Монография \ «санат» а л м п и мп
yi, соган байланысты медени дамуы вткен гасырда Ресеймен 6 ip
|
Сөз өнері
| yi,
соган байланысты медени дамуы вткен гасырда Ресеймен 6 ip арнага тусе бастаган Кдзак- стандагы колтума когамдык ой, оньщ шннде эстетикалык т й р тарихында кдзактыц аскдн галымы Шокдн Уэлиханов- тъщ (1835-1865), атакхы агартушысы Ыбырай Алтынсарин- нщ (1841 -1889), улы акыны Абай Кунанбаевтьщ (1845-1904) алатын орындары айрыкдга, бшк. “ Шыгыстану элемше куйрыкты жулдыздай жарк етш шьпдсдн” (Веселовский) Ш.Увлихановтьщ сез eHepi жайлы гылымга кдтысты енбектер1 е й сала (ауыз эдебиетш жинау жэне жинаган нускдларын езшше парыктау) екеш маим. Бул ретте, Шокднньщ e3i “Дала Илиадасы” деп багалаган эйгип кыргыз эпосы “ Манастын” 6ip тарауын (“ Кекетай ханньщ асы”) туцгыш жазып алуы, ез хашфшьщ улангайыр елец-жырларын ел аузынан 1здеп тауып, талдап-тексерш, оларды араб поэзиясымен салыстыра келш: “Дала eMipiH жырлаган поэзия болгандыктан, бул ей елдщ поэзиясы 6ip- 6ipiHe ете-мете уксас, екеушщ де сюжеп дала eMipi тэр1зд1 унем1 б1ркелй болып келетшш”*, 6ipaK кдзак поэзиясы — саф таза сулу поэзия екенш, казак тип араб типндей бояма, кущцбалам емес, татаусыз теплген тунык, мелд1р Tin екенш дэлелдеу1 — соншалык байсалды, парасатты, гылым тургысынан эбден тскен, кэмелетп т й р . “Мен Аякезд1 суйемш жэне оны тац-тамаша керемш, - деп жазды Шокдн “ Ыстыккел сапарыныц кунделшнде” . — Бэлйм, бутан 6ip кезде осы езеннщ бойында гумыр кешкен сулу Баянньщ алтын айдарлы К,озы Керпешке гашыктыгы жайьщдагы тамаша аныздыц да ecepi аз емес- Ti”**. Бул ойларынан акынжанды сергек, сез1мтал адамныц езш коршаган элемнен алган эдем1, кызык 9cepi гана емес, гулама талым ньщ шынайы сулулык туралы тусшЫ, аса нэзйс, терен эстетикалык талгамы танылады. Сондыктан болуга тш с, “ Оцтустпс Ci6ip тайпаларынын тарихы жайындагы” жазбаларында Шокдн мьшадай орасан кызык топшылаулар жасайды: “Дала кешпелшершщ поэзия мен шынайы сез1мге бешм болуына eMip бойы табигат кушагында журу1 — жасыл майса дала, ашык мелд1р аспан, кенй-коны кеп турмыс эсер етпесше йм кегил?”***. * Ч.Ч.Валиханов. Соч., СПб, 1904, стр. 193. ** Ш.Ш.Увтханов. Тандамалы шыгармалар. Алматы, 1958, 239-бет. *** Ч. Ч.Ватханов. Собр. соч. в пяти томах. Алма-Ата, АН КазССР, т. 1, стр. 390. 72 Ш.Уэлихановтьщ бул айткдндары — туган эдебиетаздщ тарихы мен сынына кдтысты гшарлер болса, оньщ поэзияны жалпы журттыц рухани сусыны ретавде гана емес, халыкхыц керкем тарихы, халык, тагдырыньщ сырлы mexipeci ретшде байыптап, сол аркылы сез енершщ таным жене тербие тарапындагы меш мен манызын белгшеу1, сондай-ак, кдзак, поэзиясьш бес турге (жоктау, жыр, елец, кдра елец, кдйым елец) белш, булардыц эркдйсысына езшше мшездеме 6epyi — эдебиет теориясына кдтысты толгамдар. Кдзакгыц болашак эдебиет туралы гылымыныц алгашкы йршштерш Шокдн Уэлиханов осылай кдлаган ед1 Ы.Алтынсариннщ эдебиеттануга коскдн улес1 журткд матм агартушылык ецбекгер1мен сабакгас. Осы ретте ерекше атап айгарлык нэрсе — улы педагогтьщ тарихта тущыш рет орыс алфавипмен жазып, бастырып шыгарган “ Кдзак хрестоматиясы” (1879). Бул — кдзакгыц еткен гасырдагы элеуметпк пришпгшде болган ipi окцга, мэдени кубылыс. Ы.Алтынсарин ютабыныц жазылу максаты белгш, осы туралы автордыц e3i “молдалар окытып журген татар, араб, парсы ытаптарыньщ барлыгы да адам баласын дурыс ойдыц бэршен адастырып, Kepi кепретшш” айта келш, кдзакгарга дши фанатизмнщ зиянды ыкпалын тиг1збеу туралы былай деп жазады: “ Ондай ыкралдан куткдру ушш, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|