Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»
жүктеу/скачать 290,73 Kb.
|
kazirgi kazak tilinin morfologiyas nan daris tezisteri (1)
| 1. Амал-әрекет етістіктері.
1) Қоректенуді білдіретін амал-әрекет етістіктері . Мысалы : ішу, жеу, ұрттау, қарпу, жұту, сораптау, жалмау, сору, асау. 2) Жасау, құру етістіктері. Мысалы: құру, жасау, жарату, соғу, тұрғызу, өру, өндіру, салу, тігу, қалпына келтіру. 3) Қырып-жою етістіктері. Мысалы: сындыру, қирату, бұзу, құлату, жермен жексен ету, күлін көкке ұшыру, күл талқан ету, жырту. Осы мағынаға жуық шабу, сою, бауыздау, асу, шабақтау, мойнын бұрау, қабырғасын қирату, басын алу, мұрнын бұзу, пышақтау, балталау. 4) Өзгеру етістіктері. Мысалы : бояу, майлау, ақтау, жану, әшекейлеу, өрнектеу, қырлау, тазалау, сабындау, оюлау, бұйралау, өңдеу. 5) Объектіні қозғалысқа түсіретін амал-әрекет етістіктері. Мысалы : сүйреу, итеру, шашу, жүру, беру, алу, көтеру, лақтыру, ыршу, түсіру, құлату, тарту. 6) Объектіні толық қамтымайтын амал-әрекет етістіктері. Мысалы : керту, шабу, найзалау, сұғу, қамшылау, сипау, түрту, шымшу, шаншу. 7) Объектінің қалпын өзгертетін етістіктер. Мысалы: төңкеру, аудару, құлату, бүктеу, жазу. 8) Даралау және бөлшектеу етістіктері. Мысалы: боршалау, жіліктеу, бөлу, ажырату. 2. Қозғалу етістіктері. 1) Бағыт-бағдарды білдірместен жалпы қозғалыстарды білдіретін етістіктер. Мысалы : жүру, шабу, секіру, сүңгу. Бұл топтағы етістіктер де өз жолымен кіші семантикалық топтарға бөлінеді: а) Жерде болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: жүру, шабу, еңбектеу, сырғу, жорту, желу. ә) Суда болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: жүзу, сүңгу, малту,қалқу. б) Ауада болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: ұшу, самғау, қалықтау, құлау, құлдилау. 2) Қимылдың объектіге жақындығын білдіретін қозғалу етістіктері: кел, жақында, жанас, маңайла . 3) Қимылдың объектіден алыстауын білдіретін қозғалу етістіктері: кет, жөнел, зыт, қаш, табаныңды жалтырат, ұзақтау, алыстау, жоғалу, жөнелу. 4) Қимылдың жоғарыдан төмен қарай бағытталғандығын білдіретін етістіктер: түсу, құлдилау, төмендеу, төгілу, құлау. 5) Қимылдың төменнен жоғары қарай бағытталғандығын білдіретін етістіктер: шығу, өрмелеу, өрлеу. 6) Белгілі бір межемен кедергімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: кіру, шығу, өту, асу, аттау, секіру. 7) Қимылдың тездігімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: шабу, желу, жүгіру, зырлау, табаны жерге тимеу. 8) Қимылдың орындалу тәсілдерімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: жорғалау, аяғының ұшымен басу, ентелеу, балпаңдау, талтаңдау, аяғын майда басу. 9) Сұйық заттардың қозғалуымен байланысты қолданылатын етістіктер: ағу, тамшылау, сорғалау, атқылау, құйылу , жосылу, төгілу, саулау. 3. Сөйлеу етістіктері. 1) Хабарлау етістіктері. Мысалы : айту, сөйлеу, хабарлау, жеткізу, дерек беру, хабар беру, аузынан шығып кету, арыз айту, тілге келді, сөзге араласты. 2) Сөйлесу етістіктері. Мысалы: сөйлесу, әңгімелесу, әзілдесу, айтысу, келісу, тартысу. 3) Сұрақ-жауап мәнді сөйлесу етістіктері: сұрау, сұрастыру, хабар салу, іздеу, тергеу, жауап беру,. 4) Көңіл –күйге байланысты қолданылатын сөйлеу етістіктері: мысқылдау, келекелеу, мазақ қылу, мазақтау, қарғау, балағаттау, сөгу, мақтау, жамандау, мадақтау, жер мен көкке сиғызбау. 5)Индивидуал қарым-қатынасты білдіретін сөйлесу етістіктері: жалыну, жалбарыну, сұрану, тілеу, тілек білдіру, мінәжат ету, бұйыру, өкім ету, әмір қылу, насихат ету. 6) Бейнелік мәнді сөйлесу етістіктері : оттау, міңгірлеу, аузынан ақ ит кіріп қара ит шығу, көбік ауыздану, былшылдау, бөсу, шіңкілдеу, сыпсыңдау. 4. Қалып –сапа етістіктері. Бұл етістіктерді ғалымдарымыз қалып-сапа не қалып-күй етістіктері деп атап жүр. Егер семаларының ара-қатынасын салыстырып өз іштерінен топқа бөлінеді. 1) Қалып-сапа етістіктері. Бұл етістіктер көбіне иелік зат есімдерге не сын есімдерге байланысты қалып-сапаны білдіреді де, сол сапаның біртіндеп өзгеруін не тұрақтылығын анық көрсетеді. Мысалы: ұзару, азаю, көгеру, көбею, ағару, қалыңдау,сөну, жану, шіру. 2) Адамның не жанды заттардың қалып-күйін білдіретін етістіктер: азу, тозу, семіру, жантаю, қисаю, ұйықтау, ауру, өлу, ісу, жүдеу, шаршау, арықтау. 3) Таза қалыптық мәнді білдіретін етістіктер: отыр, жатыр,жүр, тұр. 5. Сезіну етістіктері. 1) Көру етістіктері. Бұл топқа енетін етістіктер көздің қызметімен байланысты болады. Мысалы: көру, қарау, тігілу, көз қырын салу, телміру, сығалау, көз салу, көзін алмау, көзден өткізу. 2) Есту етістіктері. Мысалы: тыңдау, есту, құлақ салу, құлаққа жету,, құлақ түру. 3) Иіске байланысты етістіктер: сасу, мүңк ету, аңқу, бұзылу, иістену, мұрынды жару. 4) Теріге байланысты етістіктер: жаурау, қышу, ауру, сыздау, тоңу, ұю, сыну, жану. 6. Ойлау етістіктері. Бұл лексика-семантикалық топтағы етістіктер ойлану процесімен тікелей байланысты болады. Мысалы: ойла, ойға түсіру, ойға шому, ойдан өткізу, ойдан шығару, түсіну, аңдау, ескеру, есіне салу, қабырғаңмен кеңесу, ой таразысынан өткізу, ой талқысына салу, басы қату, басы айналу, шамалау, мәнісін аңду. Көңіл-күй етістіктері . 1) Таза психологиялық процестермен байланысты етістіктер. Мысалы : ұялу, қысылу, тартыну, бетінен оты шығу, абыржу, сескену, қорқу, қуану, көңілі толу. 2) Адамдардың эмоциясымен, көңіл – күйімен байланысты етістіктер. Мысалы: ұнату, жақтыру, еркелеу, ардақтау, әлпештеу, ғашық болу, қапалану, ашулану, жылау, долдану, мейірі түсу, мұңаю, жадырау ренжу, таңдану, аузын ашып қалу, күлу. 8. Дыбыс-сес және бейнелеу етістіктері . 1) Адамның және жан-жануардың дыбыстарына байланысты қолданылатын етістіктер: мөңіреу, маңырау, үру, әупілдеу, күркілдеу, сырылдау, ұлу, ырсылдау, кісінеу, боздау, сыңсу. 2) Табиғат дыбыстарына байланысты қолданылатын етістіктер : шытырлау, гүрілдеу, сарқырау, сыңғырлау, тарсылдау, тықылдау. 3) Адамның бет құбылысына , сыртқы көрінісіне байланысты қолданатын бейнелеу етістіктері: бадыраю, адыраю, аңқаю, көзі алақандай болу. 4) Табиғаттың көрінісіне байланысты қолданылатын бейнелеу етістіктері: жарқылдау, жайнау, құлпыру, шайқалу, толқу. 5) Қимыл-әрекеттің орындалу тәсілімен байланысты қолданылатын бейнелеу етістіктері: теңселу, қайқаңдау, елбектеу, далбаңдау, ербеңдеу, көлбеңдеу,жалпылдау, ойқастау, жалп-жалп ету. 9. Өсіп-өну етістіктері. 1)Тірі организмдердің туып-өсуімен байланысты етістіктер : балалау, боталау, қоздау, күшіктеу, жұмыртқалау, бұзаулау, төлдеу, босану, бала көру, немере көру, балапан ашу. 2) Табиғаттың өсуімен, көркеюімен байланысты қолданылатын етістіктер: өсу, жапырақ шығару, жапырақтау, бүртік жару, гүлдеу, түйіндеу, гүл жару. 3) Пісіп-жетілуге байланысты етістіктер: пісу, торлау, жетілу, ер жету, бой жету, қартаю. 10. Табиғаттың түрлі құбылыстарына байланысты қолданылатын етістіктер: түнеру, бұлттану, күн шығу, күн бату, ай туу, борандату, желдету, қас-қараю. 11. Субъектив реңді білдіретін етістіктер: азсыну, менсінбеу, бойын аулақ салу, білгішсіну, масаттану, мұрнын көтеру. А.Ысқақов морфологиялық құрылымына қарай етістіктерді жалаң етістіктер және күрделі етістіктер деп екі салаға бөлген. Сонымен қатар тілімізде аналитикалық етістіктер де қалыптасқан деп ескерткен. Жалаң етістіктердің өзін түбір етістіктер және туынды етістіктер деп екі топқа жіктеген. Ы.Маманов етістіктерді негізгі етістіктер және функциялық етістіктер деп бөледі. Осының ішіндегі негізгі етістіктерді лексика-грамматикалық мағыналарына қарай түбір етістіктер және модификациялық етістіктер деп бөледі. Бақылау сұрақтары: 1.Етістіктің қазақ тіл біліміндегі зерттелуі. 2.Етістіктің лексика-семантикалық топтары. 3.Етістіктің морфологиялық сипаты. Пайдаланылатын әдебиеттер: 1. М.Оразов. Қазақ тілінің семантикасы.Алматы. 1991. 2. М.Оразов. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер. Алматы.1980. 3. Қазақ грамматикасы . – Астана . 2002. 4. А.Ысқақов .Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі. 1991 5. Ы.Маманов.Қазіргі қазақ тілі.(Етістік)Алматы.1966. 6. Сыздыкова Г. Қазіргі қазақ тілі морфологиясы. –Алматы, 2012 жүктеу/скачать 290,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|