Н. Қ. Жүсіпов А. Жақтай Қазақ АҢыздары және мәШҺҮр жүсіп көпейүлы оқу-эдістемелік құрал Павлодар Кереку 2016

дүниелер.  Олардың  көпшілігі  -   Абылай  хан  мен  оның  жорьпсгас 

батырлары туралы аңыздар.

4 

М әш һүр  Ж үсіп  К өпейұлы   ж инаган  А бы лай  хан  туралы  

ацы здардағы  сары ндар

Абылай  туралы  халық  аңыз-жырларында,  сондай-ақ  жекеленген 

жыраулардың  толғауларының  бірсыпырасында  атақты  тұлғаның 

балалаық  шағында  жетімдік  күйін  кешкеңдігі  баяндалады.  Осы 

фольклорлық  деректердің  негізінде  Абылайдың  жастық  шағының 

ресми тарихы да қалыптасқан. Басқаша айтар болсақ, халықтың таным 

шынайы  тарих  ретінде  қалыптасып  келеді.  Фолыслордың  тарихы 

шындыққа  қатысы  оның халық  мұрасы  ретіндегі  өміршеңдігінің бір 

белгісі.  Фолыслорлық  түрлі  жанрлардың  шындыққа  қатынасы  әр 

түрлі.  Мысалға  алар  болсақ,  эпос  пен  ертегі  немесе  тарихи  жырлар 

мен  аңыздар  тарихи  оқиғаны  әр  деңгейде  бейнелейді.  Ертегідегі 

тарихи  шындықтың  бейнеленуі  өте  сирек,  көмескі,  қаһармандық 

жырлар  мен  тарихи  эпоста  шындық  біршама  айқын.  Ал  аңыздарда 

болган  оқиғаның  ізі  әлдеқайда  басым  жатады,  тіпті  кей  жағдайларда 

тарихи  аңыздардың сюжеті  тарихи деректердің  мазмұнымен үндеседі. 

Сол себепті,  аңыздарды белгілі деңгейде тарих көзі деп қарау да орын 

алган.  Яғни,  тарихилығы  күшті.  Халықтың  елеулі  оқиғалар  мен 

айтулы  тұлғалар  туралы,  белгілі  жер-су  атауы  жайында  айтатын 

ауызекі  тарих  деп  бағалауға  болады.  Дегенмен,  осы  ауызша 

айтылатын  тарих  деп  бағаланатын  аңыздарды  «таза  тарих»  деп 

қарауға  болмайды.  Себебі,  аңызға  айналған  кез  келген  белгілі  бір 

тарихи  факті,  оқиға  уақыт  өте  келе  өзгеріп,  сол  уақыттағы  тарихи 

жағдай  мен  сол  заманда  өмір  сүрген  ұрпақтың  көзқарасына  қарай 

бейімделіп,  езгеріске  ұшырайды.  Сондықтан,  аңыздарды  халық 

тарапынан  сүрыпталған,  сан  ұрпақтың  сүзгісінен  өтіп,  екшеленген 

ауызша 

дерек 

көзі 

деп 

қана 

бағалау 

дұрыс. 

Бұл 

халық 

шығармашылығында  үлкен  орын  алған  Абылай  туралы  аңыздарға  да 

қатысы бар.

Хан  Абылайдың  қай  уақытта,  қалай  жетім  қалғандығы  нақты 

деректермен  әлі  анықталмаған.  Жалпы,  Абылай  туралы  аңыздар 

мазмұны екі бөліктен  тұрады:

1.  Жас  Абылай  қазақ  даласына  отырықтшы  қалалардан  келіп,

кісі  қолындағы (Дәулеткелді, Төле би, Әбілмәмбет) жалшылық қызмет 

етуі;

2.  Ж ауға аттанып батыр атануы, хан тағына отыруы.

Қазақ 

даласына 

сырттан 

келуін 

баяндайтын 

аңыздық 

нұсқалардың 

қағазға 

түскен 

уақыты 

бойынша 

ең 

көнесі 

- 

Ш .Уалиханов  жазбалары.  Ғалым  зерттеу  мақалаларын  жазғанда  және 

аңыздарды  жазбаға  тіркегенде  екі  түрлі  зерттеу  ұстанымын  ұстанған.

