Монография // Мұқанов Сәбит. Таңдамалы шығармалар. Он алты томдық. Он алтыншы том. Алматы

 
66
«Әкенің баласы - адамнын, дұшпаны, адамның баласы - бауырың» 
деп,  нәсіліне,  дініне,  ұлтына  қарамай  бүкіл  еңбекші  адам  баласын 
бауыр  көргенмен,  Абай  өзінің  қазақ  ұлтынан  туғанын,  сол  ұлттың 
өркендеуіне  бойдағы  бар  қайратын,  ойдағы  бар  ақылын  жұмсауға 
міндетті  екенін  өзі  ес  білгеннен  өле-өлгенше  ұмытпаған  адам.  Сол 
ұмытпауының  үстіне,  қазақ  көркем  әдебиетінің  тарихында,  «қазағым» 
деген  сөзді  ұлттық  мағынасында  Абайдан  бұрын  аузын  толтыра  айтқан 
кісіні біз әзірге білмейміз. 
Ұлтқа ұлттық көзбен қарау бар да, ұлтшылдық көзбен қарау бар. 
Ұлттық  көзбен  қарау  - ұлтын сүю, бірақ оның жаманын  сүю емес, 
жақсысын  сүю.  Қоғамдық  тіршілігінде  тап  қайшылығы  бар  елдің  бар 
дәуірдегі  саяси  тіршілігі  де,  экономикалық  тіршілігі  де,  рухани 
тіршілігі  де  сол  қоғамның  барлық  күндеріне  бірдей  жәйлі  бола 
бермейді.  Мұндай  қоғамда  «біреу  шат,  біреу  қапа»  болмай  коймайды, 
Абайдың тілімен айтқанда, «байда мейір, жащыда бейіл де жоқ» болған 
соң, тілегі қайшы таптар, біреу і  қ ұ р ы п   тынғанша арпалысумен өтеді. 
Шын  мағынасындағы  ұлттық  ақын  өз  ұлтының  тарихынан  да,  өз 
заманындағы  тұрмыстан  да  көзі  шалған  әділетсіздікті  жасыра  алмайды. 
Қиянатқа  көндіге  алмайды,  зорлыққа  қарсы  шығады,  зорлықшылармен 
жауласады. Біздің Абай - осыны істеген ақын. Бұл - бір. 
Екінші,  дүние  жүзіндегі  барлық  ұлттардың  мәдеииет  сатысына 
өрлеуі  бір  деңгейде  емес:  біреуі  жоғары,  біреуі  төмен.  Қай  елдің  қай 
заманда,  мәдениеттің  қандай  сатысында  тұрғанын  біз  тарихтан  жақсы 
білеміз. 
Шын  мағынасындағы  ұлттық  ақын,  ұлтын  жақсы  көргенмен, 
дүние жүзінің мәдениет жарысында, өз ұлты алдыңғы қатарда жүрмесе, 
әрине,  оған  разы  бола  алмайды.  Ұлтының  тарихынан  да,  өз 
заманындағы  тұрмыстан  да  олқылықтар  көрсе,  оны  ашып  айтып, 
мінеуден тайсалмайды. Біздің Абай - осыны істеген ақын. 
Үшінші,  ұлтының  өткен  күнінен  де,  өз  заманындағы  тұрмысынан 
да кемшіліктер көріп, соны бірыңғай сынаумен ғана қанағаттанған ақын 
да  ұлт  ақыны  емес.  Шын  мағынасындағы  ұлттық  ақын  өз  ұлтының 
өткен күндегі өмірінен де, өз тұсындағы өмірінен де кемшіліктер тауып 
сынаумен  қанағаттанбайды,  сол  кемшіліктерден 
қалай  арылуы, 
кайткенде  алдыңғы  қатардағы  елдермен  теңдесуі  керектігін  ойлайды, 
өзі білген жолын сілтейді. Біздің Абай - осыны істеген ақын. 
Сондықтан  біз  Абайды  ұлттық  ақын,  қазақ  ұлтының  ақыны  деп 
айтамыз. 
Ұлтшылдық  көзбен  қарау  дегеніміз:  ұлтының  өткен  өмірінен  де, 
өз  заманындағы  өмірінен  де  кемшілік  таппай,  бірыңғай  жақсы  жағынан 
ғана  көру,  жаманын  да,  жақсысын  да  дәріптеу,  прогреске  жетектемеу, 
өз  ұлтының  тілегін  басқа  ұлттардың  тілегіне  қайшы  қою.  Қоғамдық 
өмірдің 
қай 
саласында 
болмасын 
ұлтшылдар 
өз 
ұлтының 
ерекшеліктерін  асыра  мадақтаумен  болады  да,  басқа  өнерлі  ұлттармен 

 
67
жақындастырмауға  тырысады.  Халықты  тар  шеңберлі  ұлттық  қауызда 
ұстағысы  келеді.  Мұны  біз  алашордашылардың  қылығынан  тәжірибе 
жүзінде көргенбіз де. 
Абайдың  идеологиясынан  да,  көркем  шығармаларынан  да  мұндай 
ұлтшылдықтың  өзі  түгіл,  көлеңкесін  де  сезбейміз.  Алашордашыл 
сыншылар  бір  кезде  Абайды  өздеріне  рухани  әке  етуге  тырысқан. 
Өзіміз  шәлкем-шалыс  пікір  айтып  қателессек  те,  алашордашылардың 
арам ниетіне кезінде соққы беруден тартынған кезіміз болған емес. 
Енді  Абайды  ұлтшыл  ақын  емес,  ұлт  ақыны  деген  пікірімізді 
дәлелдеуге кірісейік. 
Ең  алдымен  Абайдың  өз  ұлты  қазақтың  өткен  өміріне  оның  қалай 
қарағанын анықтап алған жөн. 
Қазақтың  өткен  өмірін  Абайдың  жақсы  білетіндігі  оның  барлық 
шығармаларынан  көрініп  отырады.  Ол  қазақ  өміріне  арнаған  көркем 
шығармаларымен  қатар,  қазақ  тарихын  жазу  мақсатын  көздеген.  Оған 
оның  «Біраз  сөз  қазақтың  қайдан  шыққаны  туралы»  деген  атпен  жазуға 
кірісіп,  басы  ғана  сақталып,  аяғы  жоғалған  тарихтық  еңбегі  куә.  Абай 
өзінің  бұл  еңбегін  кең  көлемде  жазуды  жоспарлаған  сияқты,  сақталған 
азғана  беттер  сол  үлкен  еңбектің  кіріспе  сөзі  іспеттес.  Себебі:  Абай 
еңбегінің  бұл  сақталған  беттерінде  қазақтың  өмірін  Ахмет  ханның  (XV 
ғасырдың аяғы)  тұсына ғана әкеп тоқтайды. Бұл  - қазақ мемлекеті  жаңа 
ғана құрыла бастаған кез. 
Осы еңбектің өзінен біз  Абайдың  қазақ тарихы  туралы мағлұматы 
мол  екенін,  Шығыс  және  Батыс  тарихшыларының  қазақ  туралы  жазған 
еңбектерінің  көбін  оқығанын  және  сол  оқыған  материалдарына  өзінің 
белгілі көзқарасы болғанын аңғарамыз. 
Абай қазақ халқының шыққан тегін дұрыс көзбен қараған. 
«Біздің қазақтың ықыласы, - дейді Абай, - атасын ғарабтан шықты 
дегенді  яки  бәни  Исраилдан  шықты  дегенді  ұнатқандай.  Онысы,  әрине, 
тауарихтан  (тарихтан)  хабар  тисе,  сол  жақтан  тигендіктен.  Ислам  діні 
бүрынғы 
ата-бабаларды 
ұмыттырып, 
діндестерді 
жақын 
көрсеткендіктен  һәм  артқы  жағы  хабарсыз  қараңғылықта  қалғандықтан 
болған  іс.  Һәммаға  мәлім:  әуелде  адам  балалары  бұл  күнгі  орындарына 
екі  жақтан  толқынып  келгендігі:  бірі  -  Үндістан  тарапынан,  ол  жақтан 
келген  жұрттың  көбі  білімді  жұрт  болып,  ертерек  ғылымға  үйір  болып, 
қайдан  шыққандарын  білгендер.  Екінші  -  маңғұл  жағынан  келген;  олар 
заманның  көбін  ғылымсыздықпен  өткізіп,  көбі  тауарихларын  терең 
білмей, түбі ескерусіз қалып, ата-бабаларын ақсақалдарының айтуымен, 
ауыз  хабарынан білгенге қапағат қылып жүріскен. Соның бірі, яғни сол 
маңғұлдан  шыққан  халықтың  бірі  -  біздің  қазақ.  Біздің  қазақтың 
маңғұлдан  шыққандығы  бізге  ұят  емес,  бірақ  біздің  білімсіз,  ғылымсыз 
қалмақтығымыз ұят». 
Қазақ  тарихшыларынан  мұндай  пікірге  бірінші  келген  Шоқан 
Уәлиханов.  Бірақ  оның  «Қазақтың  ата  тегі»  деген  атпен  орысша  жазған 

 
68
еңбегі  XIX  ғасырдың  60  жылдарында  жазылғанмен,  архивінде  жатып 
қалып,  1904  жылы  ғана  жарияланған.  Сондықтан  Абайдың  оны  оқуы 
мүмкін  емес.  Абайдың  бұл  пікірге  келуге  сүйенген  материалдары  1832 
жылы  «Қырғыз-қазақ  ордасының  тарихы»  деген  атпеп  үш  томды  кітап 
шығарған  Алексей  Левиннің,  «Қасым  хандығының  тарихы»  деген  кітап 
жазған  Вельяминов-Зерновтың,  XIX  ғасырдың  90  жылдары  «Қырғыз 
бен  Ұлы  жүз  қазақтарының  тұқымын  зерттеу  тәжірибесінен»  деген 
атпен  және  «Түрік  тұқымдас  халықтардың  құрылысын  және  санын 
зерттеу  туралы»  деген  атпен  екі  кітап  жариялаған  Аристовтың, 
Радловтың,  Крафттың,  Добросмысловтың  тағы  басқалардың  қазақ 
туралы  жазған  еңбектері  болу  керек.  Осы  еңбектерге  сүйеніп  отырып, 
қазақтың  араб  емес,  монғол-түрік  тұқымдас  ел  екенін  Шоқаннан  кейін 
анықтаған адамның бірі Абай болды.  
Бұдан  Абай  Шығыс  тарихшыларын,  я  қазақ  шежіресін,  немесе 
тарихқа  жәрдемші  материал  -  қазақ  фольклорын  ескермеді,  есептеспеді 
деген  мағына  аңғарылмауға  тиісті.  Оның  Шығыс  тарихшыларын 
Мүхаммед-Хайдар  Дүғлатиді,  Абұлғазы  Баһадүрханды,  «Тыбри», 
«Тарих  ғүлуми».  «Бабурнама»  сияқты  араб,  парсы  және  түрік  тілінде 
жазылған  тарихи  кітаптарды  оқығандары;  Шығыстан  да,  Батыстан  да 
оқыған 
кітаптарын 
қазақ 
шежіресімен, 
қазақ 
фольклорымен 
салыстырып  отырғандығы  «қазақ»  деген  сөздің  қайдан  шыққандығы 
туралы  пікірінде,  қазақтың  монғолға  бағынуы  туралы  айтқан  пікірінде 
айқын көрініп стырады. 
«Бірер  сөз  қазақтың  қайдан  шыққандығы  туралы»  деген  еңбегін 
Абай  тарихшы  болу  мақсатымен  емес,  өзінің  алдына  қойған  бір 
мәселесін  шешіп  алу  үшін  жазғанға  ұқсайды.  Ол  -  «көп  ғасыр  бойына 
қазақтың  көшпелі  тарихы  неге  өзгермей  келді?  Неге  ол  Европа 
мәдениетіне  жете  алмады?  Оның  материалдық  мәдениеті  өспеуіне  кім 
айыпты?»  деген  мәселе.  Абайдың  ойынша,  мұндай  артта  қалушылыққа 
X I I I  ғасырдан басталатын монғол шабыншылығы айыпты. 
Қазақ  даласын  Шыңғыс  хан  жаулап  алғанға  дейінгі  қазақ  өмірін 
Абай былай сыпаттайды: 
«Бұл  қазақ  Алатау  бөктерінде  жүргенде  егін  салмақ  секілді,  сауда 
қылмақ  секілді  шаруаларға  да  көршілерінен  көріп  айналған  екен... 
«Аттанып  барып  жылқы  алған,  ат  үстінен  ұйқы  алған»  деп, 
барымташыны мақтап, бұзылған кезі Шыңғыстан соң болса керек». 
Ескі егіншілік, отырықшылық тұрмыстан қазақтың айрылуына бас 
себепті  Абай  қазақ  даласын  Шыңғыстың  басып  алу  кесірінен  деп 
ойлайды.  Ол  ойына  мен  өзім  қосылам.  Қазіргі  қазақ  даласында 
қалдықтары  табылып  жатқан  қазақ  руларының  ескі  қалалары  сол 
Шыңғыс шапқыншыларының харекеттерінен құрығаны сөзсіз. 
Шыңғыс  хан  қазақ  даласын  жаулап  алғаннан  кейін,  Орта  Азияға 
шабуыл  жасағанда,  отырықшылыққа  айнала  бастаған  қазақтарды 
көшіріп ала кеткен. 

 
69
«Қазақтың  соғысқа  жарарлық  адамы,  -  дейді  Абай,  -  сол 
Шыңғыстың  әскеріне  қосылып,  бұларды  Шыңғыс  Жошы  деген  үлкен 
баласына билетіпті.  
Әуелде  Көр  ханды  өлтіріп  ұйғыр  жұртын  алыпты.  Онан  соң 
Азияның  тереңіне  шейін  еріп  барса  керек.  Себебі  қазақта  мақал  болып 
қалған:  «Жылан  жылы  жылыс  болды,  жылқы  жылы  ұрыс  болды,  қой 
жылы  зеңгер  тоғыс  болды»  дегені,  «Самарқанның  сар  жолы, 
Бұланайдың  тар  жолы»  дегені  -  бәрі  Шыңғыстың  сапарын  көрсеткен 
сөз.  «Бұланай»  деп  Гималайды  айтқаны  ма,  Үндукеш  тауы  ма?  Әйтеуір 
бір  тауды  айтқан  сөз  екені  -  «Буланайдан  үлкен  тау  болмас,  бұланнан 
үлкен аң болмас» деген мақалынан мағлұм. 
Сонан  соң  бұлар  бұрынғы  Алатауды  қалдырып,  Ташкент 
төңірегіндегі тауларды мекен қылса керек». 
Монғол  шабыншылығының  қазақты  отырықшы  тұрмыстан,  егін, 
сауда  кәсібінен  айырып,  көшпелі,  жауынгершілік  салтқа  салып 
жібергенін  Абайдың  жек  көруі,  моңғолдар  билеп  түрған  кезді 
сипаттаған мына сөзінен көрінеді. 
«Сондағы билеген  хандары, билері,  - дейді  Абай,  - бұларды ешбір 
түзу  харакетке  түсірмей,  дайым  барымтамен  мал  қумақ,  ауыл  шаппақ, 
бірде  ол  ел,  бірде  бұл  елмен  жауласпақ,  қырыспақпен  күн  кешіп,  еш 
шаруа,  өнерге  үйрене  алмай,  өздері  кедей  болған  һэм  өспеген.  Бүгін 
біреуді  өзі  талап  қырып  келсе,  ертең  өзін  біреу  талап  қырып  кете 
берген». 
Мұндай  монғолшылдықты  Абай  қазақтың  бақыты  емес,  соры  деп 
түсінеді.  Монғолдар  жаулап  алудан  бастап,  XVIII  ғасырда  Россияға 
бағынғанға  шейінгі  қазақ  өмірі  бір  қалыпта,  өзгермей,  үнемі  көшпелі 
тұрмыста  қалып  қоюына  бас  айыптыны  Абай  монғолдар  деп  ойлайды. 
Меніңше, оның осы ойы дұрыс. 
Өз ұлтын сүйген Абайдың, қазақтың Россияға қарауын қабылдауы 
да,  қазақты  орыстың  мәдениетін  үйренуге  шақыруы  да  осыдан.  Абай 
қазақтың  Россияға  бағынуын  тарихи  қажет  деп,  қазақ  үшін  прогресс 
деп түсінген. 
Бірақ  Абай  қазақтың  өткен  өміріне,  Россияға  қараудан  бұрынғы 
өміріне,  сын  көзімен  қарай  отыра,  ол  өмірді  жаман  жағынан  ғана 
көрмейді, жақсы жағынан да көреді. 
«Рас,  бұрынғы  біздің  ата-бабаларымыздың  бұл  замандағылардан 
білімі,  күтімі,  сыпайы  тілді,  тазалығы  төмен  болған.  Бірақ  бұл 
замандағылардан  артық  екі  мінезі  бар  екен...  Ол  екі  мінезі  не  десең, 
әуелі  -  ол  заманда  ел  басы,  топ  басы  деген  кісілер  болады  екен.  Көш-
қон  болса,  дау-  жанжал  болса,  билік  соларда  болады  екен.  Өзге  жүрт 
жақсы-жаман  өздерінің  шаруасын  істей  береді  екен.  Ол  ел  басылары, 
топ  басылары  қалай  қылса,  қалай  бітірсе,  халықта  оны  сынамақ  жоқ, 
бірден-бірге  жүгірмек  болмайды  екен.  «Қой  асығын  қолыңа  ал, 
қолайыңа  жақса,  сақа  қой»,  «бас-басыңа  би  болсаң,  Манар  тауға 

