Өздеріңдей, сендердей, олардікі, колхоздардағы.
Сан-мөлшер категориясын тек көптік жалғау шеңберінде қарастырсақ, одан көптік жалғау ұғымының сыр-сипаттары, қызметі, стильдік ерекшеліктері айқындалғанмен, грамматикалық категориялық сипаты ашылмай қалар еді, тек жекелік ұғыммен сәйкесті, қатысты қарағанда ғана, оның категориялық сипаты айқындалады.
Көптік ұғымды білдірудің тәсілдері әр түрлі. Көптік ұғымның бірден-бір грамматикалық көрсеткіші – көптік жалғау. Ал жекелік ұғымның оған қарама-қарсы грамматикалық арнайы формасы болмайды. Бірақ көптік ұғым тек көптік жалғау арқылы ғана беріліп қоймайды. Бір тектес заттардың жалпылама атауында, абстракт ұғымындағы сөздерде де, жеке-даралап санауға келмейтін немесе дерексіз зат атаулары сияқты сөздерде де көптік, жалпылық мән болады.
Көптік ұғым аналитикалық тәсілмен де беріледі. Сан есімдер, сандық мәні бар сөздер, қайталама қос сөздер зат атауының алдынан келіп, оны анықтап тұрса, ол зат біреу емес, бірнешеу екенін түсінеміз. Мысалы: талай жыл өтті, көп адам жиналды, мыңдаған машина жүк тасып жүр, мая-мая шөп үйген, тау-тау астық үйіп жатыр.
Көптік жалғаудың бірден-бір грамматикалық көрсеткіші -лар, -лер, -дар, -дер,-тар, -тер. Бұлар бөлек-бөлек жалғаулар емес, өзі жалғанатын сөздің соңғы дыбысы мен буынына байланысты түрленетін бір жалғаудың нұсқалары. Көптік жалғау қазақ тілінде заттың көптігін білдіргенде сол затқа көптік мән үстейді де, сөз байланыстыру қызметін атқармайды.
Т ә у е л д і к ж а л ғ а у (Тәуелдік категориясы)
Әдетте, иеленуші үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория тәуелдеу категориясы деп аталады.
Қазақ тілінде тәуелдеу категориясы үш түрлі тәсіл арқылы жасалады: біріншісі – морфологиялық (я синтетикалық) тәсіл, екіншісі – синтаксистік (аналитикалық), үшіншісі – аралас (демек, морфологиялық тәсіл мен синтаксистік тәсілдің тоқайласқан түрі) тәсіл.
Синтаксистік тәсіл біз, сіз есімдіктеріне ілік септік қосымшасын (біздің, сіздің) оған анықталатын заттың атын білдіретін сөзді ешбір қосымшасыз тіркестіру арқылы жасалады. Мысалы: біздің үй, біздің ел, сіздің мектеп, сіздің аудан.
Аралас тәсіл бұрынғы (анықтаушы) кқмпонентінің есімдіктер ғана емес, басқа есімдерден бола беретіндігі жағынан және соңғы (анықталушы) компонентінің үнемі тәуелдік жалғаулы сөз болатындығы жағынан(мысалы, біздің үйіміз, олардың балалары, колхоздың есепшісі) таза синтаксистік тәсілден басқашалау болады. Бұл тәсіл матасу категориясына негіз де, тірек те болумен қатар, стилистикалық өрісі мен ерекшеліктері жағынан таза синтаксистік тәсілден әлдеқайда кең де өзгеше де болып келеді.
Морфологиялық тәсіл арқылы туатын тәуелдеу категориясы екі түрлі қосымша арқылы жасалады:
-нікі, -дікі,-тікі жұрнағы арқылы;
тәуелдік жалғаулары арқылы.
Тәуелдеу ұғымын білдіретін -нікі, -дікі,-тікі жұрнағы тарихи жағынан алғанда, ілік септіктің –ның( -нің, -дың,-дің, -тың, - тің) жалғауына –кі (-қы,-ғы,-гі) жұрнағынан бірігіп пайда болған. Бұл форма арқылы туатын меншіктілік меншіктелуші заттан жеке де айтыла береді. Мысалы: менікі, сенікі, Әсеттікі, кеңсенікі.
Ескерту: Кейбір тюркологтардың пікірінше –нікі формасы өзі жалғанған сөздерді сын есімге айналдыратын сияқты. Бізше, қазақ тілінде бұл форма ешқандай да сын есім тудыра алмайды, тек қосылған сөзіне тәуелдік мағына жамайды.Бірақ тәуелдік жалғау, әдетте заттың белгілі бір жаққа мысалы, І, ІІ, ІІІжақтың біріне, тән екендігін білдірсе, -нікі қосымшасы затты ешбір жаққа телімейді, демек, бұл қосымша жақ категориясына қалыс, бейтарап тұрады.
Достарыңызбен бөлісу: |