Ол  «Абылай»  атты  мақаласында  халық  арасында  деректерді  іріктеп 

пайдаланса,  ал  аңыздардағы  Абылайдьщ  поэтикалық  бейнесін  сол 

кұйінде  жеткізуге  ұмтылған.  Мұны  Шоқан  Уалихановтың  зерггеу 

мақаласы  мен  жинаған  аңыздарынан  анық байқалады.  Егер  «Абылай» 

атгы  мақапасында  ханның  жас  күнінде  кімнің  қолында  болтаны 

белгісіз  болса,  ал  жинаған  аңызда  ол  кісі  аталып  жазылған.  «XVIII 

ғасыр  батырлары  туралы  тарихи  аңыздар»  жинагында  «Аңыз 

бойынша,  Түркістаннан қырға ең жақын туысы Ә білмэмбет ханға жол 

тартқан  Абылай  Ораз  құлмен  бір  атқа  мінгесіп  келді.  Қалыптасұан 

жағдай  оны  біраз  уақыт  Қарауыл  руының  Жақсылық  атасындағы 

Дәулетбай  деген  бай  ю сінің  жалқысын  бағып  күн  көруіне  мәжбүр 

етеді.  Дәулетбайдың  әйелі  сыртган  келген  жас  баланың  әкеп  бермесе 

өзі  ешқашан  ас  сұрап  ішпейтінін,  ішкеннің  өзінде  тартынып 

отыратының,  жуылмаған ыдыстан ешқашан  ас алмайтынын  байқайды. 

Бұл  қазаққа  тән  емес 

мінез-қүлық  еді; 

баланың  бекзаттығы 

Дәулетбайдьщ  да  назарын  аударып,  Ораздан  баланьщ  жөн-жосығын, 

тегін  сұрайды.  Бұл  шындықты  білген  Дэулетбай  Абылайга  табыннан 

ең  жақсы  ат  мінгізіп,  Әбілмәмбет  ханға  апарады.  Абылайға  тарту 

етілген  ат  атақты  Шалқұйрық  еді.  Шалқұйрық  жас  сұлтанның 

жорықтарында  алғашқы  сенімді  серігі  бола  білді.  Соның  арқасында 

Абылай өзіне батыр атағын алады,  қазақ кздрметіне ие болады»  [17].

Халық  шығармашылығының  поэтикасына  тән  белгілер-  жалшы 

баланың  тегі  ерекше  бекзаттығы  мен  кісі  қолында  шын  есімін 

жасырып  жүруі  сынды  сарындар  Мәшһүр  Ж үсіп  жазып  алган  аңыз 

нұсқасында  баяндалады.  М ұнда  Абылайдың  ерекше  қадір  қасиетін 

Дәулеткелді  байдың  өзі  таниды:  «  Он  екі  жасар  бала  күнінде  қасында 

Оразауылық  деген  сарт  екеуі  Түркістан  шаһарьше  келіп,  Әбілмәмбет 

патшаға  қызметкерлік  қылды.  Ол  жерде  орнығып  тұра  алмай,  Үлы 

жүз  Үйсін  Төле бидің түйесін  бағып  жүреді.  Онда да байырқалап  тұра 

алмады.  Сарыарқаға  шыгып,  Атығай  -  Қарауыл  деген  елдің  ішіне 

келіп,  Дәулеткелді  байдың  жылқысын  бақты.  «Атың  кім?»-  деп 

сұрағанга.  «Атьім  Сабалақ»-  депті».  Бай  бәйбіш есіне  айтыпты:  « 

Мынаны  жалшыдай  көрме,  мұны  күте  гөр,  осы  Сабалақ  анық  сарт 

емес.  Ана  Оразауық  сарт  болса  болар:  көзі  алақандай  болып,  табаны 

түйенің  табанындай  жап-жалпақ  болып,  көзі  адамды  ішіп-жеп, 

аузынан  суы  ағып,  ес-түссіз  отыра  береді.  Мынау  Сабалақтың  еш 

нәрсемен  ісі  жоқ,  ойлаганы  гақыл-ой,  езу  тартып  күлмейді,  қабагын 

шытып  кейімейді.  Алты  күн,  алты  түн  аш  жүрсе  де  өз  қолымен  құйып 

ас  ішпейді  және  жарты  аяқ  ас  ішсе д е  сарқытын  кісіге  бермесе  көңілі 

көншімейді.  Жерге  отырмайды.  Дәнеме  табылмаса,  сайын  далада 

болса  да  киімін  астына  шешіп  салып  отырады  да  ұйықтап  жатқанда

үсті  жап-жарық  болып  тұрады.  Сыйлал  ұстай  гөр,  қасиеті  болып  бәр 

нәрсеге ұшырап қалып жүрмейік»-дейді  [18,  303  б.].  Ш.Уалиханов  пен 

М әшһүр-Ж үсіп  жазбаларындағы  аталмыш  аңыздардың  тарихилық 

сипаты  мыналар:  аңызда  тарихи  -географиялық  топонимика  аталады 

(Түркістан  шаһары);  сырттан  келген  болашақ  билеуш іні  құтқарып 

қалған  адамдардың  есімдері  аталады  (Ораз  құл  (Оразауық  сарт); 

Әбілмәмбет, Төле би сынды тарихи тұлғалар  кездеседі.

Ақын  Ш әкәрім  Құдайбердіұлының  1911 

жылы  Орынборда 

жарияланған  «Түрік  қырғыз-қазақ  һәм  хандар  ш ежіресі»  атты 

еңбегінде  жалшы  Абылай  туралы  халық  аңыздары  шежірелік 

деректермен  әрленіп,  өріле  жазылған.  Бұл  аңыздың  Ш.Уалиханов  пен 

М -Ж .Кәпеев  жазып  алғанм  нұсқаларынан  елеулі  өзгешеліктері  бар. 

Онда  Абылайдың  өлкеге  өкпелеп  кетуінің  және  қазақ  жеріне  қайтып 

келуінің  себептері  баяндалады:  «....Есім  ханнан  соң  баласы  Жаһангер 

болды.  Оны  қазақ  салқам  Жәңгір  дейді.  Онан  соң  оның  баласы  Әз 

Тәуке  хан  болды...  Бұл  Ә з  Тәуке  Салқам  Ж әңгірдің  қалмақ  ханының 

қызы  -  қатынынан  туган  баласы  еді.  Мұнан  басқа  Үргеніштегі  Ғайып 

ханның  қызынан  туған  Уәлибақи  деген  баласы  бар  еді.  Жәңгірдің 

орнына  Әз  Тәуке  хан  болғанда,  хандыққа  өкпелеп  Уәлибақи  Ғайып 

ханға  кетіп  еді...  Оның  баласы  Абылай  деген  бек  мықты  болып, 

жекпе-жекке  шыққан  батырларды  өлтіре  берген  соң,  қанішер  Абылай 

атанды.  Оның  баласы  Көркем  Уәли,  оның  баласы  Әбілмансұр  еді. 

Біздің  хан  Абылай  дегенім із-  осы  Әбілмансұр.  Жоғары  үш  атасы  да 

Ғайып  хан  қолында  тұрып,  хан  болмай  өлген.  Мұның  тұсында 

Ғайыптың  нэсілінен  хандық  кетіп,  ж үдеу  тартқан  соң,  Әбілмансұр 

жетім  бала  күнінде  «Қазақ-  елім,  Сарыарқа  -  жерім»  деп  іздеп,  Үйсін 

Төле  бидің  қолына  келеді.  Төле  би  басында  түйе  бақтырып,  онан  соң 

жылқы  бақтырып,  ақырында  әр  түрлі  мінездерін  ұнатып,  бала  қылып 

күтіпті.  «Кімсің?»  десе,  «Білмеймін»  деп,  «  Атың  кім?»  десе  «Сіз 

қойған  атым  болсын»  деген  соң,  шашы  өскен,  киімі  жыртық  балага 

Сабалақ деп  ат  қойыпты»  [19,  25-26  б.].  Ш әкәрім  жинаған  бұл  аңызда 

тарихи 

шындықтың 

терең 

ізі 

бар, 

онда 

қазақ 

хандарының 

генеологиялық 

ш ежіресі, 

хан 

түқымы 

арасындағы 

тақ 

ушін 

бақталастық  көрінісі,  Абылайдың  шын  есімі  аталады.  Сондықтан  бұл 

аңыз-  шежірелік аңыз больш саналады.

С. 

Мұқановтың  «  ХУІІІ-ХІХ  ғасырдағы  қазақ әдебиеті  тарихынан 

очерктер»  атты  еңбегіндегі  аңызда  еліне  оралған  кейіпкердің  өз  тегін 

уақытша  жасыру  сарыны  айтылады.  С.Мұқанов  нұсқасында  Бұқар 

қаласын  билеген  Абылайдың  әкесін  парсылар  өлтіреді,  жетім  баланы 

бір  кұл  Әбілмәмбетке  алып  келеді.  Өзін  «Сабалақ»  деп  жариялайды. 

Бұл  аңыз  нұсқасында  III.  Уалиханов,  III.  Құдайбердіұлы  мен

М -Ж .Көпеев 

нұсқалары 

біріктірілгендей 

нышан 

бар. 

Онда 

Ш әкәрімдегі  «Ә білм ансұр»,  М әшһүр  Ж үсіптегі  «  атажұрты  Бұқара» 

деректері  орын алған.

Фолыслорда  қаһарман  бейнесін  сомдаудьщ   түрлі  әд іс  -тәсілдері 

бар.  Оның  бір і-  романтикалық  дәріптеу  (идеализация),  ж әне  күрделі 

көркем  жинақтау.  Аталган  көркемдік  тәсілдер  арқылы  қаһарман 

бейнесін  сом дау  арқасында  Абылай  бейнесі  әлемдік  фолькорға  ортақ 

қүбылыстардан ш ет қалмаған.

Қазақ  елінің  тәуелсіздігі  мен  азаттығы  үш ін  өм ірінің  соңьгаа 

дейін  аттан  түспеген  Абылайдың  тарихи  тұлғасы  аңыздарға  арқау 

болып,  ол  даңқты  эпикалық  қаһармандар  сынды  дәріптелген.  Халық 

танымындағы  Абылай  бейн есін де  эпос  қаһармандарының  кейпі  бар, 

эпостық  шығармаларда  жиі  кездесетін  тұрақты  мотивтер  мен 

сюжеттер,  композициялық құрылымдар бар.

Батырлық  ертегі  мен  эпостардьщ   тұрақты  композициялық 

құрылымдарының  бірі-  қаһарманның  ерекш е  балалық  шағы.  Бұл 

кезеңде  болаш ақ  батыр  жауынан  не  өз  ағайындарынан  қысастық 

көріп,  ерекш е  батырлық  қасиеттерімен  көзге  түседі  т.б.  Әрине,  бұл 

эпискалық 

шығармаларға  тән 

бұл 

көріністер 

Абылай 

туралы 

аңыздарда д а  кездеседі.

Қазақ  аңыздарында  Абылай  мен  оның  аталары  өз  ағайын- 

туыстарынан  қыспақ  көреді.  Халық  аңыздарында  «...А қсүйек  ағайын- 

туғандары  сыртқа тепкен  жас Абылай  қырға келіп,  Жақсылық руының 

бір  байына  малшы  болады »  [17,  111  б.]  нем есе  «  Ж әңгірдің  орнына Әз 

Тәуке  хан  болғанда,  хандыққа  өкпелеп  Уәлибақи  Ғайып  ханга  кетіп 

еді.  Ж оғарыда аталған  үш   атасы да Ғайып  қолында тұрып,  хан  болмай 

өлген.  М ұның  тұсы нда  Ғайыптың  нәсілінен  хандық  кетіп,  ж үдеу 

тарқан  соң,  Ә білм ансұр  жетім  бала  күнінде  «Қазақ-елім,  Сарыарқа  - 

жерім»  деп   іздеп ,  Ү йсін  Төле  бидің  қолына  келеді.»  [20,  25-27  б.]  - 

деген  жолдар  осы  сарынның көрінісі  болып табылады.

Қазақ  аңыздары  мен  эпостарында  атақты  хан,  батырлардың 

қыспақ көруі  - тұрақты  сарын.

Аңы здарда  көп  кездесетін  сарындардың  бірі  -  батырлардың 

достасуы ,  анттасуы.  В .  Пропптың  айтуы  бойынш а,  бұл  -  көне 

мифтердегі  басқа дүни еге  өткен  қаһарманның  ерекш е  күш  иелерінмен 

достасу  мотивіне  тіреледі  [21,  185-190  б.].  М .-Ж .  Көпеев  жинаган 

Шыңгыс  хан  туралы  аңыздарда  бұл  сарын  жиі  кездеседі.  Шыңгыс  хан 

туралы  аңыздарының  бірінде  өз  бауырлары  елден  қуған  болашақ 

ханды досы   көкалташ  Қараш  әдейі  іздеп барып,  хан  болуга  шақырады. 

Аңыз  мазмұны нда  Ш ыңғыстың  досы   Қарашты  туған  бауырынан 

артық  көргені  ж эне  хан  болғанга  дей ін   елде  жьграқ  жүрген  кезінде  де

ол  көкалташ досы   Қарашты ұмытпай,  ж еген  асына  әк е-ш еш есін е  ж әне 

досы на сы баға бөліп  отырған делінген.

Абылай  м ен  оны ң  д әу ір ін д е  өм ір  сүрген  қазақ  батырлары 

арасындағы  досты қ,  д о ст а су   көптеген  аңы здарды ң  мазмұны на  аркау 

болған.  «Баянауыл  тауының  қалың ортасы нда бір   көл  бар.  С ол  көлдін 

^ н ш ы ғьісы ң да  бір  

тасты 

«Т у  тіккен» 

д е с е д і. 

О лж абай 

мен

ж үзбе

мұнан

' 

X--- —г* 

лшл,  СЙ.СЙ.  Оірін  -ОШ

1

көріскен  соң   «іш пей  м ае,  ж ем ей  тоқ»  болы п,  ө зд і  -ө зім ен   тойысып,

«ұры самы з,  төб ел есем із»   д егең д і  қойысьш,  қоян-қолтық  алысып 

құшақтасып, д о с  болы сты »  [22,  128  б .]- д ей д і  аңыз.

Абы лай  туралы  аңы здарда  ханны ң  атақты  батырлары  мен

б ^ З Г еР1  НеПЗП  баСТЬІ  ЖЭУ'   қалмақтаРДыч  қоңтайшыларымен,

ДОСТаСаДЫ' 

Лостыкты

 ұсы нуш ы ,  н егізін ен ,  ж ау  тарабы. 

Ж ау  Қазақ  батырларының  м ереш нің  үстем дігін ,  күш і  м ен  аруағының

^ ж

ь ш

  м о й щ а и ,  досты қ  ұсы нады .  М ысалы,  қолынан  жарақат 

алған  О лж абаи  баты р  қалмақтардың  дарбазасы н  бұзы п-ж ары п  кіріп 

ер л іп н е  қалмақ ханы   разылыгын  білдіріп ,  «сары   ала ту,  сауы т-сайман 

^ л ы ғ а ,  қалқан,  сауытты  атқа  м інгізіп,  құш ақгасы п,  д о с   болады »’ 

Қ а л м у   ханы мен  болған  досты қтан  кейін  багы рлар  «бұры ш ы

Олжабаи ем ес,  басқа,  бөлек  О лжабай болы п қайтады»  Г22  126 6 1

шыққан

қағытып,  сынаиды.  Мұның  мақсаты-  екі  батырдың  алапат  күш  иесі 

екендігін, неден болса да қайтпайтындығын жеткізу.

Халық  аңыздарының  бірінде  Абылай  мен  Қалден  Сереннің 

жауаптасуы  баяндалады.  Бұл  жауаптасы  батырардың ұрыс  алдындағы 

жауаптасуларьгаан  өзгеш елеу.  Бірінш іден,  жауаптасуы  жекпе-жек 

алдьшда  ем ес,  қалмақ  қоңтайшысьшьщ  ордасында  өтеді.  Екіншіден, 

Қобыланды  батыр,  Алпамыс  батырлар  сияқты  ж ер-ж ебіріне  жетуге, 

сөйтіп  айбьгаын  асьфуға  үмтылмайды,  қапыда  қолға  түскеніне 

өкінеді. 

Орындалмай 

кеткен 

арманы 

мен 

түқымсыз 

қалатын 

жалғыздығын айта келіп,  жауын сөзден тосылдырады.

М әш һүр-Ж үсіп  жинаған 

Абылай  туралы  аңыздың  бірінде 

Абыладй  Қалданның  нақты  сауалдарьша  тұспалдап  жауап  беріп, 

қалмақ ханының тегі  асыл жан  екенін танытады:

«... Қалдан Серен өзін  таньпт  қойғанын білді де:

-С эру қайда?- дей ді.

-Жақ тартушы  көп болды ,  жаман аты  бізд е  қалды, - дейді.

Екінші  қайырып:

-С эру қайда?-деп қайта сұрады.

-С әрумін  деп   Сэру  айтпады,  кеспеймін  деп   қару  айтпады ,-деді.

нші  мәрте ж әне  қаита сұрады 

-С эру қайда?

-К өрінбеген  С әруді  іздегенп 

Қалдан серіктеріне:

-Бұл  не деген і?- деді.

өзиңді

-о з ің   қарап  тағыңнан  айырылып  қалдың.  Осы  күнде  тақ үстінде 

мн  отырмын.  Қара  бұқараның  бірі  есепті  сен  отырсың.  Осы  сағатга 

басыңды  алдрсам,  кім  менің  алдыма  шығады?  Жарлық  менде,  жабдық 

сенде болады деген  сө з осы , -дей ді»  [23,  308  б.].

М ұнымен 

қатар 

аңыз 

мазмұнында 

батьфлардың 

дәстүрлі 

жауаптасуынан  мүлдем  бөлек  көрініс  орын  алган.  Батыр  бойындағы 

қара  күш  ем ес,  ұтқыр  жауап,  ягни  ш еш ендік  өнер  басымдықтың 

белгісі.  Сонымен  қатар  эпостық үлгілерден  ерекш е  жауаптасу  бар.  Ол 

Қалданның,  ягни  жауды ң  қазаққа  берген  багасы.  Қалдан  Серен 

Абылайга  бірнеш е  сұрақ  қойып,  соған  қайтарылган 

жауаптар 

негізінде  қазақ  қогамының  ішкі  әлеуметтік  жай-күйіне  сын  айтады.

Ш. 

Құдайбердіұлы ны ң 

«Түрік, 

қыргыз-қазақ 

һәм 

хандар 

ш ежіресінде»:

«... Абылайдан  Қапдан үш   сөз  сұрапты.  Бірі:

-Еліңце  қой  көп бола м а?-депті.  Абылай:

-К өп  болады ,  -  д есе,  -ен деш е,  «қойшы  өтірікш і,  қой  ұры »  деген 

сөз бар  еді.  Е лдің ұсақ жанжалы басы м ,- деп ті.

Екінші:

-Е ліңде сиыр,  жылқы  көп  пе?-депті. Абылай:

-К өп,  -десе: 

Т

-Салмайды  ,-деп ті.

-Олай  бол са,  ж ер  ем ш егін  ем беген   ел  әлі  д е   б о л са   неш е 

аударылып,  қозғалыл,  ж уы рда  орны қпас,-  деп ті.  [23,  29  6.1.  Қалдан 

С ереннің  жауабьш ан 

қазақ  халқыньщ  іш кі  әлеум еттік  қарым-

қатынастары,  шаруашылықөмір  салтындағы 

жүктеу/скачать 5,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: