Монография «Елтаным баспасы»
жүктеу/скачать 14,19 Mb. Pdf көрінісі
|
Verstka (1)
| дискурстық ерекшеліктері
Тұрақты тіркес түрлерінің ішінде бірден ерекшеленетін мақал мен мəтелдер. Сондықтан да мақал-мəтелдер қазақ тілінде ауыз əдебиетінің үлгілері ретінде фразеологизмдерге қарағанда ертерек жинастырылып, хатқа түскен. Қазақ ауыз əдебиеті үшін мақал-мəтелдер халықтық мəдени мұраның қайнар көздерінің бірі болып танылады. Мақал-мəтелдер тіл- дік тұрғыдан гөрі фольклорлық əдебиетте көбірек сөз етілген. Алай- да халықтың танымдық-əлеуметтік деңгейінен хабардар ететін мақал- мəтелдер сөйлеу кезінде фразеологизмдер сияқты даяр қалпында қолданылады. Мақал-мəтелдердің тұлға жағынан жəне қолдану тұрақтылығы жағынан фразеологизмдерге ұқсас. Алайда əрқайсысының жеке ғылыми нақты терминдік атаулары болса да бұл екі тілдік бірлік те тұрақты тіркес- тер қатарынан саналады. Осы күнге дейін айтыс-тартыспен келе жатқан жəне нүкте қойылмаған дау – мақал-мəтелдерді тұрақты тіркестер, яғни фразеология аясында қарастыру керек пе, жоқ па деген мəселе. Бұл рет- те қазақ фразеологтарының бұл туралы айтқан пікірлері де бірізділікке келмеген жайлары бар. Оқулық авторлары І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ə.Болғанбаев, қазақ- стандық кейбір фразеолог мақал-мəтелдерді тұрақты тіркестер құрамында қарастырмауды ұсынған. Сөйтіп, фразеологизмдерді мақал-мəтелдерсіз тар мағынада немесе оларды қосып, кең мағынада қарастыру керек пе деген дүние жүзі фразеологтарының «басын қатырған» əйгілі айтыс əлі жүріп жатыр. Бірақ соңғы кезде орыс фразеологиясы (В.Телияның зерттеуінде) тілде тұрақты компоненттермен айтылатын жəне аударуға сөзбе сөз келмейтін (əсіресе машиналық аударма) тіркестің барлығы фразеологияның объектісі болу керектігіне ден қояды. 11 4 Тұрақты тіркес (устойчивые сочетания) деген термин мақал-мəтелдерге де, фразеологизмдерге де қатысты жалпы атау. Бұл олардың тұрақты қолданысына қарай берілген ұғым. Мақал-мəтелдерді паремиологиялық қорға жатқызса, фразеологизмдерді фразеологиялық қорға жатқызады. Сонда тұрақтылықтарына қарай ғана бір атаудың аясында аталып жүр. Біздіңше, тілдік талдау барысында мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер осы ерекшеліктеріне қарай бірге талданады. Бірақ ешуақытта мақал- мəтелдер фразеологизм деп аталған емес. Оқулықтарда фразеология өкінішке орай, лексикология саласының ішінде танылып, талданып келеді. Сол себептен əлгі айтылған талас мəселесінің шешілуі əлі көп дəлелдеуді қажет ететін, жаңа ғылыми ой айтатын жаңа бағытты көрсететін зерттеу нысандарының болмауынан қазақ фразеологиясы да тоқырау кезеңін бастан өткізді. Мақал-мəтелдердің танымдық-прагматикалық негіздері фразео- логизмдер сияқты өзінің сарқылмас байлығын ұлт тіліндегі бейнелі сөздер мен шешендік өнердің сарқылмас қазынасынан алады. Бұл мақал-мəтелдер мен фразеологизмдердің арақатысының өзара терең байланысын көрсетеді. Кез келген тілде бұлар қатарласа келіп, ойдың қисынын қиюластырады, сөздің мəнерлілігін арттырады, сөйлеушінің тіл байлығын көрсетеді, шеберлігін ұштайды. Мақал-мəтелдер мен фразеологизмдер қолданыс ыңғайында үнемі қатар жүретіндіктен, əсіресе тұлғалық жағының ұқсастығынан ойды бейнелі мағынамен жеткізуде бір-бірімен астасып жатады. Əдетте мақал- мəтелдер ұзақ уақыт бойы өмір тəжірибесінен екшеліп, ойлау процесінде сұрыпталып барып қалыптасады. Сондықтан мақал-мəтелдердің пайда болуына ұзақ уақыт өтеді. Тілімізде фразеологизмдер түрлі ситуацияға қарай сөйлеу үстінде аяқ-астынан пайда болады. Егер айтушы, сөйлеуші (адресант) өзі естіген, ұнаған фразеологизмдерін неғұрлым жиі- жиі қолданатын болса, онда естуші, қабылдаушы (адресат) тіркестің тұрақталуына да соғұрлым ықпал етіп, келесі кезекте сол тіркес басқа адресантттың қолданысына ие болады, Мысалы, жүктеу/скачать 14,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|