 
70
сыймассың,  басалқаңыз  бар  болса,  жанған  отқа  күймессің»  деп  мақал 
айтып,  тілеу  ғып,  екі  тізгін,  бір  шылбырды  саған  бердік  деген  соң, 
қайтып  бұзылмақ  түгіл,  соның  жетпегенін  жетілтем  деп,  жамандығын 
жасырып,  жақсылығын  асырам  деп  тырысады  екен...  Екінші,  намыскер 
келеді  екен.  Ата  аталып,  аруақ  шақырылған  жерде  ағайынға  өкпе, 
араздыққа  қарамайды  екен,  жанын  салысады  екен.  «Өзін  қор  тұтқан 
жаттан  зар  тұтады»  деп,  «аз  араздықты  қуған  көп  пайдасын  кетірер» 
деп,  «ағайынның  азары  болса  да,  безері  болмайды»  деп,  «алтау  ала 
болса,  ауыздағы  кетеді,  төртеу  түгел  болса,  төбедегі  келеді»  деп,  «жол 
қуған  қазынаға  жолығар,  дау  қуған  пәлеге  жолығар»  десіп.  Кәне,  осы 
екі мінез қайда?» 
Қазақ  арасындағы  осындай  тәртіп  жойылғаннан  кейін  елдің 
бірлік-берекесі кете бастағанына Абай: 
 
Кетті бірлік 
Сөнді ерлік 
Енді кімге беттемек? 
Елің - ала, 
Оты - шала, 
Тайса аяғың, кім көмек? 
Ел де жаман, 
Ер де жаман - 
Аңдығаны өз елі, 
Елде сыяз, 
Ойда ояз, 
Оңбай-ақ тұр со жері, 
  
- деп ренжиді. Тағы бір өлеңінде: 
Бас қосылса арысқа, 
Кім шабады намысқа, 
Жатқа барар беті жоқ, 
Жалынбай тұрар көті жоқ, 
Ісі кетер шалысқа,- 
 
деп  налиды.  Халық  ұнатып  сайламай  я  көптен  ақылы  асқандықтан 
билемей, 
жоғарғы 
әкімдерге, 
сайлаушыларға 
пара 
беріп 
әкім 
болғандарды Абай: 
 
Бас-басына би болған өңшең қиқым, 
Мінекей бузған жоқ па елдің сиқын, 
Өздеріңді түзелер дей алмаймын, 
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың,- 
 
деп қынжыла сөгеді. 

 
71
«Бас-басына  би  болған  өңшең  қиқымның»  елді  қалай  бүлдіргенін 
Абайдың  қаншалық  көре  білгеніне  біз  ілгеріде  толық  тоқтаймыз,  Бұл 
арада  айта  кететініміз:  берекеден  айрылған  елдің  бейнесін  ол  былай 
береді: 
Ел қағынды, 
Мал сабылды, 
Ұрлық, өтірік гуде-гу. 
Байы - баспақ, 
Биі саспақ, 
Әулекі аспақ сыпыра қу. 
Ақы берген, 
Айтса көнген, 
Тыныштық іздер елде жоқ. 
Аққа тартқан, 
Жөнге қайтқан, 
Ақыл айтқан бенде жоқ. 
Әз тұтуға, 
Сыйласуға, 
Қалмады жан бір татыр. 
Сыпыра батыр, 
Пәле шақыр, 
Болдың ақыр тап-тақыр. 
Өз заманындағы қазақтың елдігі осындай берекесіз күйге түскенін 
көрген Абай, өткен заманда бірліктің орнауын ойлаған Абай еліне «кел, 
кейін  қайтайық»  деген  сөзді  ешбір  шығармасында  айтпайды.  Оның 
тілеуі  алдында.  Алға  қарай  бастаған  елін  оның  апарам  деп  тырысқан 
жері орыс мәдениеті, орыспен бірлік. 
Қазақтын  ескі  мемлекет  билеу  тәртібінен  Абайдың  қабылдайтыны 
да  бар,  қабылдамайтыны  да  бар.  Оған  оның  өз  заманында  сайланған 
билер туралы мынадай сөздер айтқаны дәлел. 
«Әрбір  болыс  елде  старшын  басы  бір  би  сайландық.  Бұл  көп 
халыққа  залалды  болатындығы  көрініп,  сыналып  білінді.  Бұл  билік 
деген  біздің  қазақтың  ішінде  әрбір  сайланған  кісінің  қолынан  келе 
бермейді. Бүған бүрынғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі 
жолын, Әз-  Тәуке  ханның  «Күл  төбенің басында күнде кеңес болғанда» 
жеті  жарғысын  білмек  керек.  Һәм  ол  ескі  сөздердің  қайсысы  заман 
өзгергендіктен  өзгеріп,  ескіріп,  бұл  жаңа  заманға  келмейтұғын  болса, 
оның  орнына  татымды  толық  билік  шығарып,  төлеу  саларға  жарарлық 
кісі болса, керек еді. Ондай кісі жоқ». 
Абай  өз  заманының  шындығын  жете  білумен  қатар,  оны  өзінің 
түсінуінше, өзгертпек ниеттен де алыс емес. 
 
Менсінбеуші ем наданды, 
Ақылсыз деп, қор тұтып. 

 
72
Түзетпек едім заманды, 
Өзімді тым-ақ зор тұтып, - 
 
дегені  ақынның  әр  ойынан  ғана  емес,  сонымен  қатар  оның  ісінен  де 
хабар  бергендей.  Абайдың  «Қара  мола  жиналысы»,  «Көктума 
жиналысы»  деген  үлкен  жиындарды  бастағаны  жайындағы  кейбір 
деректерді келтіре кеткен де орынды. 
Бүл  жиындарда  бірнеше  ояздың  билерінің  басы  қосылып,  әр  оязға 
қарайтын  қазақ  руларының  арасындагы  дау-шарлар  тексерілген  деседі. 
Сол  жиындарда  өздерінен  Абайдың  білімінің  жоғарылығын  көрген 
билер  Абайды  төбе  би  сайлап,  жиынды  Абайға  басқартқан.  Осы 
басқаруында, 
Абай 
жаңа 
заманның 
ыңғайына 
бұрынғы 
қазақ 
заңдарының  жарамдысын  алып,  жарамсызын  тастап,  жаңа  заманға 
лайықты  92  статьялы  заң  шығарған  дейді.  Абайдың  ол  заңы  да,  заңда 
нелер айтқаны да сақталмағанға ұқсайды. 
Қазақтың  ғұрпында  ақсақалды,  әкені,  жасы  үлкен  кісіні  сыйлау 
әдеті бар. Қазақтың ел билеу тәртібіне сын көзімен қарайтын  Абай, бұл 
әдетке  де  сол  көзбен  қарайды.  Заманының  мінезі  жат  адамдарын 
сынағанда Абай: 
 
Ақсақалдың, әкенің, білімдінің 
Сөзінен сырдаң тартып тез жиренбек- 
 
деп кінәлайды. Сондай адамдар туралы жазған тағы бір елеңінде: 
 
Жасы кіші үлкеннен ұялмай жүр, - 
 
дейді.  Баланың  жақсы-жаман  болуы  әкенің,  өскен  ортасының 
тәрбиесінен деп ұққан Абай: 
 
Басында әке айтпаса ақыл, жарлық, 
Ағайын табылмаса ой саларлық, 
Қалжыңбассып өткізген қайран дәурен, 
Түбінде тартқызбай ма ол бір зарлық,- 
 
дейді.  Бірақ  Абайға  әке  атаулының,  үлкен  атаулының  бәрі  жақсы  емес. 
Абайдың айтатыны: 
 
Ары бар, ұяты бар үлкенге сен, 
Өзі зордың болады иығы зор. 
 
Сондай  иығы  зорлардың  көпке  беретін  үлгісіне  Абан  сүйсініп, 
былай мадақтайды; 
 

 
73
Білімділер сөз айтса, 
Бәйге атындай аңқылдап, 
Өзгелер басын изейді, 
«Әрине» деп мақұлдап. 
 
Абай  білімдінің  де,  ақсақалдың  да  барлық  сөзін  мақұлдай  бер 
демейді. Ол: 
 
Ақсақал айтты, бай айтты, 
Кім болса, мейлі сол айтты,- 
Ақылменен жеңсеңіз, 
Надандарға бой берме, 
Шын сөзбенен өлсеңіз, 
Аят, хадис емес қой, 
Кәпір болдың демес қой, 
Қанша қарсы келсеңіз, - 
 
дейді.  Елге  үлгі  болуды  тілемей,  ел  бірлігін  көздемей,  елдің  алалығына 
себеп болатын шалға Абай былай деп ұрсады: 
 
Дәулеті жоқ бурыл шаш, 
Үйіңе кет, топтан қаш... 
Ағайынның ішінен  
Шыға қалса тайталас, 
Партия жиып, мал сойса, 
Бата оқисың, жейсің бас. 
Басалқа сөз сенде жоқ, 
Айтқан сөзің: «Малың шаш!» 
Итше індет тілемей, 
Жат үйіңде өлсең де аш! 
Ойлап-ойлап қарасам, 
Осындай шал қайда жоқ. 
Қозғау салып қоздырғыш 
Кезбе шалдан пайда жоқ. 
 
Елінің  өткен  өміріндегі  пайдалы  ісіне  жақсы  қарап,  пайдасыз  я  
ескірген  істерін  қабылдамаған  Абайдың  бір  өзгешелігі
 
сол  ескі  өткен 
өмірді  зерттегенде,  ол  сол  заманның  жамандары  былай  тұрсын, 
жақсылықтарының өзін дәріптеуді мақсат қып қоймаған. 
Мәселен,  әр  елдің  тарихында,  мемлекеттің  ең  үлкен  ісінің  бірі 
жаудан  отанын  қорғау  болса,  отанды  айламен,  (білск  күшімен 
қорғайтын  заманда,  елдің  ең  ардақтайтын  адамы,-  ақылды  мемлекет 
басқарушылары  мен  білегі  де,  жүрегі  де  күшті  батырлар  болса,  сондай 

 
74
басқарушылары  мен  батырларын  барлық  елдің  ауызша  ақындары  ғана 
емес, жазба ақындары да дәріптесе, Абай осыны істеді ме? Бұл бір. 
Екінші,  «Қозы  Көрпеш  -  Баян  сұлу»  я  «Қыз  Жібек»  (сияқты 
адамгершіліктің  бір  биік  мұнарасы  -  махаббаттан  туған  тамаша 
шығармалар  барлық  елдерде  кездеседі.  Осы  тақырыпты  ауызша 
ақындар да, жазба ақындар да өздерінің шығармаларына өзек еткен ғой. 
Абай соны істеген бе? 
Бұл сұрауға Абайдың берер жауабы: 
 
Батырды айтсам, ел шауып алған талап, 
Қызды айтсам, қызықты айтсам қыздырмалап, 
Әншейін күн өткізбек әңгімеге 
Тыңдар едің әр сөзін мыңға балап. 
 
«Бір  сөзін  мыңға  балапты»  Абай  сүйсініп  айтып  отырған  жоқ, 
кекетіп айтып отыр, олай кекетуіне Абайдың мына сөзі куә: 
 
Батырдан барымташы туар даңғой, 
Қызшыл да, қызықшыл да әуре жан ғой. 
Арсыз, малсыз, ақылсыз, шаруасыз, 
Елірмелі маскүнем байқалған ғой... 
Өлеңі бар, өнерлі інім, сізге 
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге. 
Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ, 
Есіл өнер қор болып кетер түзге. 
 
Қазақтың  батырларына,  ғашықтарына  арналған  шығармалар 
жазбауы  былай  тұрсын,  ислам  дінін  таратушы  «батырдың»  бірі,  өзінен 
басқа  қазақ  ақындарының  талайы  мақтап  қисса  жазған  Әзірет  Әліге  де 
ешбір  шығармасын  арнамайды.  Өзі  мақтап  шығарма  жазбауымен 
қоймай, Әзірет Әліні мақтап қисса шығарғандарды Абай: 
 
Сөз айттым Әзірет Әлі, айдаһарсыз, 
Мұнда жоқ алтын иек сары ала қыз, - 
 
деп  мысқылдайды.  Қысқасы,  біз  Абайдың  қаламынан  туған  барлық 
көркем  шығармалардың  ішінен  «Масғұт»,  «Ескендір»  және  аяқталмай 
қалған  «Әзім»  деген  үш  поэмадан  басқа  не  қазақтың,  не  басқа  елдердің 
өткен  өміріне  арнаған  бір  де  шығарма  көре  алмаймыз.  ІІІығыс 
аңыздарынан  алып  жазған  жаңағы  үш  поэманы  да  Абайдың  ескілікті 
дәріптеу  мақсатымен  емес,  өз  заманына  арнаған  пікірлерінің  керегіне 
жарату мақсатымен жазғанына кейін тоқтаймыз. 

 
75
Абай  шығармаларының  ішін  ақтармай,  сыртына  ғана  қараған 
кісіге, оның ескіліктен бойын бұлай аулақ салуы нигилистігі сияқтанып 
тұрады. Мұндай күдіктің қателігін Абай мына сөзімен мансұқ қылады: 
 
Мен жазбаймын елеңді ермек үшін, 
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін, 
Көкірегі сезімді, тіл орамды, 
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. 
 
Осы  арада  біз  Абайдын,  өзінен  бұрынғы  өмірге  қалай  қарауы 
туралы  айтқымыз  келген  пікірімізді  аяқтаймыз  да,  оның  өз  заманына, 
замандастарына  қалай  қарауына,  не  кателігін,  не  кемшілігін  көргеніне, 
сол кемшіліктерді түзеуге не ақылдар бергеніне ораламыз. 
Абайдың  барлық  өлеңдері  де,  прозамен  жазған  барлық  өсиет 
сөздері  де,  Шығыстан  я  орыс  классиктерінен  аударғандары  да 
түгелімен 
өз 
заманына, 
өз 
замандастарына 
арналған. 
Абай 
шығармаларының  негізгі  тақырыбы  өзімен  замандас  қазақтардың 
тіршілігінен алынған. 
Ол  -  өз  заманының  әрі  фольклорисі,  әрі  тарихшысы,  әрі  
жаңашылы,  әрі  экономисі,  әрі  саясатшысы,  әрі  философы  әрі 
мысқылшысы,  әрі  эстетигі,  әрі  суретшісі,  әрі  ақыны,  әрі  прозаигі,  әрі 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: