Н а у к и о з ем л е а. Е. Воробьев, Е. В. Чекушина

ISSN 

1561-4212. 

«ВЕСТНИК 

ВКГТУ

» 

№ 

4, 

2011.                                                                    

НАУКИ О ЗЕМЛЕ 

 

25

көптеп  кездесетiнiн  аңғартады.  Темiр  сөзi  арқылы  қалыптасқан  топонимдер  өзiндiк 

жүктемеге  ие  болып  отыр. 

Темiртау

  -  270 м  (Май  ауд.)  тау  жыныстарының  құрамында 

темiр  кенiнiң  кездесуiне  байланысты  қойылғаны  анық. 

Железинка

  -  (1717  жылы 

салынған  бекiнiс)  аудан  орталығы.  Железинка  бекiнiсi Ертiске құятын бұлақтың атымен 

аталған.  Бекiнiстi  салған  кезде  бұлақтың  суы  тотық,  темiр  түстi  екенi  байқалған.  Онда 

суды темiрлi тотық түске бояйтын қоңыр түстi темiр (батпақ кенiнiң) бар екендiгi айқын 

болған. Осыдан барып бұлақ Железинка деген атауға ие болған [32]. Тау жыныстарының 

үгiлу  әрекетiнен  қалыптасып,  ерекшеленетiн 

Тесiктас

  (гранит  және  құмтастарда), 

Қақпатас,  Қотыртас

  (мүжілген  жартас), 

Сандықтас

  –  (қарама-қарсы  жатқан  гранит 

бөлiктерi), 

Керегетас

  –  керегеге  ұқсас  тор  тәрiздi  гранит  және  әктастан  тұратын,  тiк 

бiткейлi  кетiк  жартастар  жергiлiктi  жердiң  геологиялық  құрылысы,  тау  жыныстарының 

құрамын,  пайдалы  қазбаларды  бейнелейдi  [19]. 

Сандықтас-

  (3  қон.), 

Қақпақтас 

тау- 

366 м, 

Қарақуыс

 тау - 764,4 м, 

Керегетас

 (5 тау) атауы жергiлiктi географиялық атауларда 

көрiнiс  тапты.  Керегетас  әктас  кен  орнының  шикiзаты  Павлодар  алюминий,  Ақсу 

ферроқорытпа зауыттарында қоспа ретiнде пайдаланады. Кейбiр топонимдер тура немесе 

жанама  түрде  тау  жыныстарының  құрамын  анықтайды.  Әктас,  гипс,  ақ  мәрмәр, 

монокварцит, барит және кварц желiлерi бар жерлерде 

Ақтау, Ақшоқы, Ақтас, Ақбастау, 

Ақкемер

 күрделi атаулар кездесiп отыр [25]. Осы сипатқа тән омонимдер: 

Ақтау 

- 657 м, 

Ақшоқы -

 685,8 м, (7 тау), 

Ақтөбе

 (тау) - 656,1 м, 

Ақтопырақ

 (тау) - 401,1 м, 

Ақтас

 (тау) - 

326,9 м, 

Ақоба

 (төбе), 

Аққұм 

(қоныс), 

Ақжал

 (айрық), елді мекен атаулары жер бедерiнiң 

ерекшелiктерiн  сипаттайды.  Жер  бедерiнiң  ерекшелiктерi  (пiшiнi,  түсi)  ертеде  көшпен-

дiлерде  жолды  бағдарлау  үшiн  маңызды  рөл  атқарған.  1591  жылы 

Ямыш  (Қалатұз)

 

көлiнен  алғашқы  тұз  өндiрiлгенi  туралы  деректер  бар  [27].  1623-1625  жж.  аралығында 

Ямыш  көлiнен  Батыс  Сiбiр  қалаларына  483  т  тұз  тасымалданып,  қымбат  бағамен 

сатылған. 1750 ж. генерал-майор Киндерманның бұйрығымен Тобыл қаласына 5494 т тұз 

жiберiлген  [28]. 

Коряков 

көлiнiң  маңында  1720  жылы  Коряковка  бекiнiсi  салынды. 

Жергiлiктi қазақтар 

Коряков

 көлiн 

Құрманкөл

, 

Құрматұз

 деп те атайды. Оның Павлодар 

аталуы  1861 жылы Император II Александрдың баласы Павел дүниеге келгенде патшаға 

жағымпазданып,  жергiлiктi  әкiмдер  қаланы  “Павелға  сыйға”  тартқан,  яғни  Павлодар 

аталуының мағынасы осыны бiлдiредi. Алайда одан бұрын қазақша аты 

Туақала, Тұзқала

 

болыпты.  Оны  Орталық  республикалық  музей  мен  мұрағат  деректерi  растай  түседi. 

Қалқаман

  көлi  тұзды  шипалы  батпағымен  ерекшеленедi.  ХIХ  ғасырдың  70-ші  жылдары 

Батыс  Сiбiрден  құяң,  ревматизм,  жүйке,  қызылша,  терi  т.б.  ауруларынан  айығу  үшiн, 

емделушiлiр  келiп  отырған.  Емделушiлер  Павлодар  қаласының  дәрiгерлерiнен  кеңес 

алып,  киiз  үйлерде  тұрған  [19].  В.П.  Семенов 

Қалқаман

  көлiн  сипаттай  келе:  «Жыл 

сайын жаз айларында ауруға шалдыққан 12-25 орыс, татар көл маңында емделетiн», - деп 

жазады.  Курорттың  маңыздылығына  байланысты  жергiлiктi  қазақтар  “

Халық-аман

”  деп 

атаған.  

Ас  тұзының  қоры  бар  және  өндiрiлетiн  тұз  тұнба  көлдерге  жататын:  Қызылқақ, 

Жалаулы,  Коряков,  (Құрмантұз),  Ямыш  (Қалатұз),  Әжболат,  Свет  лица  (Маңғаз), 

Сольветка,  Қайбағар,  Мойылды,  Маралды,  Сейтен,  Қызылтұз,  Қазы,  Қалқаман,  Тұзкөл, 

Тобылжан, Тұзқала елді мекендерін, Екiбастұз қаласын т.б. атауға болады. Географиялық 

нысандарда  бор  өндiруге  және  топырағының  әктасты  болуына  байланысты  топонимдер 

кездесiп  отыр.  Жаз  айларында  көптеген  көлдер  тартылып,  жер  бетiнiң  жамылғысы 

ерекшеленiп,  бетiне  аппақ  сор  шығып  жатады.  Жергiлiктi  қазақтар  бордың  сапасын 

анықтап, әктас алу үшiн пайдаланады [19]. 

Ақбалшық

 (көл), 

Борлы 

(4 көл), 

Борлы сор

 (4 

көл),  тау  (289 м), 

Борқазған

  (көл), 

Борлыөзекқұдық

  топырақ  ерекшелiгiне  байланысты 

НАУКИ О ЗЕМЛЕ                                                                                              ISSN 

1561-4212. 

«ВЕСТНИК ВКГТУ» № 4, 2011.

 

26

қойылып,  бордың  молдығын  бiлдiредi. 

Көмiр 

өндiру  негiзiнде 

Екiбастұз,  Жамантұз, 

Шөптiкөл,  Майкөбен,  Угольный

  қала,  поселке,  елді  мекен  атаулары  қалыптасып,  көмiр 

қорының  молдығынан  хабар  бердi

.  Майкөбен  –

  тұзды  көл  атауы,  1840  жылы  маңынан 

көмiр кен орны ашылған. 1888 жылы жарық көрген “Дала уалаяты” газетiнде: «1849-шы 

жылда  Александровский  районында  жаңа  завод  ашылыпты.  Сонда  тас  көмiрiмен 

қорытыпты.  Қырда  күмiс,  қорғасын,  мыстың  кенiн  қорытуға  ағаш жоқ болған себептен, 

таскөмiр  жүрiптi.  Сол  көмiрдi  55  шақырымдағы  Қызылтаудан,  Талдыкөл  мен 

Мәукөбеннен  тартқан...»,  -  деп  жазылған  [33].  Кеңес  үкiметi  тұсында  бұрмаланып 

Майкүбi    деген  атауға  ие  болды. Кейбiр деректерде Мәукемен адам аты, кейде 

Майкөбе

 

көл  маңындағы  өсiмдiк  жамылғысының  ерекшелiктерiмен  байланыстырады.  1857  жылы 

ашылған 

Екiбастұз 

кен  орнынан  таскөмiр  қоры  табылған.  Қазақстандағы  барлық 

өндiрiлетiн  тас,  қоңыр  көмiрлердiң  35  пайызын 

Екiбастұз,  Майкөбен,  Шөптiкөл

  көмiр 

алаптары  кұрайды

.  Екiбастұз

  қала  атауының  шығу  тегi  –  жақын  жерден  ағып  шығатын 

“екi бастауы бар тұзды көлдiң” негiзiнде пайда болды [19]. 

Пайдалы  қазбалардың  жергiлiктi  топонимдерде  бейнеленуiнде,  тарихи-археология-

лық,  геологиялық  негiздеме  бар.  Кен  орындарының  геологиялық  қорын  анықтап,  басқа 

да  кен  орындарын  ашуға  мүмкiндiк  туғызады.  Кен,  қазба  байлықтарға  байланысты 

топонимдер  географиялық  атауларды  маңызды  сипаттармен  толықтырып,  геологтарға 

кен көздерiн ашу кезеңдерiнде қажеттi дәрежеде мағлұмат бере алады. 

 

Әдебиеттер 

 

1.

  Шығыс  Қазақстанның  мәдени  мұралары:  (тарих,  мәдениет,  білім).  -  Өскемен:  С. 

Аманжолов ат. ШҚМУ, 2006. – 432 б. 

2.

  Геродот. История.  - Л., 1972. – 79 с.  

3.

  Таймағамбетов Ж.К. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. - 

Алматы, 1987. - 274 с.  

4.

  Черников  С.С.  Находки палеолитических стоянок в Восточном Казахстане  // Вестник 

АН Каз ССР, 1951. - № 12. - С. 36-41. 

5.

  Очерки историй Рудного Алтая. - Устъ-Каменогорск, 1970. - С. 7-8. 

6.

  Нұрғалымова  Г.С.  Шығыс  Қазақстанның  көне  тарихы  мен  мәдениеті:  тарихи–

географиялық зерттеу. – Алматы: Арыс, 2002. - 116 б. 

7.

  Төлеубаев  Ә.Т.  Ертедегі  үйсіндердің  Тарбағатайдың  теріскейіндегі  ескерткіштері: 

// Каз МУ Хабаршысы, тарих сериясы. – Алматы, 1999. - № 12. - 23-27 б. 

8.

  Мюллер М. Наука о языке (ағылшын тілінен аударма). - Воронеж, 1868. - 221-222 б. 

9.

  Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. 

- 464 б. 

10.

  Маргулан  А.Х.  Джезказган – Древний металлурческий центр // В сб. Археологические 

исследования в Казахстане. – Алма-Ата, 1973. - С. 3. 

11.

  Қайсенов  З.  Ұлан  ауданы  туралы  тарихи-әдеби  очерктер.  -  С.  Аманжолов  ат.  ШҚМУ, 

2005. - 256 б. 

12.

  Шығыс Қазақстан облысының географиясы. - Семей: ПК «Семей – Печатъ». - 134 б. 

13.

  Медоев А.Г. Стоянка – мастерская у оз. Кудайколь //Новое в археологии Казахстана. 

– Алматы, 1968. – С. 128–134. 

14.

  Маргулан  А.Х.  Древняя  культура  Центрального Казахстана /А.Х. Маргулан, К.А. Аки-

шев, М.К. Кадырбаев, А.М. Оразбаев. – Алма-Ата: Наука, 1966. – 435 с. 

15.

  Изучение памятников археологии Павлодарского Прииртышья // В сб научных статей. – 

Павлодар: НПФ «ЭКО», 2002. – С. 12.  

16.

  Кумеков  Б.Е.  Государство  кимаков  ІХ–ХІ  вв.  по  арабским    источникам.  –  Алма-Ата, 

1972. - 155 с. 

17.

  Сатпаев  К.И.  О  развитии  цветной  и  черной  металлургии  в  районе  Карагандинского 

Бассейна / Народное хозяйство Казахстана. - Алма-Ата, 1929. - № 6-7. - С. 11. 

18.

  Бакенов  М.М.  Топонимику  на  службу  геологии  //Вестник  АН  КазССР,  1968.  -  №  8.        

– С. 25-29. 

19.

  Сапаров Қ.Т. Павлодар облысының топонимикалық кеңістігі. - Павлодар: ЭКО, 2007. - 

307 б. 

 

Получено 11.11.11 

 

 

ISSN 

1561-4212. 

«ВЕСТНИК 

ВКГТУ

» 

№ 

4, 

2011.                                                                    

НАУКИ О ЗЕМЛЕ 

 

27

 

 

 

 

 

 

 

ПОД СТЕКЛЯННОЙ КРЫШЕЙ 

 

 

Одна шведская фирма начала выпускать стеклянную черепицу для кровли новой сис-

темы.  Под  прозрачной  крышей  с  промежутком  около  10  сантиметров  проложена  черная 

ткань. Получается парник, из которого нагретый воздух поступает в комнаты дома. Сис-

тему  можно  использовать  и  для  получения  теплой  воды.  Даже  в  такой не слишком жар-

кой стране, как Швеция, стеклянная крыша сулит немалую экономию топлива и электро-

энергии. На выставке новых материалов, прошедшей в 2010 году в Стокгольме, стеклян-

ная черепица отмечена золотой медалью. 

 

«Наука и жизнь» № 2, 2011