Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП

ербу дэрежесше лайык, жанр атаулыдан колда бары жэне езше 
тэн езгешелиегершен ecin-дамыганы — эпостьщ жекелеген 
турлер1 мен лириканьщ кайсыб!р категориялары гана. Бул 
шындык Махамбет елендершщ жанрлык, сипаттарьш белпледа. 
Махамбет шыгармаларыньщ букш жанрлык ерекшелжтерш, 
мазмуны мен пшпнш, кушп акындык машыгын, ершит 
романтизмш, айрыкша пафосын — бэрш де жогарыда 
керсетшген шешуии жайткд байланыстыра байыптаймыз. 
Мубэдэ историзм принцишнен ауыткыган жагдайда бул 
айтылгавдардьщ 6ipiH де аныкгай алмаган болар едак.
Демек, жанрлык жай-куйдщ бэрш тек кана тарих 
аясьшда, халык eMipiMeH тыгыз байланыстыра, барлык эдеби 
дамумен 6ip арнада тексеру шарт.
Жанр — даму ycmmdezi угым. Эрб1р тарихи дэу1р эр турл1 
жанрдыц туп непзш сактай тура, онын; табигатына ез 
ерекшелжтерш енпзедь Мундай ерекшелжтер, 6ip жагынан, 
эр эдебиеттщ улттык сыр-сипатымен тыгыз байланысты 
болса, екшип жагынан, эр жазушыньщ элеуметтж орта мен 
эдеби процестеп аткдрар релше, алар орнына байланысты. 
Мольер мен Mycipenoe пьесаларынан кеп-кеп жанрлык 
уксастыктар кере тура жер мен кектей айырмашылыкгар 
байкду себеб1м1з де сондыкган.
Жанрлык, дамудын, ез/ — mipi процесс. Жанрлар туады, 
есед1, езгеред1, жогалады, жацадан пайда болады... Бул да 
эр эдебиеттщ тарихи тагдырлары мен ерекшелжтерше 
уштасып жатады.
Жанр — накты тарихи тур. Бул, сайып келгенде, 
элеуметок-экономикалык факторларга да тэуелдь Кдзак 
эпосы 6ip кезде батырлар жыры тургнде кершсе, кейш 
аралык сипаттагы лиро-эпоска кешт1; одан келе жанрлык 
табигатын мулде жацарткдн жан;а сападагы поэмаларга 
ауысты. Бул тепн емес.
Дуниежузийк эдеби дамуга кез салсак, абсолютизм 
дэу1ршде ода epic алса, кертартпа буржуазия тусында 
мещандьщ драма, капитализм кезшде шыншыл роман туа 
бастаганьш керем1з. Муны да тегшен-тегш деуге болмайды.
Акыр аягында, ep6ip керкем шыгарманьщ барлык 
жанрлык ерекшелйстер1 сол шыгарманы жазган автордъщ 
кдламгерлж ерекшелжтерше тэуелд1 екенш ескеру керек. 
Мысалы, роман жазган жазушынын 6epi бул жанрдыц 
белгип ережес1мен жазьш, жалгыз аяк сокпагымен журш 
отырады деуге болмайды; эр роман эр автордъщ кдлауынша 
жазылады да, ол жалпы осы жанрга бурын-сонды ешйм
294

енпзбеген езшдйс езгешешгш енпзед!. Дсмек, эр жанрдьщ 
айрыкща кдсиеп жалпы долбармен емес, накды жагдайда, 
накхы керкем туындыга непзделе дэлелденуге тшс.
Квркем творчество жанрларга белшбей турган кене 
дэухрде эдеби туындыга тэн 6ipfleH-6ip сипат агам замангы 
поэтикалык синкретизм болтаны мэл1м. Синкретизмде 
жанрлык сипаттар жапа-тармагай крсылып жатты. Мэселен, 
баягы 6ip топ адам косыла эндететш хорлардьщ мазмунында 
кейде жекелетен окигалар (эпоска тэн сипат) жатса, кейде 
энинлердщ ез бастарындагы кушнии-сушншггер (лирикага 
тэн сипат) араласып, кейде эн бастаушы мен костаушылар 
арасындагы диалогтар (драмага тэн сипат) кездесш калатын. 
Осылардыц бэрше коса, хорга адамдардьщ дене кимылдары, 
бет кубылыстары, 6wiepi араласатьш да, енерге колма-кол 
сахналык сипат беретш. Келе-келе синкретизм жойылды 
да, енердщ дара-дара жаца турлер1 шыкты. Bip поэзияныц 
e3i талай турге белшдь Ол турлер гасырдан-гасырга езгерш, 
кубылып, ecKici жогалып, жацасы туып отырды. Дэл 
осындай ripi процесс — жанр табигатындагы бурыннан 
болтан, бар жэне бола беретш зандылык-
Жанр табигатьш зерттеуте, мше, осы зандылык, тургы- 
сынан келем1з.
II
Эпос (грекше epos — баяндау, эцпмелеу, тарихтап айту)
— квркем эдебиеттщ байыргы, neai3ei тектертщ 6ipi, дэтрек 
айтканда, вм!р шындыгын мейлтше мол к,амтып кец 
суреттейтт адам м'тезт мумктдШнше терен, ашып, жан- 
жакщы танытатын ipeeni, курдел/ жанр.
Осындай теориялык аныктамага келмес бурын про­
фессор JI.И.Тимофеев эпосты термин ретшде ей турге белш 
алады да, алдымен “эдеби-тарихтык магьшада эпос — халык 
поэмалары мен 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: