Н. А. Казбеков, Н. А. Казбекова, Р. М. Садвакасова, Е. Ж. Аубакиров

тақырып. ХХ ғасырдың қазақ мәдениеті

жүктеу/скачать 157,54 Kb. бет 20/32 Дата 18.11.2022 өлшемі 157,54 Kb. #50988

Бұл бет үшін навигация:

• Қазақстан ғылымының, білім және мәдениет институттарының қалыптасуы мен дамуы.

8 тақырып. ХХ ғасырдың қазақ мәдениеті Халықтың сауатсыздығын жою. 1917 жылғы Қазан революциясынан кейінгі басты мәдени өзгерістер Қазақстан аумағында халықтың жаппай сауатсыздығын жену болып табылады. Кең байтақ қазақ даласында бірде-бір жоғары оқу орны болған жоқ, барлығы 157 орыс-қазақ мектептері болды,барлық жерде тек мектеп (бастауыш діни мекемелер) болды. Сауатсыздықты жою жөніндегі жұмыс мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылды, ол туралы қабылданған бірқатар құжаттар куәландырады: 1918 жылғы 16 қазандағы «Бірыңғай Еңбек мектебі туралы» БОАК-тың ережесі, 1918 жылғы 31 қазандағы РКФСР Наркомпросының «Аз ұлттар мектебі туралы" қаулысы және т.б. 1918 жылдың басында бастауыш сауаттылық мектептері мен курстары Верный, Семей, Ақмола қалаларында ашылды (1918 ж. 26 шілде). Олардың мақсаты бастауыш сауаттылықтан басқа: "б) жалпы даму, жалпы білім беру; в) белгілі бір қолөнерге, отан өндіргіш күштерді дамыту ісінде елеулі маңызы бар қолөнерге үйрету; г) клубтарды, хордарды, театр мен т.б. ұйымдастыру арқылы эстетикалық және қоғамдық сезімді дамыту" [58]. Сауатсыздықты жою қиын жағдайларда өтті: қаражат жетпеді, мұғалімдер, оқулықтар, құралдар, жазба құралдары жетіспеді. Бүл істер алфавиттік реформалармен де күрделенді. 20-жылдардың соңында қазақ жазуы араб графикасынан латын тіліне, он жылдан кейін латын тілінен қазіргі кириллицасына ауыстырылды. Осылайша, бір адам үш рет бастапқы білім алды. 30-шы жылдардың екінші жартысында аудандар, колхоздар және жаппай сауаттылық кеңшарлары пайда болды. 1939 жылы Қазақстан халқының сауаттылық деңгейі 83,6% жетті, бастауыш сауатсыздықты толық жоюға Ұлы Отан Соғысы кедергі жасады. Соғыстан кейін бұл жұмыс ҚХР-дан ондаған мың қазақ-репатрианттардың келуіне байланысты 50-ші жылдары қайта жанданып, кең ауқымда қабылдады. 1959 ж. 20-30 жж. 12 мың мұғалімдері тәжірибесін пайдалана отырып, республика ликбез бойынша іс-шараларға қатысты. 1970 жылы Қазақстан халқының құрамында сауатсыздардың үлесі 1959 жылы 3,1% қарағанда 0,3% құрады. Қазақстан ғылымының, білім және мәдениет институттарының қалыптасуы мен дамуы. Революциядан кейінгі алғашқы өзгерістер мамандар кадрларының өткір жетіспеушілігін анықтады. Осы мәселені шешу үшін 1918 ж. наурыз айында Жетісу облыстық Кеңесінің Қаулысымен Верный қаласында Жетісу ауыл шаруашылығы училищесі құрылып, мұсылман мұғалімдер семинариясы ашылды. 20-30 жылдарға Қазақстанның жоғары оқу орындарын құру уақыты жатады. Алдымен бұл Семей халықтық білім беру институты болды,бірінші бесжылдықта ҚазПИ ашылды. Абай (1928), Алматы малдәрігерлік институты (1929, 1933 зооветеринарлық деп өзгертілді), 1930 - ауыл шаруашылық институты. Алматыда медициналық институтты ашу туралы шешім 1930 жылғы 10 шілдедегі РКФСР ХКК қаулысымен қабылданды (қазіргі Қазақ Ұлттық Медицина Университеті (ҚазҰМУ), сондай-ақ Оралда пединститут, Семейде геологиялық барлау институты, Қарағандыда мұғалімдер институты (1938) құрылды. Осылайша, 30жылдардың ортасында республиканың жоғары оқу орындарының тармақталған желісі жұмыс істеді, өйткені Қазақстанда соғыс алдында 19 жоғары оқу орны мен 120 техникум жұмыс істеді. Соғыс Ресей мен Украинаның бірқатар жоғары оқу орындарының Қазақстанға көшірілуіне байланысты республиканың жоғары мектебінің әдеттегі өмірін өзгертті. "Білікті кадрларды дайындау бойынша маңызды жұмысты эвакуацияланған жоғары және орта оқу орындары жүргізді. Олардың ішінде-Мәскеу авиациялық институты, Мәскеу Түсті металдар мен алтын институты, Біріккен украин мемлекеттік университеті (Киев және Харьковский)" [58, 522 б.] және т. б. Қазақстанның жоғары оқу орындарында жаңа бөлімдер, факультеттер, кафедралар мен зертханалар ашылды. Соғыс жылдарында Жоғары Мектеп желісі кеңейді: Қазақ мемлекеттік мұғалімдер институты (1940), Шымкент технологиялық институты (1943), Қазақ мемлекеттік қыздар пединституты (1944), Қазақ Мемлекеттік консерваториясы ашылды. Құрманғазы (1944), дене шынықтыру институты (1944, қазіргі қазақ Спорт және туризм академиясы). 50-ші жылдары соғыстан кейін 13 институт ашылды, оның ішінде Қарағанды қаласында: 1950 - медициналық (қазіргі ҚММУ), 1953 - политехникалық (Қазіргі ҚарМТУ), 1952 - педагогикалық (мұғалімдер институты қазіргі ҚарМУ деп өзгертілді). 60-80-жылдары республика бойынша тағы 27 жоғары және 100-ден астам арнаулы орта оқу орындары ашылды. Ғылым. Қараша айынан кейінгі Қазақстандағы ғылым деңгейі ғылыми интеллигенция санының аздығымен және ғылыми-зерттеу орталықтарының жоқтығымен анықталды. Ресей ғалымдары жас қазақстан ғылымына баға жетпес көмек пен қолдау көрсетті. 20-шы жылдары Қазақстанда көптеген стационарлық және экспедициялық отрядтар, табиғи Өндіргіш күштерді зерттеу жөніндегі комиссиялар, КСОР ҒА одақтық және автономиялық республикаларды зерттеу жөніндегі ерекше комитет және т. б. жұмыс істеді.Қазақстанның жер қойнауын, фауна мен флорасын, қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерттеуге үлкен үлес қосқан Руденко және т.б. Экспедициялардың біріне (1926-1927 жж.) ҚазКСР ҒА болашақ академигі Ә. Х. Марғұлан қатысты. 1922 жылы алғашқы ғылыми-зерттеу мекемелері пайда болды. 1932 жылы ҚазКСР ғылыми-зерттеу мекемелерінің желісін кеңейтудің арқасында қазақстандық КСРО ҒА базасы ашылды (1938 жылы КСРО ҒА Қазақ филиалы болып қайта құрылды). Тарих, лингвистикалық, геологиялық, химиялық және т. б. ғылымдар салалары үлкен жетістіктерге жетті. 30-шы жылдары ғылым саласына профессор С. Д. Асфендияров (дәрігер, тарихшы), профессор Қ. Қ. Жұбанов (лингвист, филолог, шығыстанушы, тюрколог), академик Қ. И. Сәтпаев (геолог, кеңестік металлогения ғылымының негізін қалаушылардың бірі, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушылардың бірі), У. М. Ахметсафин, Н. О. Базанова, А. Б. Бектұров және т. б.үлкен үлес қосты. 1727 ғылыми қызметкер, оның ішінде 10 ғылым докторы және 50 ғылым кандидаты [58, 415 б.]. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстанның ғылыми әлеуеті өсті. Елдің батыс аудандарынан республикаға 40-қа жуық жоғары және орта арнаулы оқу орындары, 20 ірі ғылыми-зерттеу институттары көшірілді. Мұнда әлемге әйгілі ғалымдар В. И. Вернадский, С. Г. Струмилин, И. П. Бардин, И. И. Мещанинов, Л. И. Мендельштам және т. б. жұмыс істеді. Мәскеу, Киев, Ленинградтың жетекші ғалымдарының жетекшілігімен кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды. Соғыс уақытында КСРО ҒА Қазақ филиалының құрылымында астрономия және физика, топырақтану және ботаника, зоология, химия-металлургия институты және т. б. институттар ашылған. 1945 ж.КСРО ҒА қазақстандық филиалында 16 институт, 7 сектор, 6 академик және КСРО ҒА корреспондент-мүшесі, 60 ғылым докторы мен профессорлар, 140-тан астам ғылым кандидаттары жұмыс істеді. Соғыстан кейінгі ең ірі оқиға 1946 жылдың 1 маусымында Қазақстан Ғылым Академиясының ашылуы болды. Бірінші Президент болып Қазақстанда геологиялық ғылымның қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосқан Қ. И. Сәтбаев сайланды. Оның жанында серіктестері Р. А. Борукаев, И. И. Бок, Ш. Е. Есенов, А. К. Каюпов, Е. Д. Шлыгин, Г. И. Щерба және т.б. жұмыс істеді. Нақты мүшелер (академиктер) құрамына көрнекті ғалымдар М. О. Әуезов, А. Б. Бектұров, М. И. Горяев, А. Қ. Жұбанов, Н. Г. Кассин, Н. Т. Сауранбаев, мүше-корреспонденттер Н. У. Базанова, Р. А. Борукаев, А. Х. Моргулан және т.б.кірді. Орталық Қазақстанның кешенді металлогеникалық және болжамдық карталарын жасау және әдістемені әзірлегені үшін ғалымдар И.И. Бок, Р.А. Борукаев, Г.Ц.Медоев, Д.Н. Казанли, К. И. Сәтпаев және т.б. 1958 жылы Ленин сыйлығына ие болды. Ғалымдардың зерттеулері Оңтүстік Маңғышлақта және Орал-Ембі бассейнінде мұнай мен газдың ірі кен орындарын игеруге, Ертіс – Қарағанды каналын салуға ықпал етті. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының қызметкерлері күздік және жаздық бидайдың және басқа да ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын шығарды. 70-80 жж. бес томдық «Қазақ КСР тарихы», 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», 11 томдық «Қазақстанның металлогениясы», «Қазақстанның сүтқоректілері» (9 т.), «Қазақстанның флорасы» (9 т.) және т. б. еңбектері жарық көрді. 90-шы жылдары Қазақстан ҒА-ның 32 ғылыми мекемесі алты бөліммен біріктірілді: физика-математика ғылымдары, жер туралы ғылымдар, химия-технологиялық, биологиялық, қоғамдық ғылымдар және Орталық Қазақстан ғылымдар бөлімшесі, онда 10994 адам жұмыс істеді, оның ішінде 224 ғылым докторы және 1798 ғылым кандидаты [58, 393 б.]. жүктеу/скачать 157,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу: