Фразеологиялық семантика жəне фрейм

61
Когнитивтік фразеологияда «өлшем» концептісі «ерекше концептілер» 
қатарына енеді. 
Фразеологизмнің  семантикалық  құрылымы  этностық  ұжымның 
қабылдау, ассоциация, интеллектуалды-эмоционалдық тəжірибесімен 
тығыз қатынаста болады. Когнитивтік фразеология фрейм туралы оның 
басқа да ерекшеліктерін аныықтайды. 
Когнитивтік  фразеологияға  қатысты  фрейм  туралы  Н.Ф.Алефи-
ренконың [2008:81-82б] төмендегі пікірлерін келтірсек: (мысалдар қазақ 
фразеологизмдерінің деректері бойынша)
•  Белгілі  бір  мəдени  концепт  төңерегінде  ұйымдастырылған 
маңызды, типтік білім бірліктері: қара сөзді қамшы қылу; сылдыр 
көмей, жез таңдай; хан талапайға салу; қыздың жиған жүгіндей; 
жатып жастық, иіліп төсек болу; жастығын ала жату;көйлегі көк, 
тамағы тоқ; үрерге иті, сығарға биті жоқ т.б. 
•  Дағдылы  жағдаяттарды  (стеоретипті  ситуация)  көрсететін 
мəліметтер: «ыстық/суық», «жолы болу/жолы болмау», «байлық/ке-
дейлік», «сараңдық/жомарт», «өтірік/шындық», «жылау/күлу» т.б. 
Мысалы:құс  қанаты  күйгендей;  ақ  қар,  көк  мұз;  қайығы  желге 
өрлеу;жұмыртқадан жүн қырыққан; қолы ашық; үрерге иті, сығарға 
биті жоқ; ішкені алдында, ішпегені артында; үлде мен бүлдеге ора-
ну; тапқаны тамағына, жұтқаны жұмырығына жетпеу; ұрттап 
ішіп,  шайқап  төгу;  өтірікті  судай  сапыру;  өтірікшінің  шын  сөзі 
зая; еңірегенде етегі толу; ботадай боздау; екі езуі құлағына жету; 
жымың қағу т.б. 
• Сөйлеу мен ойлау жағдаяттарына қатысты білім, пікірлердің фра-
зеологизмдер арқылы қайталанып отыратын когнитивтік модельдің 
типтері:  көз  қылу,  (алдау),  қолмен  қойғандай,  санда  бар  санатта 
жоқ; əліптің артын бағу; намысын жырту; асулы қазан, тігулі үй; 
шаңыраққа қарау т.б. 
• Жанама-туынды аталымдарды біріктіретін білімдер құрылымы: 
«Тəуекел»: қайдан шықса, онан шықсын; не болса, о болсын, не болса 
да, не десе, о десін, су ішсем де, у ішсем де, тау күйіп тас жанса да; 
қайдан шықса, одан шықсын; көзді жұмып тұрып т.б т.б. 

62
Сонымен, фрейм туралы бұл айтылғандарды түйіндесек: иерархиялық 
ұйымдасқан құрылым ретінде фразеологиялық семантикадағы білімдер 
жинағы дағдылы жағдаяттарды көрсетеді. Сондай-ақ, фразологизмнің 
когнитивтік  құрылымы  олардың  тұрақты  əрі  үздіксіз  білім  дина-
микасына  негізделеді.  Бұл  фразеологизмдердің  варианттылығынан 
көрінеді.  Мысалы,  көзі ұясынан (шарасынан)  шығу – қорқу;  арам 
(суық) қол – ұрлық туралы; жүзін (түсін), (өңін) жылту – ашуы басылу, 
сабасына түсу; ішіп-жемей мас болу (мəз болу), (бай болу), (тою), (көңілі 
толу), (риза болу) – бірнəрсеге риза болу.
Фрейм концептіге қарағанда ішкі құрылымының беріктігімен ерек-
шеленеді. Оның ішкі формасын қалыптастыратын ақпараттарға қатысты 
мағыналық бөліктері болады. (Н.Ф. Алефиренко «слоты» деп атайды). 
Ақпараттық  мазмұн  бойынша  ол  бөліктер  қарапайым  немесе  аялық 
білімге қарай күрделі болып келеді. 
Мысалы, БУЫНЫНА ТҮСУ – көңілі жайлану, елжіреу, тоқмейіл болу 
деген мағынада. 
- Мен бұрын жаумен алысып, сүйегіме қарысып, сыр бермей жүреді 
екенмін. Жасым жетті ме, əлде жеңіс қуанышы буыныма түсіп кет-
ті ме, шаршап-шалдыққанымды енді біліп отырамынн, – деді Төле 
би. – Келер жылы хан кеңесіне бара алам ба, жоқ па бір алла біледі. 
– Абылайға менен дұғай-дұғай сəлем айтыңдар. Биылғы жеңістің ізін 
суытпасын. (Қ.Жұмаділов).
Қазіргі  қазақ  тілінде  «қалта»  –  аялық  білімге  ие  болған  лексема. 
Əсіресе кейінгі тілдік қолданыстарда əрі жиілігімен, əрі көп қырлы кон-
нотациясымен ерекшеленеді.

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: