Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1,86 Mb.
|
Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова-emirsaba.org
| ТЕРМИНДІК СӨЗДІК
Адам –
қоғамдық-тарихи процестің, жер бетіндегі мате- риалдық және рухани мәдениеттің субъектісі, генетикалық жақтан өмірдің басқа формалары- мен байланысты және ол формалардан еңбек құ- ралдарын өндіру қабілетінің арқасында бөлініп шыққан, түсінікті сөйлей, ойлай алатын, сана- лы, биоәлеуметтік тіршілік иесі. Ол бірқатар ғы- лымдардың: антропология, социология, этно- графия, психология, педагогика, анатомия, фи- зиология және т.б. зерттеу нысаны болып табы- лады. Адамның биотиптері – нейрогуморальды негіз, симпатико-адреналиндік жүйенің (САЖ) индивидуалды ерекшеліктері бойынша іске асырылатын адам типологиясы. Үш түрлі биотип ажыратылады: адреналиндік (А-тип), норадреалиндік (Н – А-тип) және аралас. А-типтің өкілдері жоғары мазасыздықпен, жо- ғары жауапкершілік сезімімен, қол жеткізгенге қанағаттанбаумен, шектік қысымдарға талпы- ныспен ерекшеленеді. Н – А-типтің өкілдері жоғары ішкі қысым- дылықпен, тұйықтықпен, жасырындылығымен, билікшілдігімен, мақсатқа талпынғыштығымен сипатталады; жолы болмаушылық адамдарды жүйке жүйесінің тозуына, жүрек қан тамырла- рының ауруларына алып келуі мүмкін. Аралас типтің өкілдері жоғары эмоционалды- лығымен, көңіл-күйінің тұрақсыздығымен, жо- ғары сезімталдығымен, эмпатиямен бірге қайғы- руға қабілеттілігімен сипатталады. Төтенше жағ- дайларда адамдардың биотиптік ерекшеліктері аса қарқынды көрінеді. Адамға жүйелі тұрғыдан қарау – адамның даму процесінде табиғи және мәдени арақатынасы нәтижесінде оның психикасының дамуы. Авторитаризм – (грек сөзі «autoritas» – «билік, ықпал ету») – адам мінез-құлқына догматикалық талап қой- ғыштық, беделді адамға сілтеме жасау арқылы оның аргументациясы, жоғарыдан жіберілген ережені еш қарсылықсыз орындауды талап ету, тұлғааралық қатынастардың объективті негіз- дерін асқындыру. Әлеуметтік-саяси кесте ретіндегі авторитаризм – мемлекет пен қоғамды байланыстыратын саяси 435
немесе бір органның қолындағы концентра- циясы. Авторитаризмнің шеткі формасы – тоталитаризм – қоғамның іс-әрекетінің әмірлі, қатал репрессивті кестесін, басқарудың апелляциялық емес коман- далық әдісін жасау, тұлғаның өзіндік реттеу мүмкіндіктерін шектеу. Адамның тоталитаризм жағдайында ұзақ уақыт болуы оның тұлғалық деформациясына алып келеді. Ажитация – (латын сөзі – agitatio – «қозғалысқа алып келу») – өмірге, қауіпке, апаттық жағдайларға және т.б. психогендік факторларға аффективті жауап. Дау- дамай, апаттық жағдайлардағы өте күшті қозу күйі, әрекеттердің мақсатқа бағыттылығының бұзылуы, асығуы, пайымдаулы іс-әрекетке қа- білеттіліктің төмендеуі – аномальды психика- лық күй. Аморальдылық – қоғамның моральдық ұстанымдарын қабыл- дамау, әдептілік нормаларына ингилистикалық қатынас, тұлғаның және әлеуметтік топтың ру- хани күйреуі. Аморальдылықтың шеткі фор- масы цинизм болып табылады, ол – өз қоға- мының мәдениетіне, оның рухани құндылық- тарына жақтырмай қарау, идеалдар мен әлеу- меттік ұстанымдарды менсінбеу. Амнезия – (грек сөзі – ἀ – «теріс бөлшектер» + mnesia «ес») – ұмытшақтық, есінен айрылу, естің бұзылуы. Ре- троградты амнезия – аурудың алдында болған жағдайларға қатысты естің бұзылуы. Антеро- градты амнезия – ауру басталғаннан кейінгі бол- ған жағдайларға қатысты естің бұзылуы. Қор- ғаныстық амнезия – жаралайтын жағдайларды естен ығыстыру, ұмыту. Андрогиния – (латын сөзі, andros – «ер», gunes – «әйел») – бір индивидте ер адамның да, әйел адамның да қасиеттерінің болуы, әртүрлі жағдайларда мі- нез-құлықтың маскулиндік немесе феминдік ерекшеліктерін көрсете алу қабілеті. Антиципация – (латын сөзі, anticipatio – «күні бұрын») – индивидтің жағдайдың ары қарайғы дамуын, әрекеттің барлық мүмкін болатын нәтижелерін алдын ала көре алу қабілеті, ақиқаттықты алдын ала бейнелеуге қабілеттілік. Апатия – (грек сөзі, аnatheia – «бейтараптық») – селқостық пен қызығушылықтардың әлсіреуі, қоршаған шынайылықтың жағдайларына деген немқұрайдылық, эмоциялық енжарлық. Апперцепция – (апперцептио – латын сөзі, шынайылықтың заттары мен құбылыстарын қа- былдаудың өткен тәжірибеге, тұлғаның индиви- 436
«перцепцио» – «қабылдау») – дуалды ерекшеліктеріне және психикалық күйі- не тәуелділігі. Ассоцианизм – (латын сөзі, associatio – «екі немесе одан да көп психикалық құрылымдарда туындаған психологиядағы байланыс») – психикалық қызмет етуін ассоциациялардың – құбылыстар мен бейнелерінің арасындағы тұ- рақты байланыстардың қалыптасуы арқылы тү- сіндірілетін әлемдік психологияның негізгі ба- ғыттарының бірі. Ең алғаш ассоциациялар ұстанымын Аристо- тель қалыптастырған: «Көрінетін сыртқы себеп- терсіз пайда болатын бейнелер ассоциацияның өнімі болып табылады». ХІХ ғасырда ассоциа- циялардың және олардың нейрофизиологиялық, шартты-рефлекторлық механизмдерінің қалып- тасу жағдайлары зерттелген болатын. Астения – (грек сөзі, astheneia – «алқыну, әлсіздік») – жоғары деңгейде күшсіздік, қалжырау, тез шар- шау мен тітіркендіргіште көрінетін нервтік-пси- хикалық әлсіздік. Атрибуция – (латын сөзі, attributio – «иеленіп жабыстыру») – индивидке немесе әлеуметтік топқа тікелей қа- былданбайтын ерекшеліктерді немесе басқа тұл- ғаның мінез-құлқының себептерін түсіндіру ме- ханизмі. Каузальды атрибуция – мінез-құлық себептері туралы болжам. Аутизм – (грек сөзі, Эйген Блейлер 1911 жылы ашқан «өзім» және ағылшын сөзі, infantile autism – «аут» – «тысқары кету») – психикалық шеттелудің шеткі формасы, шынайы өмірден алшақтап, адамның өзімен-өзі болуы, сыртқы әрекеттер мен құбылыстарға немқұрай- лылығы, индивидтің қоршаған әлеммен байла- нысынан қашуы, өзіндік реттеу мүмкіндігінің төмендеуі, идеялар мен түсініктердің тар шең- беріне жақындық, эгоцентризм, қоршаған адам- дардың мінез-құлқына эмоциялық реакциялар- дың пара-пар еместігі. Аффект – (латын сөзі, affects – «жан толқынысы») – күтпеген жерден болған өте күшті эмоциогендік әсерден туындаған, күшті импульсивті әрекет- термен және эндокринді жүйенің қызметтік өз- герістерімен бірге жүретін сананың уақытша па- тологиялық емес ұйымдасуының бұзылуы, оның «тарылуы»; ақиқаттықтың индивидтің тұлғалық позицияларына қатал қарама-қарсылығынан, жан- жалдан туындаған эмоциялық күй. Аффект субъектінің қатал, ординарлы емес жағ- дайдан пара-пар шығу жолын табуға қабілетсіз- дігінде шеткі жағдайларда пайда болады. Аффек- тогендік бейне индивидтің бүкіл психикалық іс- әрекетінен басым болады, онымен байланысты емес барлық процестерді топтайды және биоло- 437
құлықтың «апаттық» тәсілдерін (агрессияны, қа- шуды, шынжырлануды) біріктіреді. Аффект күйі кейін индивидтің өткен аффекто- гендік жағдайдың жеке элементтерімен кезде- суінде көрінетін аффективті іздер қалыптасты- рады. Заңгерлікте аффект (күшті рухани күйзеліс), егер бұл күйді айыптаушының заңға сәйкес емес әрекеттері туындатқан болса, жауапкерші- лікті жеңілдететін және қылмыстық квалифика- циясына әсер етуші жағдай ретінде қарасты- рылады. Аффективті әрекет – субъектінің белгілі бір эмоциялық күйлерімен бағытталатын және реттелетін әрекет, ондай күйлерге батылдық, құмарлық, ұнатпаушылық, құштарлық, кек қайтару, махаббат және т.б. жатады. Аффективті әрекет түсінігін Макс Ве- бер оны «Әлеуметтік әрекет» (мақсатқа рацио- налды және құндылық-рационалды) түсінігінен бөліп алу үшін енгізген. Мақсатқа ұтымды әрекетке қарағанда және құн- дылық-рационалды әрекетке ұқсас аффективті әрекет нақты мақсатқа қол жеткізуге емес, әре- кет субъектісінің эмоциялық өзіндік көрінуіне, оның импульсивті өзіндік реттеуіне, құмарлық- ты немесе құштарлықты қанағаттандыруға ба- ғытталған. Қозудан туған әрекет саналы мінез-құлық пен бейсаналы реакциялардың арасындағы шекте орналасқан. Олар ең аз саралануымен сипатта- лады; осы ең аз шектен өту психикалық іс- әрекеттің ұйымдасуының бұзылуына – аффект күйіне алып келеді («Аффект» қараңыз). Әдеттегі сана – әлеуметтік қауымдағы басым эмпирикалық бі- лім және түсініктердің жиынтығы. Әлеуметтік бақылау әлеуметтік нормаларға сәйкес адамның мінез- құлқын реттеу мақсатымен қоғам әлеуметтік және кіші топтағы тұлғаларға әсер ететін құрал- дар жүйесі. Әлеуметтік бейімделу – индивидтің әлеуметтік орта жағдайларына үйре- нуі. Әлеуметтік бейімделудің типтері: 1) ортаға белсенді әсер ету; 2) әлеуметтік топтық құнды- лық бағдарлары мен мақсаттарын пассивті кон- формды қабылдауы. 438
өз әлеуметтік байланыстарының бейнесіне пара- пар әртүрлі әлеуметтік рөлдерді қабылдауына байланысты. Әлеуметтік бейімделудің бұзылуы әлеуметтік емес мінез-құлық, маргиналдылық, ішімдікке салыну мен нашақорлық болып та- былады. Әлеуметтік ингибиция – бөгде адамдарджың қатысуында іс-әрекеттің төмендеуі. Әлеуметтік-психологиялық ахуал – топ деңгейінің дамуына тәуелді, тиімді бірлесе әсер ететін тұлғааралық қатынасының саласы. Әлеуметтік күту – әлеуметтік қауымдастықтың әрбір тұрғыдан әлеуметтік-рөлдік талаптарын тиісті орындауын күту (ата-аналардың рөлдері, ұстаздардың, әкім- шіліктің, саяси лидердің, парламент депутатта- рының, т.б. қызметтері). Әлеуметтік стереотип – әлеуметтік объектінің тұрақты, қарапайым (үс- тірт) бейнесі, бөгде топтармен қатынасындағы негативтік бағдарлар. Әлеуметтік қабылдау – адамдармен әлеуметтік объектілерді (басқа адам- дар, өзін-өзі, әлеуметтік топ және қауымдастар) қабылдау, түсіну, бағалау ерекшелігі. Әлеуметтік-этностық қарым-қатынастар – ұлтаралық әлеуметтік қарым-қатынастардың кө- рінісі. Әр ұлт өзінің ұлттық мәдениетімен, салт- дәстүрімен, ұлттық өнерімен, ұлттық талғамы- мен ерекшеленеді. Басқа ұлт өкілдерімен күн- делікті өмірде қарым-қатынасқа түскенде өзінің ұлтына тән ерекшелікпен көрінуге тырысады. Әр ұлт өзіндік өнер ерекшелігімен дараланады. Оны ұлттық сана-сезімнің, ұлттық мақтаныш- тың көрінісі деуге болады. Әсер – индивидтің немесе әлеуметтік топтың басқа адам- дардың мінез-құлықтарын, олардың позицияла- рын, бағалауы мен бағдарларын өзгерту процесі және оның нәтижесі. Бағытталған әсердің меха- низмі сендіру мен пайымдау болып табылады. Бағытталмаған әсердің механизмі – еліктеу және жұқтыру. Әсер тура және жанама бола алады. Әлеуметтік позиция – бұл – индивидтің немесе топтың қоғам жүйе- сіндегі орны. Адамның мінез-құлқы стилін рет- тейтін, тұлға немесе индивидтің қоғам жүйе- сіндегі орны. Әлеуметтік рөл – тұлғаның әлеуметтік қызметі, оның әлеуметтік мекемелердің қоятын талаптарына, әлеуметтік күтуіне сәйкес келуі, мінез-құлық моделі. 439
белгіленген әрекетті басқа адамдардың қатына- сымен жеңілдету (соның ішінде қылмыстық топ жағдайындағы қылмыстық әрекеттер). Басқару – басқарудың бағдарламасы және мақсаттын іске асыру, іс-әрекет тәртібін өзгерту немесе қолдау, құрылымды сақтау, мақсаттың дамуын қамта- масыз ету және субъектінің басқару жүйесіне әсер ету процесі. Басқару психологиясы – басқару ісіндегі психологиялық заңдылықтарды зерттейтін психологияның бір саласы. Басқару психологиясының негізгі міндеті – басқару жүйе- сіндегі жұмыстың тиімділігі мен сапасын арт- тыру мақсатында басқару қызметінің психоло- гиялық жағдайлары мен ерекшеліктеріне талдау жасайды. Басқару іс-әрекеті – берілген тапсырмаларды тиімді орындауға үлес қосатын «адам-адам» жүйесіндегі басшылардың аналитикалық-конструктивтік, іс-әрекеттік-рет- теулік, коммуникативтік және бағалау-түзету функцияларын іске асырудан тұрады. Бұл әре- кеттің ұжымдағы қызметтік және басқа да тап- сырмалардың тиімді шешімін табуда маңызы зор. Сондай-ақ бірлескен іс-әрекет міндеттерін орындау үшін қызметкерлер тиімділігін қамта- масыз ету болып табылады. Басқару іс-әрекетін белсенді ету – үйлесімді қағидаларды айқындау мен дәлелдеу процесі, сондай-ақ басқаруды іске асырудағы объективті заңдарының талаптары айтылады. Жетекшінің басқару функциясын үздік орын- дауын қамтамасыз етеді. Басқару іс-әрекетінің психологиясы – психология ғылымының жаңа жетекші бағыты. Әртүрлі жағдайларда тиімді басқарудың шарт- тары мен факторлары, механизмдері, заңды- лықтарының қызметімен бекітіледі. Жетекшінің өзіндік басқару қабілеті мен ойлауын қалып- тастыру, қызметкерлердің өмірлік жаңа үлгілері мен технологияларын қолдана отырып, іс-әре- кетін шығармашылықпен басқару. Басқару іс-әрекетінің стилі – (стиль – латын сөзі, жазуға арналған стержень) – жетекшінің жеке басқару қызметін іске асыру- дағы қалыптасқан мінездің әдіс, тәсілдер жүйесі болып және ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен дамиды. Жетекшінің жоғары стилін таңдау белсенділеу көрсеткіштеріне сәйкес іске асып, оның белсенділігінің құрылымдық-қыз- 440
тері арқылы көрініс тауып сыртқа шығады. Басқару іс-әрекетінің технологиясы – жетекшімен басқару құралдарын қолдану мен құрастыруы, ұйымдастыру-әдістемелік бағдары- ның жиынтығы. Оған басқарудың тактикасы мен техникасы, стратегиясы жатады. Басқару менталитеті (ділі) – бұл жетекшінің басқару іс-әрекетіндегі дара- лығы және жүйелі еңбегінің қайталанбауы. Басқару өнері – жетекшінің басқару құзырлылығының кемел- денуі, жетекші өз міндеттеріндегі басқарудың тұрақты жоғары нәтижелеріне қол жеткізуі, жаңа технологияларын шығармашылықпен мең- геруі және мықты ерік-жігерімен, адамгершілік- патриоттық қарым-қатынасымен сипаттала-ды. Басқару функциясы (қызметі) – бұл тапсырманың орындалу кезеңіндегі басшы- ның міндеттерге сәйкестенген басшылық қыз- метін атқару рөлі. Басқару шеберлігі – бұл жетекшінің жоғары деңгейдегі құзырлылы- ғымен, тиімді озық технологияларды қолдана отырып жетістікке жетуі, яғни жетекшінің жо- ғары деңгейде басқару қабілеттілігі және тұрақ- ты нәтижелерге қол жеткізуімен сипатталады. Басшы – ұжымды басқару және оның қызметін ұйымдас- тыру функциялары ресми жүктелген адам. Бас- шы өзін тағайындаған (сайлаған, бекіткен) инс- танция алдында топтың (ұжымның) өз функция- сын атқаруы үшін заңдылық жауаптылықта бо- лады және қатаң тиянақталған санкциялау – ба- ғыныштылардың өндірістік белсенділігіне ық- пал ету мақсатында жазалау және көтермелеу мүмкіндіктеріне ие. Баурап алатын көңіл-күй (навязчивые состояния) – ырықсыз күйлерде туындайтын билеп алатын түсініктер, ойлар мен түрткілерді ілестіріп жү- ретін жағымсыз эмоциялық түрі – фобиялар (қорқыныштар). Дені сау адамдарда осы күйлер қатты шаршағанда, психикалық бәсеңдеу бары- сында туындайды. Бақылау локусі (Locus - орны, бағыты) – сыртқы күштерге индивид өзінің іс-әрекетінің теріс нәтижесін жауапкершілікті басқа адам- дарға артады. Мысалы, сыртқы күштерге (экс- терналды бақылау локусі д.а.) немесе өзінің тұлғалық ерекшеліктерінен (интерналды бақы- лау локусі) көреді. Интерналды бақылау локусінің иегерлері өте әлеуметтік жағынан жауапты және мақсаты ай- 441
лып келеді. Сыртқы байқау локусының иегерлері – жауап- кершілігі төмен, өз шешімін жүзеге асыруда ұзаққа созады, көп жағдайда конформды және агрессивті болады. Бейсаналылық – саналы бақылаусыз (инстинктер) іске асырыла- тын психикалық процестер. Бәсекелестік – өзара жарыс; біреуден озу мақсаты көзделген талас, тайталасу, ерегісу, бәсекелесу. Өндіріс құрал-жабдығы жекеменшікке негізделген қо- ғамда тауар өндірушілердің тауар өндіруде және өткізуде неғұрлым қолайлы жағдай туғызу жолдарындағы өзара күресі, неғұрлым көп пай- да табу жолындағы күрес. Дарындылық – индивидке белгілі бағытта (математика, музыка, өнер, әдебиет, ғылым, спорт) жоғары нәтижелі іс-әрекеттің мүмкіншілігін қамтамасыз етеді. Дидактогения – (грек сөзі, didasko – «оқу», genesis – «шығу тегі») – ата-аналар мен ұстаздар және тәрбиешілердің әдепсіздігінен туындайтын индивидтің жағым- сыз психикалық күйі. Динамикалық стереотип – әдеттер мен дағдылардың нейрофизиологиялық негізі, тұрақты шартты рефлекторлық реакция- сының тітіркендіргішке жауабының жүйесі. Дисфория – (латын сөзі, dysphoria – «ішкі тынышсыздық, қайғыны күту сезімі») – агрессивтік көріністерге дайын болу, ызалану, жағымсыз эмоциялық күй. Доминанта – (латын сөзі, dominans – «үстемдік ету») – мінез-құлыққа белгілі бағыт беретін жүйке жүйе- сіндегі басым ошағының қозуы. Ерік – адамның өз қызметін және әртүрлі психикалық процестерді өзі детерминациялауынан және өзі реттеуінен көрінетін қабілеті. Еріктің негізгі функциялары ретінде мыналар сараланады: түрткілер мен мақсаттарды таңдау, іс-әрекет мо- тивациясы жеткіліксіз не басы артық болғанда, іс-әрекетке деген ниет, ынтаны реттеу, психи- калық процестерді адам атқаратын іс-әрекетке барабар жүйе етіп ұйымдастыру, қойылған мақ- саттарға жетуде кедергілерден өтетіндей жағ- даятта физикалық және психикалық мүмкіндік- терді жұмылдыру. Еске түсіру – бұрын қабылданған материалдың өзектенуі, бұрын қалыптасқан бейнелердің қайта шығуы, олардың уақыт пен кеңістіктегі локализациясы. 442
жетістік мотивациясының көріністері, игілікті игеру барысында біреу немесе біреудің артық- шылығы субúектімен эмоционалüды жағымсыз бағалаушы, жеке қол жеткен табысына қысым көрсетуі болғандай сезінеді. Жат жетістіктерге тосқауыл қоятындай болып көрінеді. Оны дис- кредитациялау, іштарлық адамды агрессивті әрекеттерге итермелейді, индивидтің психика- сына кері әсер етеді (бұзады, зақым келтіреді). Іштей сөйлеу – тілдік мәндерді ойлау, түсініктер мен операция- лар жасау құралы ретінде, ойдағы басқа адам- мен диалог ретінде шынайы коммуникация про- цесінен тыс (ақылда) қолдану. Сырттай сөйлеу- ден іштей сөйлеу құрылымның жасырынды- ғымен ерекшеленеді. Жалғыздық – индивидтің психикалық күйі; мазасыздану, де- прессия, әлеуметтік-коммуникативтік шеттету- мен сипатталады. Жауапкершілік – тұлғаның мінез-құлқы әлеуметтік-нормалы та- лаптарға, парызына, міндеттеріне сәйкес әлеу- меттік бақылауға тұлғаның мінез-құлқы бағы- нышты. Бақылау түрлері ішкі және сыртқы бо- лып бөлінеді. Жауапкершілік – ол тұлғаның қо- ғамға, қоғамның тұлғаға қойылған обúективті талаптарын бұжытпай орындауы. Индивидтің неғұрлым нақты мүмкіндігі және құқықтары кең болса, соғұрлым жауапкершілігі жоғарылайды. Тұлғаның әлеуметтік міндеті – өзінің мінез- құлқын белгілі стандартқа бағындыруы. Жатсыну (отчуждение) – шынайы қоршаған ортаға индивид өзін-өзі қар- сы қоюы, тұлғаның деперсонализациясы, инди- вид базалық әлеуметтік құндылықтарды қабыл- дамауы, бұл – тұлғаның криминалды мінез- құлқының алғышарты. Жетекшінің авторитарлы стилі – адамдардың іс-әрекетін басқаратын бұл стиль- дің бір түрі, қатаң басқару түріне жатады, яғни қоластындағы адамдардың пікірімен санаспай- тын, олардың демократиялық мүмкіндіктерін шектейтін стиль болып табылады. Жеке тұлғалық – жеке адамның қайталанбас өзіндік ерекшелік- терінің жиынтығы, басқа адамдардан өзінің әлеуметтік мәнді ерекшеліктері тарапынан си- патталатын адам; индивидтің психикасының өзіндік ерекшелігі, оның қайталанбастығы. Ж.т. темперамент, мінез белгілерінде, мүдделер си- 443
сында, қажеттіліктер мен қабілеттерінде көрі- неді. Жетекшілік – әлеуметтік-психологиялық ерекше құбылыс. Топ- тағы тұлғааралық қатынастар жүйесінде үстем- дік пен бағыну, ықпал жасау және оған еру қа- тынастары. Әлеуметтік топтың ішінде билік пен ықпал уәкілдіктерінің жүзеге асырылуын белгі- лейтін термин. Жұқтыру – эмоционалдық күйдің бір адамнан екінші адам- ға психофизиологиялық байланыс деңгейінде өтеді; әлеуметтік кенеттен ұйымдасу факторы. Алайда бақылаудан шыққан психикалық жұғу мінез-құлықтың нормалы-рөлдік құлдырауына әкеп соғады, диструктивті «тобыр әсері» туын- дайды. Заңды жауапкершілік – бұл әлеуметтік жауапкершіліктің түрі, құқық нормалары санкцияларында белгіленген, мемле- кет күшімен байланысты. Заң психологиясы – құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және әлеу- меттік қатынастарда жалпы психикалық заңды- лықтар мен механизмдерін зерттейтін қолдан- балы психология саласы. ХІХ ғ. аяғында экспе- рименталды психологияның дамуымен байла- нысты заң психологиясы қарқынды дами бастады. Зиялы қауым – мәдениет пен ғылымның, техниканың салалары- нан арнайы дайындығы, білімі бар ой еңбегінің қызметкерлері. Идентификация – (латын сөзі, identifico – «сәйкестендіру») – әлеуметтік психологияда субъектіні белгілі әлеу- меттік топппен теңестіреді (әлеуметтік теңестіру). Инстинкт (латын сөзі, іnstіnctus – «соқыр сезім») – Мінез-құлықтың туа берілген жүйесінің жиын- тығы. Негізгі тітіркендіргіштердің әсерінен бел- сенділігі артады. Интеллект – (латын сөзі, іntellectus – «таным, ұғыну») –
Интериопризация – (латын сөзі, interior – «ішкі») – мінез-құлықтың бағдарлық негізін қалыптасты- ру, ішкі психикалық құрылымына сыртқы іс- әрекеттің әлеуметтік шартталуы негізінде игеруі. Профессиограмма – (латын сөзі, Professio – «мамандық» + Gramma – «жазу») – нақты кәсіпке қойылатын әлеуметтік, психоло- гиялық және басқа талаптардың жүйесі және тұлға мен іс-әрекет сапасы (мамандықтың адам- дағы негізгі әлеуметтік-психологиялық сапа- ларына қойылатын талаптар жүйесі). 444
нас –
тынаста адамдардың өзара объективті әсер ете- тін әлеуметтік-психикалық құбылыс. Ұйымдастыру іс-әрекеті – бұл субъектілер мен олардың іс-әрекеттерін бай- ланыстыратын практикалық іс-әрекеттер жиын- тығы, сондай-ақ оның басқару процестері болып табылады. Ұйымдастыру іс-әрекеттері жоғары ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді. Қоғамдық пікір – қоғамдық ортаның әртүрлі құбылыстарға жалпы қызығушылықтарының бағытталуы және ұжым қарым-қатынасындағы бағаланған пікірлер мен ойлардың жиынтығы. Кәсіби құзырлылық – тұлғаның кәсіби іс-әрекетіне қатысты білімі, бі- ліктілігі мен дағдысының өзара байланысқан са- паларының жиынтығы. Кәсіби шеберлік – тұлғаның бойындағы кәсіби іс-әрекетінің қам- тылған жемісі, тұлғалық кәсіби сапасы, оның жоғары деңгейдегі білім, білік, іскерлігін дамы- тудағы көрінісі. |