кек, ак. Кызыл ер куэст, бак! Тисе, жау акы- мак- Квздеп ат, дал

деген сездердщ езш буындап белш экетт, эр буынын эр 
жолга жазады, бул да тепн емес: эр сезге автор арнаулы 
ыргак,, леп, тыныс, марштагы эскери колоннаньщ жер 
солкылдаткдн ныгыз аяк, дыбысьш берш, сол аркылы эр 
созге крргасындай ауыр салмакбтрш, эр сездщ магынасын 
теревдетш отыр.
Ура!
Колхоз, совхоз
eHOipicrep, уйымдар 
тура
бепн Мескеуге 
койган...
— Кума-кума! —
деп жан айтпайды.
Свздерк
жарыс,
КУ,
жет,
03,
бойге ал!
Тума
Ке«ес улы боп
артын ал сан
жарыста —
дуда!..
(СМуканов).
Мунда акьш елен; уйкдстарыньщ (ура, тура, кума-кума, 
тума, дуда) езш эр жерге шаша cinipin ж1берш, ер жоддагы 
сез магынасы мен эр шумактагы мазмунды дауыс 
ыргагыньщ билшнде кдлдырады. Сонда осы еленд1 езгеше 
интонациямен нэшше келпре окцсак, б1здщ ойымызда 
угым, кецшм!зде сыр, кеюрепшзде сез1м гана емес, кез 
алдымызда кызык сурет пайда болады. Свздер дауыс ыргагы 
аркылы, мше, осылай ажарланады.
Эдеби т1лге дауыс ыргагы емес-ау, Tiirri дыбыс кдйта- 
лаулар аркылы да эжептеу1р ажар бтруге болады. Бул тэсш 
е й турл
1
: аллитерация (латынша ad-littera — дыбыстас) — 
бгрыдгай дауыссыз дыбыстарды кайталау жене ассонанс 
(французша assonanse — ундес) — б1рыцгай дауысты дыбыс­
тарды кайталау. Булар поэзияда да, прозада да кездесгп 
отырады. Эркдйсысынын, ynrici ретшде жеке-жеке мысал 
келпрш жатпай-ак, Кдсым Аманжоловтьщ:
Ираншахка мукын шакда, Низами!
Б13ДЩ шакга гул кушакта, Низами!
213

деген era жол елещн окысак, осында ылги ш ершн кдй- 
талайтын аллитерация да, а эрпш кдйталайтын ассонанс 
та бар. влецге аллитерация мен ассонанс дарыткдн ажар 
мен веер сондай, Tirrri осы жолдарды кдзакдт туешбейтш 
аудитория да 6ip сэт кызыга тацыркдп, тыцдап кдлуы 
мумйн.
Жалгыэ-ак, бул тэсщцерге тым ден крйып, кеб1рек дыбыс 
куалап кетуден сак, болу керек. Ондай эрекет эдебиеттеп 
эшейш шшшд
1
гана жылтыратып, мазмунды суйылтып 
*i6epyi ыкуимал.
Сездщ рецш, эдеби тшмен ажарлау жайын эцпме еткен 
жагдайда айкьшдау мен тецеуге арнайы токхау кджет.
Асылы, биимдшер эр нэрсеш терец ойлап, толгап барып, 
асыкдай эдш шешуге бейм болса, бипмс1здер не нэрсеш 
болса да оп-оцай, шолтац еттазш, шорт кесуге кумар гой. 
Жасыратыны жок* кейб1р дубэрэ эдебиетиплер эдеби тшц 
ажарлауга атымен кдрсы; олардыц шолак, кесшнше, 
айкындау, тецеу дегендер немесе кубылту мен айшыктаудыц 
турлер1 тугел еейрген; оларды колдану — анахронизм — 
ауыз эдебиетше кайта оралу.
Жок„ олай емес. Бул тэещдердщ кдй-кдйсысьш болса 
да орнымен, шебер крлдану ете-мвте кджет.
Айталык, айкындау, ягни эпитет — заттыц, кубылыс- 
тыц айрыщиа сипатын, сапасын аныктайтын cypemmi сез. 
Эпитетслз TinTi айтарыцды аньщгау, суреттеп отырган нэр- 
сещц накдылау киын. Эрине, бурын-сонды сан мэртебе крл- 
данылып, ыгыр болтан эпитетщщ кдйталай берудщ кереп 
жок, Мысалы, эпитет жешнде сез бола кдлса, эркдшан улп 
ретшде Абайдьщ:
Сур булт ryci суык кдптайды аспан,
Куз болып, дымкыл туман жердо баскан, —
деген жолдарын немесе Аскдр Токмагамбетовтщ:
ЖуП-жумыр жумысшыныц бшеп бар,
Тап-таза таптыкойы, тшеп бар.
Кдоп-кдоыл Ленин туы 6ip колында,
Bip колда балга, орак, куреп бар, —
деген шумагын жедгцрте женелем1з. Талас жок* кезщде бул 
эпитеттердщ (сур, myci суык, дымкыл немесе жуп-жумыр, 
man-таза, кып-кызыл) елецге тым ажар, тым-тэу1р эсте 
дарыткдны рас-ты. Алайда осыларды дэл кдз1р кдйта 
•пзбектеп жатсак, б1здщ сез1м1зге ажар да, эсер де бптгеген
214

болар еда. Ойткеш булар кеп айтылды, кеп крлданылды. 
Будан шыгатъш кррьггынды — эпитеттен 61ржола бас тарту 
емес, оны тьщнан табу, жацадан жасау, бурынгыларды кдй- 
талай бермей, езшше нускалы турлерш тугызу. Сонда 
суреткер тшше жаца рец, жас ажар бггед1. Сонда бул — 
ауыз едебиетше кдйтып оралу емес, жаксы дестурд1 
жацашылдыкден жалгастыру, жацгырту; бул аркылы 
суреткер айтар сезш гана емес, езш, езшщ творчестволык 
бетш 6ipre айкундамак,
Крлыма от сиялы кдлам алдым,
Жалтахтап айналама карамадым...
(
Х.Ергатев).
Осындагы от сия кдндай тыц, кдндай эсерш? Жаца 
эпитет табу керек дегенде 61з акдндарды осындай 1здену- 
лерге мегзеп отырамыз.
Мьшалар — эншещн “бос макдлдайтын бурынгы есю 
акындар” емес, эркашан “жацалыкка жаны куштар” , дел 
бугшп кундер1шзда кулпырта жырлаган немесе жырлап 
журген жана, жас жуйрисгер; эпитет жайлы жогарыда айткан 
niidpiMiami дэлелдеу ушш езгелер емес, осыларды окьш 
карайык;
Кектемнщ балгын кем еда;

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: