Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У

ҚОРЫТЫНДЫ 
Қазақ тілі өзге де ұлттық тілдер тәрізді дамудың әрқилы жолдары
мен   кезеңдерінен   өтті.   Көне   түркі   дәуіріндегі   рулық,   тайпалық,
тайпалық одақ тілінен кейінгі орта ғасырда қазақ тілі жалпыхалықтық
тіл болып қалыптасты. Бұл кезең жаңа түркі дәуірі деп аталады. Одан
кейінгі   кезеңдерде   жалпыхалықтық   тілден   ұлттық   тіл   деңгейіне
көтерілді.   Жалпыхалықтық   тілдің   әдеби   тіл,   жергілікті,   әлеуметтік
диалектілері, сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі, жаргон т.б. өмір сүру
нысандары   (формалары)   болды.   Жалпыхалықтық   қазақ   тілінің   осы
аталған өмір сүру нысандарының бәріне ортақ болып келетін тұрақты
фонолексика, грамматикалық элементтер (жер, су, көк, көл, үйлер, тауға
т.б.) оның біртұтас сомдалған өзегіне айналды. Қазақ тілін біртұтас тіл
етіп ұстап тұрған нәрсе – осы өзекті құрайтын тұрақты элементтер. Ал
бұл өзектің төңірегіне топтасқан аумақтық (территориялық), әлеуметтік
диалектілер,   қарапайым   сөйлеу   тіліне   тән   бірліктер   (единицалар),
жаргон   т.б.   өзгермелі   элементтер   болып   саналады.   Қазақ   тілінің   өзге
туыстас   тілдерге   қарағанда   оның   сомдалған   өзегін   құрайтын   тұрақты
126

элементтердің саны басқаларына қарағанда әлдеқайда басым, шамамен
90 процент, қалғаны өзгермелі элементтер. Алтайдан Атырауға дейінгі
қазақтардың тілінде алабөтен айырма болмайтыны да сондықтан. Қазіргі
қазақ әдеби тілінің негізі болған  да, іргетасы болып қаланған  да осы
сомдалған өзек деп танимыз. Ал жалпыхалықтық тілдің өзге нысандары
ғасырлар   бойына,   мысалы   диалектілер,   аталмыш   өзектің   сомдалып,
тұрақты   элементтерінің   молайып,   біртұтастануына   айырықша   қызмет
етті.   Бұл   үрдісте   (процесте)   әсіресе   байырғы   кездегі   жыраулар   мен
ақындар   (ХV-ХVІІІ   ғғ.)   поэзиясы   тілінің,   халықтық   юриспруденция
тілінің (билер сөзі), фольклорлық шығармалар тілінің орны айырықша
болды. Жалпыхалықтық тілдің өзегі (тұрақты элементтері) мен әдеби тіл
нормаларының   өте-мөте  сәйкес  келуі  де  осымен  байланысты.  Сөйтіп,
жалпыхалықтық   тілдің   қойнауында   жасалған   әдеби   тіл   оның   өзге
нысандарына   қарағанда   коғамдық   өмірдегі   кызметі   өрістеп,   маңызы,
үлес   салмағы   арта   түсті.   Жалпыхалықтық   тілдің   даму   тарихындағы
мұндай   кезең   ұлттық   тіл   дәуірі   деп   аталды.   Байырғы   кездегі   сөз
шеберлері,   күміс   көмей   ақын-жыраулар,   жезтаңдай   шешендер
жалпыхалықтық тілдің байлығын қорытып кәдеге жаратудың үлгілерін
көрсетті.   Тілді   шешендіктің,   поэзия   құралына   айналдырды.   Осының
нәтижесінде күнделікті сөйлеу тіліне қарама-қарсы қойылатын шаршы
сөзде   қолданылатын   көтеріңкі   үн,   интеллектуалдық,   эстетикалық
мазмұнға   ие   құрылымдар   жүйесі   қалыптасты.   Тұрмыстық   аядағы
сөздердің   эстетикалық   сапасын   көтеріп,   мағыналык,   тұлғалық,
дыбыстық жақтан тұтастана түсуіне ықпал етті. Тұрақты тіркестермен,
мақал-мәтелдермен,   қанатты   сөз   орамдарымен   тұрақты   элементтердің
саны арта түсті. Тілдің небір құрылымдық элементтерін шеберлік тезіне
сала   отырып,   бейнелеуіш,   көріктеуіш   құралдар   мен   көріктеудің   амал-
тәсілдерін   жасады,   көркемдік   нормаларды   қалыптастырды.   Көркемдік
нормалардың   көбі   ұлттық   тіл   дәуіріне   дейінгі   кезеңдердің   өзінде-ақ
қалыптасты. Мәселен, мақал-мәтелдерді, фразеологизмдерді көркем тіл
кестесіне   түсіру,   оларды   тұлғалық,   мағыналық   жақтан   түрлендіру,
контекске   бейімдеу   байырғы   сөз   шеберлерінің   тіл   кестесінде   де
кездеседі. Алайда ұлттық тіл   дәуірінде (бұл дәуірде әдеби тілдің үлес
салмағы артып, қоғамдық кызметі өрістей түседі) жалпыхалықтық тілдің
байлығын эстетикалық мақсатта жұмсау айрықша мәнге ие болды.
127

Диалектизм,   қарапайым   сөйлеу   тілі   т.б.   әдеби   тілден   тысқары
өзгермелі   элементтер   бұрынғы   ақын-жыраулардың,   фольклорлық   сөз
үлгілерінде   кездесіп   отырады.   Көркем   тіл   кестесіне   енген   бейәдеби
элементтер   басқа   да   сөздермен   эстетикалық   жақтан   ұйымдаса   келіп
ерекше жүйе құрайды. Сойтіп, көркем ойдың жарыққа шығуына қызмет
етеді.   Алайда   ұлттық   тіл   дәуірінде   жалпыхалықтық   тілдің   өзгермелі
элементтерін   эстетикалық   мақсатта   жұмсаудың   принңипті   айырмасы
болды.   Мысалы,   алғаш   рет   М.Әуезов   қаламы   әдеби   тілге
жалпыхалықтық   тілдің   диалект   нысанына   тән   элементтерін   қарама-
қарсы қоя отырып, көркемдік тәсілдің жаңа бір үлгісін жасады. Сондай-
ақ,   ескі   кітаби   тіл   элементтерін   сөйлеу   тіліне   қарсы   қоя   жұмсау
(М.Әуезов),   әдеби   тілдің   стильдік   тармақтарының   саралануына
байланысты белгілі бір функционалдық-стильге тән элементтерді екінші
бір стильде қолдану (Ғ.Мүсірепов) тәсілі сөздің көркемдік мүмкіндігін
ашуда   айтарлықтай   құбылыс   болды.   Диалектизмдер,   кәсіби   сөздер,
қарапайым   сөйлеу   тілі   элементтері   тек   кейіпкер   тілін   даралау
шеңберінде ғана емес, авторлық баяндаудың түрлерінде, өмір шындығын
өз   бояуымен   беру,  соны   сөз,   жаңа   мағыналық   реңк   іздеу   мақсатында
жұмсала келіп, көркем контексте жүйелі иоэтикалық таңбаға айналды.
Бейәдеби   элементтердің   осылайша   жұмсалу   өрісі   кеңейді.   Әсіресе
Ғ.Мүсірепов   қаламының   кітаби   сөзді   (жазба   тіл   элементтерін,   ресми
стильге   тән   бедерлерді)   сөйлеу   тілі   контексінде   қолдануы   тіл
көркемдігіне   жаңа   бояу,  өзгеше   нақыш   әкелді.   Түптеп   келгенде,   бұл
аталған құбылыстың бәрі де эстетикалық мақсатқа бағынған, нормадан
жөнімен   ауытқудың   түрлері   болды.   Сөйтіп,   жөнімен   ауытқудың   өзі
ұлттық көркемдік нормаға –  субнормаға айналды. Мұндай құбылыстың,
әрине, тек ұлттық әдеби тілдің стильдік тармақтары айқын сараланған
кезеңінде ғана мүмкін болатыны сөзсіз. Жалпыхалықтық тіл байлығын
бұлайша шығармашылықпен игеру ұлттық сөз мәдениетін дамытудағы
жаңа кезең болды.
Жалпыхалықтық тіл байлығының бір саласы фразеологизмдер болса,
оны   сөз   шеберлерінің   шығармашылық   жолмен   игеруінің  түр-түрін
талдай   отырып,   нормадан   жөнімен   ауытқудың   эстетикалық   мақсатқа
бағынатынын көрсеттік. Мұндай тәсіл, әрине, әрі дәстүрлі, әрі тұрақты
тілдік   норма   болғанда,   сондай-ақ   кодификацияланған   норма   болғанда
жүзеге   асады.   Алайда   нормадан   мақсатты   ауытқудың   эстетикалық,
128

эмоционалдық әсері әсіресе оқырман норманы айқын сезінгенде ерекше
болмақ. Академик Л.В.Шерба: «Әрине, нормадан ауытқымайтын автор
болмайды.   Сірә,   ондайлар   бола   қалса,   жұртты   зеріктіріп,   мезі   етіп
жібереді.   Норманы   сезіну   түйсігі   тәрбие   көрген   адам   ғана   жақсы
жазушыда кездесетін нормадан жөнімен ауытқудың ғажаптығын сезіне
алады»
78
 – дейді.
Әдеби   тілдің   нормасына   дағдыланған   оқырман   одан   жөнімен
ауытқуды   жөнсіз   ауытқудан   ажырата   біледі.   Бірақ   кейде   олардың   ара
жігін   ажырату   оңайға   түспейді,   ғылыми   негізге   сүйенуді   қажет   етеді.
Өйткені   жалпыхалықтық   тілдің   байлығын   жазушы   өзінің
шығармашылық   зертханасында   контекске   лайықты   өңдеп,   ажарлап,
икемдеп қолданады, әрі әдеби тіл нормасынан тысқары жатқан тұстарға
да   қалам   жұмсайды.   Сондықтан   көркем   контекстегі   тілдің   мағыналық
бірліктерін   оның  ішінде   фразеологизмдерді   тек  дыбыстық,   мағыналық
құрылымына, тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты талдау жеткіліксіз.
Осымен байланысты оларды жалпыхалықтық тілдің өмір сүру, қызмет
ету нысандарына, әдеби тілдің функционалдық стильдік түрлеріне және
фразеологизмдердің   стильдік   мағынасы   мен   реңктеріне   байланысты
қарастыру қажет. Сөйтіп, көркем мәтіндегі фразеологиялық бірліктерді
қалыптасқан   дәстүрлі   тілдік   норманың   аясында   қарастыра   отырып,
дағдылы нормадан жөнімен ауытқуды ұлттық көркемдік норманың бір
саласы   деп   таныдық.   Мұндай   субнорма   ұлттық   тіл   дәуірінде,   әдеби
тілдің   стильдік   тармақтарының   сараланып,   бедерлерінің   айқындала
түскен кезеңінде жүзеге асатындығын байқадық.
МАЗМҰНЫ
Алғысөз...................................... ........... ........... ...........
Фразеологиялық орамдар және олардың негізгі ерекшеліктері...........
Тұрақты сөз орамдарының мәдени ұлттық мазмұны...........
78
Шерба Л.В. Спорные вопросы русской грамматики //Русский язык в школе. 1939, N1, 10-б.
129

Фразеологиялық норма және одан мақсатты ауытқудың түрлері........
Кітаби тіл реңкіндегі фразеологизмдер........... ........... ........... ...........
Сөйлеу тілі реңкіндегі фразеологизмдер..................................... ...........
Фразеологизмдердің функционалдық-стильдік реңктері.................
Фразеологиялық норма және одан мақсатсыз ауытқудың түрлері....
Қорытынды
130