Национальной академии наук республики казахстан

№6. 2013  
 
49 
кришнаитов,  они  станут  иеговистами,  не  будет  иеговистов,  станут 
наркоманами, если здесь будут сложности, будут гомосексуалистами. Это 
та самая часть неизбежных отклонений в обществе, которая просто должна 
дойти до естественного кризиса…Их или признают, или они вымирают…и 
в  любом  из  случаев – общество  развивается…в  любом  случае  будет 
прогресс, а это хорошо…».  
«Развитие  в  гражданском  сознании  принципов  веротерпимости.  Данные 
религиозные объединения в большинстве своем не учат ничему плохому, 
только любви и уважению к ближнему. А также уважению и подчинению 
властям.  Делают  большую  социальную  работу,  которая  чаще  всего 
остается незамеченной».  
Пропаганда  принципа  веротерпимости, 
утверждение принципа любви к ближнему. 
 
«Нацеленность  на  решение  социальных  проблем:  борьба  с  бедностью, 
борьба с наркозависимостью, др. благотворительные акции». 
Организация  и  проведение  социальной 
работы,  направленной  на  преодоление 
бедности, 
снижение 
наркотической 
зависимости. 
Во  всех  «нетрадиционных»  религиозных  конфессиях  борются  за 
привлечение каждого человека, в то время, когда «традиционные» религии 
не идут «в народ». 
Эффективная 
организация 
активного 
прозелитизма.  
 
Деятельность  новых  религиозных  организаций  в  Казахстане  получает  далеко  не  однозначное 
оценивание,  как  в  экспертном  сообществе,  так  и  в  массовом  сознании.  Респонденты  отметили 
негативные последствия деятельности новых религиозных организаций (таблица 3). 
 
Таблица 3 – Оценка негативных факторов деятельности новых религиозных организаций  
 
Оценочные суждения 
Индикаторы 
«Положительных 
факторов 
практически 
нет, 
идет 
размывание 
традиционных  для  казахов,  русских  и  других  национальностей  идей, 
жизненных  основ,  культуры.  Это  все  подменяется  псевдорелигиозными, 
придуманными,  хорошо  проповедуемыми,  вбиваемыми  в  сознание  людей 
идеями». «Ничего  положительного  не  вижу,  их  присутствие  является 
чуждым казахстанскому менталитету». Для меня понятие «нетрадиционные» 
равносильно 
понятию 
«религиозные 
секты». 
Соответственно, 
положительных моментов я в этом не наблюдаю. 
Утратная 
идентичность: 
этническая, 
социокультурная,  духовная.  Вторжение 
псевдорелигиозной идеологии. 
«Нет  положительных  факторов.  Считаю,  что  все  подобные  течения  в 
религии  имеют  только  негативное  воздействие  на  человека  (и  если  это  не 
заметно сразу, то обязательно проявится в отдаленной перспективе)». 
Риски 
проявления 
отдаленных 
негативных последствий. 
«В  поликонфессиональности  общества  ничего  положительного  я  не  вижу. 
Такое общество конфликтогенно». 
Риски повышенной конфликтогенности. 
«Из-за  слабой  информированности  об  истинных  мотивах  отдельных 
религиозных движений население не может их объективно оценить. Многие 
люди  (в  особенности  молодежь),  попадаются  на  удочку  необычных, 
интересных,  хорошо  себя  рекламируемых  представителей  нетрадиционных 
верований.  Это  своего  рода  экзотика  для  нашего  населения,  которая 
привлекает.  Опасность  имеет  место,  когда  мы  имеем  дело  с  сектами 
тоталитарного типа». 
Риски 
вовлечения 
в 
тоталитарные 
организации.  
«Возможность 
«завоевания» 
сознания 
народа 
прозападными 
псевдорелигиозными  объединениями,  когда  мы  потеряем  часть  населения, 
которая  не  станет  подчиняться  светской  власти  Казахстана,  не  станет 
соблюдать  законы,  станет  непатриотичной  по  отношению  к  нашему 
государству, не станет считать себя казахами, русскими, татарами, узбеками 
и т.д.». 
Снижение 
гражданственности 
и 
патриотизма. 
Утрата 
национальной 
идентичности. 
Потеря 
светского 
характера государства. 
«Навязывание  чуждых  ценностей,  упрощение  религии,  уход  людей  из 
традиционных религий, зарабатывание денег на вере». 
Утрата  идейного  единства  общества. 
Сокращение 
ареала 
традиционной 
духовности.  
«Большинство  нетрадиционных  для  Казахстана  псевдорелигиозных 
верований имеют коммерческий характер, в итоге - обманутые люди». 
Подмена 
религиозной 
деятельности  
квазирелигиозной. Коммерциализация.  
«Проявляется,  так  как  есть  вера,  а  есть  «шкурные»  интересы  так 
называемого  «духовенства».  Когда  эти  «пастыри»  начинают  использовать 
верующих в своих личных интересах: экономических или политических, вот 
тогда и начинаются негативные последствия - кого-то квартиру заставляют 
«пожертвовать» общине, а кого-то с гранатой отправляют на джихад…». 
Переформатированная 
идентичность. 
Отчуждение  собственности.  Подготовка 
к 
экстремистским 
действиям 
и 
террористическим актам. 
«После  знакомства  с  внутренним  устройством,  организацией,  формами  и 
методами  работы  нетрадиционных  религиозных  направлений  у  многих 
людей  формируется  негативное  отношение  к  религии  в  целом». 
«Идолопоклонство, противоречит религиям». 
Фальсификация 
религии 
как 
социокультурного института. 
«Негативное влияние присутствует сильно: все больше людей вовлекаются в 
нетрадиционные  религиозные  секты,  попадают  в  ловушку  и  становятся 
рабами.  Люди  отдают  последние  деньги  и  даже  идут  на  преступления,  как 
под  гипнозом.  Нетрадиционные  религиозные  секты  - прибыльный  бизнес 
Утрата  самостоятельности  личности. 
Программируемое  поведение.  Подмена 
религии квазирелигиозными практиками. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
50  
для людей, обладающих способностями гипноза. Это просто обман людей. И 
самое ужасное, что спецслужбы плохо с этим борются». 
«Чрезмерная 
активность 
«промывания 
мозгов» 
нетрадиционными 
религиями, а также их планы «евангелизировать» все население, особенно – 
казахское и т.д.». 
Утрата  традиционной  социокультурной 
идентичности 
казахов 
по 
вектору 
евангелизации. 
«Радикализация  исламской  части  населения  как  реакция  против 
распространения нетрадиционных религий, которые очень активны». 
Риск  противостояния  на  религиозной 
почве  между  радикальным  исламом  и 
новыми религиозными организациями. 
«Вовлекаются в большей степени подростки и молодежь, что негативно». 
Вовлечение молодежи. 
«Не  приносят  никакой  пользы,  наоборот,  вовлекают  детей  с  помощью 
родителей, не спрашивая их мнения. Дети, вошедшие в секты, плохо влияют 
на  окружающих  их  детей  внешним  видом,  взглядами  на  окружающий  мир, 
своими изречениями, фанатизмом и т.д.». 
Негативнаяресоциализация 
детей 
в 
подростковом возрасте.  
«Слишком  настойчиво  зовут  в  свою  религию,  можно  сказать  навязывают, 
зомбируют;  проявляют  фанатизм,  навязчивость,  невнимание,  и  неуважение 
других  религий;  часто  чуть  ли  не  преследование,  а  иногда  даже 
агрессивность». «Их навязчивость и фанатизм отворачивают от людей, от их 
веры». «У нетрадиционно-религиозных групп сильно развит фанатизм и их 
вера в Бога как бы показная, не истинная».  
Агрессивный  прозелитизм,  навязчиво 
насаждаемая 
идентичность, 
зомбирование, преследование.  
«Чаще  проявляется  в  асоциальной  направленности  действий  этих  общин. 
Они  являются  носителями  радикальных  мер  по  отношению  к  прихожанам, 
многие положения надуманы в интересах определенных групп». 
Применение 
радикальных 
мер 
к 
неофитам. 
«Некоторые  течения  подрывают  и  травмируют  психику  населения». 
«Зомбирование, непонимание людей других религий». 
Нарушение здоровья.  
«Увод  людей  от  семьи,  от  общества.  Уход  из  социальной  реальности  и 
псевдозамещение, 
попытка 
внести 
несвойственную 
большинству 
философию  разделения:  они – праведны,  остальные – грешны.  Разводы  в 
семье, где члены семьи представляют различные религиозные воззрения». 
Дезинтеграция  общества,  распад  семей, 
противостояние по линии «свои - чужие». 
Проявляется  в  отрицании  равноправия  между  мужчиной  и  женщиной»,  в 
«пропаганде превосходства одной религии под другой».  
Пропаганда 
превосходства 
по 
религиозному признаку.  
«Проявляется,  а  вообще  к  Богу  надо  приходить  самому  с  душой,  а  не  под 
давлением и оскорблением других верований». 
Нарушение свободы вероисповедания. 
«Массово  пока  не  проявляются,  но  вот  когда  проявятся,  будет  уже  поздно 
задавать такой вопрос». 
Предупреждают  о  негативном  эффекте 
воздействия. 
 
Мнения респондентов о деятельности НРО в формате оценочных суждений проявляют широкий 
диапазон  факторов  воздействия,  причем,  отмечены  не  только  результативные  влияния  (как 
положительные,  так  и  негативные),  но  и  осуществлены  характеристики  деятельности  новых 
религиозных организаций. 
Мониторинг  общественного  мнения  выявляет 1) недостаточное  информирование  населения  о 
деятельности  религиозных  организаций  со  стороны  государства, 2) сформированный  запрос  на 
научно-просветительский  дискурс  в  СМИ  в  формате  доступной  информации  о  традиционных  и 
новых  религиях,  организациях,  движениях, 3) ожиданиянаселением  от  экспертов  «критического 
анализа» религиозной ситуации, 4) поддержкугосударственной политики толерантного отношения 
к религиозному многообразию, 5) потребность массового сознания в раскрытии социализирующей 
функции религии в современных казахстанских условиях. 
Как  представляется,  более  полное  информирование  граждан  о  религиозной  картине  в  стране 
будет способствовать гармонизации межрелигиозных отношений, откроет больше возможностей в 
мировоззренческой социализации на основе свободного и взвешенного выбора.  
 
 
Резюме 
Бурова Е.Е. Жаңа діндарлық эпифеномен жəне шынайылық ретінде 
 
Дін  идеологиялық  тұрғыдан  дайындалған  концептілерді  қалың  бұқараның  қабылдауына  бағыттаған  саясаттың 
құралына  айналып  бара  жатыр.  Сондықтан,  халықтың  діндарлығын  эксплуатациялау,  қоғамның  консолидациясына  да, 
шиеленістердің  нығаюына  да  əкеп  соқтырады.  Халықтың  діндарлығының  үлгісін  ұсыну,  əлеуметтанулық  мониторинг 
негізінде  қоғамдық  бағалау  арқылы  саяси  басқару  саласында  ұтымды  механизм  дайындауға  болады.  Бүгінгі  күні 
құбылып  отыратын  діндарлықтың  аясында  болып  жатқан  үрдістерді  есепке  алмай,  идеология  саласында    тиімді  саяси 
шешімдерді қабылдау мүлдем мүмкін емес.  
 
Summary 
Burova E.E. New religious as epiphenomenon and reality 
 
The religion even more often becomes the tool of the policy directed on mass perception of ideologically set concepts. 
Therefore operation of religiousness of the population can promote both society consolidation, and escalation of the conflicts. 
Representation of model of religiousness of the population, identification of public estimates on the basis of sociological 
monitoring allow to develop effective mechanisms in the field of political management. Development of effective political 
decisions in the field of ideology out of or without really being developed processes in the sphere of changing religiousness isn't 
possible today in principle. 
 
 

№6. 2013  
 
51 
Поступила 04.03.2013 г. 
 
К ИСТОРИИ КАЗАХСКОЙ ФИЛОСОФИИ 
 
 
ƏӨЖ 1(091)+574 
 
С.Е. НҰРМҰРАТОВ, Б.М. САТЕРШИНОВ 
 
МƏШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Аннотация 
 
 МəшһүрЖүсіп  Көпеевтің  дүниетанымының  негізгі  ерекшелігі - оныңдіни-этикалық  сипатында. 
Ойшылдың дүниетанымдық жүйесінде дəстүршілдік пен жаңашылдықтың арасындағы қайшылықтар көрініс 
табады, ондағы даналық əлемді рухани игерудің өзіндік өлшемі ретінде байқалады жəне таным субъектісінің 
образдық  түсініктері    айқындалған.  Қоғам  қайраткерінің  қызметі  қазақ  халқының  этникалық  дүниені 
түсінуінің жаңа түрін қалыптастыруды қамтамасыз етті.  Мəшһүр-Жүсіп Көпеев философиясы қазақтардың 
рухани өмірі туралы жəне оның құндылықтық əлемі туралы ойтолғауларға толы екені пайымдалды. 
Кілтті  сөздер:адам,  даму,  руханият,  қоғам,  менталитет,  тіл,  дүниетаным,  мəдениет,  философия,  тарих, 
құндылықтар, ізгіліктер. 
 
Тарихи  тұлғалардың  дүниетанымдық  төлтума  ерекшеліктерін  анықтау  барысында  қоғамдық 
ахуалдың даму үрдістерін, олардың өзара ықпалдасу сипаттарын қарастыру қажеттілігі туындайды. 
ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамының үлкен этноəлеуметтік кеңістігінде саяси тұрғыдан алғанда 
сауаттану  үрдістерімен  қатар  оның  əлемдік  өркениеттегі  маңыздылығы  жоғары  құндылықтар 
дүниесімен танысуға мүмкіндіктері ашыла бастады. Өз заманының қисынына сай Патшалық Ресей 
өзінің  боданындағы,  тəуеліндегі  елдердібарынша  қараңғылықта  ұстамақ  болғаны  белгілі  жəне 
оның көптеген мемлекеттік шенеуніктері қазақ қоғамының өркениетті тұрғыдамəдени гүлденуінің 
қажеттілігін мойындағысы келмеді. Жалпы бұл əлемдік тарихтағы метрополияның колонияға деген 
жоғарыдан төмен қарайтын көзқарасыболатын жəне ол əдетте мемлекеттік деңгейде саналы негізде 
қалыптасып келетіні де белгілі. Əрине, орыс қоғамының алдыңғы қатарлы гуманистік бағдардағы 
интеллигенциясы отарланған елдердегі адамға, этникалық мəдениетке деген қөзқарастың барынша 
əдепті, өркениетті болғанын қалағанын да жасыруға болмайды. 
Қазақ  интеллигенциясының  буржуазиялық-демократиялық  революцияға,  тіпті,  одан  кейінгі 
социалистік  революцияға  кейбір  үмітпен  қарауының  түпкі  себебі  қазақ  қоғамындағы 
түбегейлімəдени-əлеуметтік,  этникалық  қайшылықтардың  өткен  дəуірлерде  шешілмей  келуінде 
болып тұрған еді. Ал, енді Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсынов, Əлихан Бөкейханов, Міржақып 
Дулатов,  Жүсіпбек  Аймауытов,  Жүсіп  Көпеев  жəне  т.б.  көптеген  қазақ  қоғамының  бетке  ұстар 
көрнекті  қоғам  қайраткерлері  халық  үшін  шынайы  тəуелсіздік  келмей  қордаланған  қайшылықты 
мəселелер  тиісті  шешімін  таба  алмайтынын  білді.  Міне,  сондықтан  алдымен  зиялылар  «ұлттық-
мемлекеттік  автономия»  идеясын  жүзеге  асыруды  ойласа,  оның  арғы  жағында  егемендік  алу, 
тəуелсіздікке  қол  жеткізу  сияқты  қадамдар  жасалынатына  нық  сенімді  болатын.  Осындай  саяси 
бағдарлар  мен  əлеуметтік  өмірдегі  серпілістер  қазақ  қоғамын  барынша  түлете  түсті,барынша 
жандандыра бастады. Сонымен қатар ғасырлар бойы бұйғып келген ұлттық сананың есеюін, өзін-
өзі тануын, этникалық «Менінің» негіздерін анықтауын тездетті. 
Қоғамдық сананың жоғары руханилыққа, білімділікке қарай ұмтылуы, əрбір азаматтың сауатты 
да  ақылды  болуына  жол  ашу  түбінде  əлеуметтік  дүниедегі  жетілуді,  үйлесімділікті  өркендете 
түсетініне ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақ зиялылары да ерекше көңіл бөліп, үлкен мəн 
беріп  отырған.  Мəселен,  халқының  мəдени,  азаматтық  жəне  рухани  жетілуінің  қамын  ойлаған 
Ахмет  Байтұрсынов  төмендегідей  тұжырымдарын  көпшілікке  ұсынған  еді: «Осындай  жұртқа 
пайдалы,  үлгі  аларлық  жақсы  істі  жұрттың  құлағына  салып,  біздің  айтайын  деп  отырғанымыз 
мынау: білім жарысын істеу əр жұрттың қолынан келетін іс. Істейін десе, қазақтың да қолынан ке-
леді.  Европадай  зор  істеуге  болмаса  да,  бойымызға  шағындап, «сабасына  қарай  піспегі,  мұртына 
қарай  іскегі»  дегендей  етіп  істеуге  болады.  Осыны  есімізге  алып,  Европа  үлгісін  қазақтың 
мүшесіне  лайықтайық»[1].  Сөйтіп,  қазақ  қоғамына  ХХ  ғасырдың  басында  өте  қажет  болған, 
əлеуметтік  жəне  мəдени  дамуға  барынша  керек  өзіндік  əмбебап  үлгіні  Еуропадан,  оның 
мəдениетінен  іздеудің  арғы  жағында  қазақ  қоғамының  жан-жақты  жетілу  тетіктеріне  деген 
алаңдаушылықтар жатыр деген ойдамыз. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
52  
Қазақ  зиялыларының  көрнекті  өкілі,  М-Ж.Көпеевтің  замандасы,  Жүсіпбек  Аймауытов  өз 
заманында  айтқан  мынандай  сөздері  халыққа  деген  терең  жанашарлығының  айғағы  болып 
табылады: «Біздің халықтың ішінде жік те жоқ, құл да жоқ. Біртегіс өнер,  білім алуға құқы бар, 
ерікті  теңдес  азаматтары  ғана  бар  екенін  білеміз.  Біздің  мақсатымыз:  өнер – білімнің  жарық 
сəулесіне  ерікті  азаматтарға  жол  ашу,  тұйықта  жатқан  сансыз  таланттардың  (озаттықтардың) 
өрбуіне себепші болу. Сөйтіп, өнер, білім жемісін халыққа тегіс жеткізу əр адамның ақыл күші да-
муына  кең  майдан  ашамыз,  көпке  бірдей  білім  негізін  құрамыз»[2,128б].  Міне,  қоғамдық 
қайраткердің  адамның  рухани  жетілуіне  бағытталған  идеялары  қоғамдық  болмыстағы  субъектіні 
белсенділікке  шақыруымен  ұласады.  Сол  арқылы  қоғамдық  қайшылықтарды  шешуге 
болатындығына  сенеді.  Бұл  əрекеттердің  түпкі  негізінде  гуманистік  ойлау  стилі  жатыр, 
адамсүйгіштік 
қасиеттер 
жатыр. 
Жүсіпбек 
Аймауытовтың 
əдебиет 
саласындағы 
шығармашылығына М-Ж. Көпеевтің діни этикасының əсер еткенін байқаймыз.  
Жалпы  кезінде  тоталитарлық  жүйе  Ақиқат  əлемінен  орын  теппес  деген  тарихтың  «ақ 
таңдақтары» бірте-бірте ғылыми кеңістікте мамандар үшін ізденістер ауқымы, нысаны ретінде күн 
санап ашылу үстінде. Сол рухани күштердің, тарихи деректердің еркіндікке шығу кереметін, яғни 
басқаша айтқанда халық рухының шабыттық асқақтауын қазіргі заманда өз көзімізбен көріп, оның 
куəсі  болып  отырмыз.  Бұл  құбылыстар  шын  мəнінде  қазіргі  тарихи  кезеңнің  дəуірлік,  шынайы 
тарихи  сипаттамасы  болып  табылады,  этникалық  жаңғыруымыздың  бастамасы  болары  хақ.  Кез 
келген  тұлғаның  дүниетанымына  философиялық  сипаттама  беру  барысында  тарихи  үрдістің 
астарында  жатқан  əлеуметтік  психологиялық  ерекшеліктер  мен  этникалық  дүиенің  онтологиялық 
іргелі ұстанымдарына тоқтала кеткен жөн. Осы тұрғыдан алғанда дəстүрлі қоғамның құндылықтар 
жүйесі қоғамның мəндік негізі ретінде өзіндік сынақтардан ғасырлар бойы өткені де белгілі. 
Қазақтардың  түркілік  дəуірі  кезеңінде  этикалық  ұстанымдарға  негізделген  дəстүрлі 
дүниетанымы  барынша  үстемдікте    болғаны  мамандарға  белгілі.  Міне,  сондықтан  ол  өзіне  тəн 
іргелі  жүйені  қалыптастырады.Халықтың  дүниетанымның  семантикалық  діңгегі,  онтологиялық 
тірегі  ретінде  «құт»  ұғымы  алынғанын  атап  өтуге  болады.  Шыныменде  қазақтың  ұлттық 
болмысында  «құт»  деген  терең    ұғыммен  өмірдің  барлық  саласы  байланыстырылады  жəне  ол 
қарапайым  шаруашылық  қадамдардан  өмірдің  мəнін  іздеу  арқылы  терең  иірімдерді  бойлайтын 
құрылымдарға  дейін  қамтиды.  Кез  келген  əлеуметтік  немесе  рухани  құбылыстың  мағыналық, 
мазмұндық,  құндылықтық  көрінісі  жеке  адам  үшін  немесе  бүтіндей  халық  үшін  құтты,  қайырлы 
болмаса,  онда  оның  өзіндік  келбетінің  əлеуметтік  субъект  үшін  мəні  де  жоғалатыны  анық.  Бұл 
тұжырымдар  өз  кезегінде  өткен  тарихи  кезеңдердегі  жəне  қазіргі  таңдағы  əлеуметтік  процеске, 
əлеуметтік практикаға берілген жан-жақты жəне оңды аксиологиялық сипаттама болары да сөзсіз. 
«Құттың»  рухани  құндылыққа  айналуының  өзінде  этникалық  сананың  ерекше  көтерілген  биігі 
байқалып отырылады.  
Қазақтың  менталитетін  жақсы  түсінетін  адам  оның  ұлттық  дəстүрінде  материалдық 
құндылықтарды  иеленуге  ұмтылушылық,  оның  қызығына  дəнігушілік  пен  құнығушылық  сияқты 
əдеттерді халқымыз өзінің қоғамдық санасында дəріптемейтіндігін байқайды. Сондықтан да болар 
мұсылмандық  дүниетаным  арқылы  келген  «қанағат», «сабыр», «тəуба»  сиықты  терең  мағыналы 
ұғымдар  халқымыздың  əлемді  түсіну  көкжиегіне  үйлесімді  сіңісіп  кеткені  көрінеді.  Жоғарыда 
аталған  орнықты  рухани  құндылықтар,  терең  рухани  тіректер  белгілі  ойшыл  Мəшһүр  Жүсіп 
Көпеевтың  шығармашылығында  жиі  кездеседі  жəне  ол  бұл  ұғымдардың  өзінің  дүниетанымына 
арқау ететінін де байқаймыз. Осындай аксиологиялық астары байқалған дүниетаным жүйесі қазақ 
ойшылының ерекшелігі ғана емес жəне ол жалпы түркі əлемінің де ділдік сипаттамасы. 
Тұтастанған  дүниетанымның  иегері  əр  уақытта  елдің  бірлігін,  мемлекеттің  тұтастығын, 
халқының  білімділігін  ойлайды.  Өзінен  гөрі  өзгенің  қамын  көбірек  ойлау  нағыз  руханилықтың 
белгісі  екені  анық.  Осындай  қасиеттердің  иегері,  қазақтың  ХХ  ғасырдың  басындағы  діни 
философиясының өкілі Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы болып табылады. ХХ ғасырдың басындағы ислам 
əлеміндегі  модернистік-ілгерішіл  қозғалыс – жəдидшілдіктің  усули-и-жəдид  (жаңа  əдіс),  оқыту 
əдісін,  ғылым-білім  мен  дін  үйлесімділігі  туралы  тəрбиелілік,  өнегелілік  маңызы  бар  пікірлер 
толғаған  ағартушы-ойшыл[3, 8б].  Оның  халық  бірлігін,  ұлт  тұтастығын  негізгі  құндылықтық 
бағдар еткен өмірлік позиция төменгі жыр жолдарынан анық байқалады: 
 
Асқынды болып жара-жауырларым, 
Тіптіжоқ жазулы істі ауырларым. 
Бірлікқыл, басыңдықос, пайдаңдыойла, 
Қазағым, қайранхалқым, бауырларым
[4, 24б] 
Қазақтың  кең  даласын  өзінің  нəзік  лирикасымен  өрнектей  білген  белгілі    Мағжан  Жұмабаев 
сынды  керемет  ақынымыз  өзінің  көркем  образдарға  толы  дүниетанымын  поэзиясында  жеткізе 
білген.  Ол  өзінің  «Бір  күні»  деген  философиялық  сипаттағы  өлеңінде  тіршіліктегі  өзара 

№6. 2013  
 
53 
бəсекелестің  бітпейтін  негізінің  құпиясын  іздейді.  Бұл  құбылыстың,  бұл  қатынастың  негізінен 
күшті мен əлсіздің арасында  туындайтынына оқырманын мегзей  келе  «осы  текетірестің нəтижесі 
қандай?»  деген  философиялық  сауал  да  қойып  үлгереді.  Əрине, «əлеуметтік  болмыста, 
табиғаттағыдай  күштінің  басымдық  танытатын  кезеңі  көбірек  болады.  Ал,  енді  «жағдай  сондай 
болды  екен»  деп  əлсіздер  үнемі  жүнжіп  жүре  беру  керек  пе?  Осы  жерде  ақын  «күшсіздер  де 
тырыссын,  қатар  болсын!»  деген  өз  шешімін  ұсынады[5, 8-9бб].  Шыныменде  əрбір  табиғат 
мүшесінің,  əрбір  жеке  адамның,  əлеуметтік  субъектінің  ішінде  игерілмеген  күш  бар,  ашылмаған 
мүмкіндіктер бар екені белгілі. Солар дүниеге паш етілгенде ғана ол жаңаша қырынан танылады. 
Бұл  керемет  өркендеу  заңдылығын  Ж.Көпеевтің  замандасы  Мағжан  Жұмабаев  барынша  түсінікті 
көркем баяндаулармен өз оқырманына жеткізеді.  
Жалаң  саясаткершіліктен  гөрі,  осындай  шығармашылықтың  халықтың  зердесіне  рухани 
құндылық болып орныға қалар мүмкіндігі көбірек. Себебі, қазақ халқы өлең сөзге, оның қадіріне 
өте  үлкен  мəн-мағына  берген  жəне  оны  өзінің  діліне  жақын  еткен  халық  болып  табылады.  Шын 
мəнінде  өмір  деген  үлкен  теңіздің  бойына  бойлау  үшін  əрбір  адамның  ішіндегі  өзімшілдіктің 
қорғанын  бұзып,  оны  барынша  азайған,  басқаша  айтқанда  зерделенген  күйге  түсіруі  керек.  Ол 
дегеніңіз  Мағжан  айтқандай  «рухани  күшсіздердің  күшеюін  қажет  ететін  нəрсе».  Атақты 
ақынымыз болашақ ұрпақты осындай маңызды нəрселерге назар аудартып отырғанын байқаймыз. 
Əрине, бұл ойды бұрмалап, тіршілікте басқаша түсінуге тырысқандар өмірдің ащы дəмін тартары 
анық, руханиасқақтаудың орнына морт етіп сынып кетуі де ғажап емес. Əркімнің тұлғалық жетілуі 
барысында  ол  өзіндік  тұлға  ретінде  жасаған  таңдаулары  шеңберінен  тыс  қалыптасу  жолында 
болуы да мүмкін жəне оны да лайықты деңгейде өтуге тиісті, олардың тағдыр соқпағы, алуға тиісті 
асуы болатыны белгілі. Сондықтан ол да барлық адамдар үшін қажеттілігі мол өмір мектебі болып 
табылады.Қазақ  ойшылы  М.Ж.Көпеев  осы  заңдылықты  жақсы  түсіне  білген  ойшылдардың 
қатарына жатады. 
 Əрине,  бұл  дүниедегі  барлық  қайшылықтардың  шешімі  бір  сəтте,  бір  қадамнан  табыла  кет-
пейді. Əлемнің, тарихи субъектінің тарихи процестегі даму заңдылығына сəйкес жетілудің өзіндік 
сатылары,  кезеңдері  мен  бұрылыстары,  қайшылықтары  мен  белестері  болады.  Ал  əлеуметтегі, 
тұлғалық  жетілу  ауқымындағы  биік  шыңдарға  тек  шаршауды  білмейтін,  қайраты  қандай  істе 
болмасын  қажымайтын,  атқарған  əрекетінің  қоғамдағы  тек  əділеттілік  үшін  қызмет  ететініне 
сенген жандар ғана шыға алады. Оның дұрыс немесе бұрыстығына, нəтижесі игілікті ме, əлде бір 
сəттік  тез  оңып  кетер  əсіреқызылдай  дүние  ме?  Оны  Уақыт  деген  үлкен  сарапшы,  Ақиқат  деген 
қатаң  сыншы  өлшеуден  өткізеді.  Сонда  ғана  құндылықтардың  шынайы  бағасы,  парқы  белгілі 
болады. Оған дейінгі адами ізденістер сол ақиқаттың өлшеміне бір қадам болса да жақындай түсуге 
тырысу болып табылады. 
 Əртүрлі  драмалық  оқиғаларға  толы  адамзаттың  ұзынсонар  тарихы  бір  қалыпты  жолдан  гөрі, 
бұралаңдаған  қалтарыстарға  толы  соқпаққа  ұқсайды.  Оның  биігіне  көтерілужолы  түп-түзу  сызық 
болып жатпайды. Шынайы тарихында əрбір өркениеттің өзіндік ерекшеліктері, келбеті болғаны да 
анық.  Қазіргі таңда тек қана Батыстың құндылықтары мен мəдени үлгілеріне ғана бас июдің өте 
сыңаржақты  əрекет  екеніне  күмəн  келтіруге  болмайды.  Адамзаттың  барлық  қауымдастығы 
тұтастанған  метатарихты  жасауға  өз  үлестерін  қосты.  Оны  ғылыми  жіктемелеулерден  өткізу 
барысында  сатылық  деңгейлерге  қойған  иерархиялық  бағалаулар  берудің  тиімді  емес  екенін 
ескерген  жөн.  Себебі,  əрбір  өмір  тəжірибесінің  өзіндік  құндылығы  бар,  жалпы  əлемді  рухани 
игеруге қосқан өзіндік үлесі болады. Соны барынша тиісті деңгейде, сипатта бағалай білген жөн. 
Міне,  сонда  ғана  кез  келген  тарихи  тұлғаның,  этникалық  қауымдастықтың  өзіндік  құндылығы, 
ерекше қасиеттері объективті сипатта бағаланады, орны көрсетіледі.  
   Жалпы,  Шығыстың  бай  философиялық  жəне  əлеуметтік  ойы,  оның  ішінде  қазақ  халқының 
философиялық-дүниетанымдық  ойы  батыстағыдай  қалыптасқан  жүйелерде  емес,  поэзияда, 
фольклорда,  ауыз  əдебиетінде,  мифологияда,  мақал-мəтелдерде,  қанатты  сөздерде  жатыр.  Адам 
мен  əлемнің  арақатынасын,  адамның  өзін-өзі  тануы,  сөйтіп  өзін  басқаға  танытуы,  тұлғаның 
өмірдегі орны мен рөлін философиялық жəне этикалық тұрғыдан жан-жақты зерделеуге айрықша 
мəн  беру  қазақ  философиясының  ерекше  сипаты  болып  табылады.  Бұл  тұрғыдан  келгенде  қазақ 
философиясы – шығыстық  философиядағы,  ең  алдымен,  толық,  рухани  жағынан  жетілген  адам 
болу рухын қастерлеу мен зерделеу дəстүрін жалғастыра отырып, оны өзіндік мазмұнмен байытқан 
философия болып табылады. 
    Қазақ  халқының  тарихи  жəне  заманауи  философиялық  жəне  əлеуметтік  ойын  зерттеуші  ға-
лымдар  осындай  ерекшеліктерді  ескеріп, «ұлттық  əдебиетті  ұлттық  философияның  өмір  сүру 
сипаты» ретінде түсінгені, көркем əдебиет туындыларын салыстырмалы талдау əдісін қолдана оты-
рып зерделегені, жеке тұлғалардың поэтикалық мұрасындағы философиялық мазмұнды ашып көр-
сету үшін оны философиялық ойлау құралдары көмегімен қайта саралағаны дұрыс болар еді деген 
ойдамыз.  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  даласына  қазіргі  уақыттағы  жаңа  заманның  алғашқы 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
54  
толқыны,өзіндік  лебі  келді,  қазіргі  тарихи  кезеңнің  алғашқы  қарлығаштары  орнығып,  ұя  сала 
бастады,  яғни  рухани  дүниенің  демократиялана  бастауының,  тереңдей  түсуінің  алғышарттары 
орныға  бастады,  яғни  тұғырлы  ойлау  еркіндігінің  принциптері  қоғамдық  санада  барынша 
рационалдық ұрықтар түрінде егіле бастады. 
  Қазақ  ғұламаларының  шығармашылығына  терең  дүниетанымдық,  философиялық    тұрғыдан 
көз жіберетін болсақ, олардың тұтастанған дүниеге көзқарасы қоғамның рухани əлемінің көптеген 
саласын  қамтығанын,  оларды  бір-бірімен  байланыта,  ықпалдастықта  қарастырғанын  байқаймыз. 
Олардың  шығармашылығы  көбінесе  энциклопедиялық  келбетке  ие  болғаны  байқалады. 
М.Ж.Көпеевтің жеке дүниетанымынан осындай өзіндік ерекшеліктер мен сипаттар көрініс береді. 
Оның  дараланған  тарихи  тұлғасын  педагогика  мен  психология  саласы  тұрғысынан  қарастырған 
зерттеуші  мамандар  оның  жан,  қиял,  ойлау,  бала  мен  үлкендердің  қарым-қатынасы,  бейғамдық 
жəне тағы басқа да психологиялық ұғымдарды зерделеуден өткізгенін атап өтеді [6, 272-273 бб]. 
Əрине,  жан  мəселесін  тек  əлеуметтік  психология  тұрғысынан  ғана  емес  философиялық 
пайымдау  тұрғысынан  да  қарастыруға  болады.  Түркілік  жəне  қазақ  ойшылдары  арасында  бұл 
тақырыпқа назар салып, өз тұжырымдарын білдірген ойшылдарды атап өтуге болады. Əсіресе, əл-
Фараби, Абай, Шəкəрім сияқты есімдерді атап өткен жөн. Қайырымды қала тұрғындарына арнаған 
трактатында  əл-Фараби  адам  ғұмырында  жандардың  бір-біріне  қатынасының  маңызды  екеніне 
назар  аудартады [7, 45-68 бб].  Кейінгі  тарихи  кезеңдерде  түркі  даласының  ойшылдары  көтерген 
маңызды аксиологиялық ізденістер қазақ ойшылдарының шығармашылығынан да көрініс береді.  
  М.Ж.Көпеевтің  ұстазы,  алғашқы  буын  ағасы  болған  Абай  Құнанбаев, «Мен  мен  менікіні» 
ажырата  білу  қажеттігін  айта  отырып  адамның  тəні  мен  жанының  мəндік  айырмашылығы  бар 
екенін  атап  өткені  белгілі.  Жанның  құдіреті  адам  өмірінің  мəнін  кіргізіп  тұрғанына  ақын  жақын 
келеді.  Шыныменде  «Мен»  мен  «Менікіні»  бір-бірімен  ажыратпай,  оларды  бір-біріне  абсолютті 
түрде  таңып  қойған  пенде  бұл  дүниенің  ұзақтығын  «бес-ақ  күн  деп  ойлайды»,  оның  «жалған 
дүние» туралы түсініктері тереңдей береді. «Адамның барлық ғұмыры денесінің қуаты біткенінше 
екен» деп Ақиқат туралы терең мағлұматты білмегендіктен надандыққа ұрынады. 
Шəкəрім болса жан мəселесіне терең назар аударып өзінің бұл мəселе бойынша тұжырымдарын 
таза философиялық трактаттағы нұсқалар ретінде ұсынады.Оның жанның əлеуметтік практикадағы 
көрінісі  -ар-ұждан  екенін  дəлелдеуі    -  өзіндік  шығармашылық  келбеті  бар  экзистенциалдық 
философиялық  пайымдауларға  жатады.  Ал,  енді    М.Ж.Көпеевтің  «Аспан,  жер  жəне  адам 
жаратылысы туралы» деген еңбегінде «Дене қараңғы үй. Жан сол үйдегі жарық қылып тұрған бір 
сəуле. Əркімнің жаны бір қалыпта, бір түрде болмайды. Сондай болған үшін айтылады: «Арық пен 
семіздің басы бір ме, жақсы мен жаманның жаны бір ме?»-дейді ... Алайда жан бар, дене бар. Екеуі 
бірінен-бірі жасырын емес. Адамның денесі өзіне де, басқаға да көріністе тұр. Жан өзі көрінбейді. 
Бірақ  белгісі  көрінеді.  Жанның  барлығы  соңынан  танылады.  Барлық  белгісі – адамда  бір  нəрсені 
ойына  салып  ойлау  бар,  сезу  бар.  Ойланып  сезген  нəрсесін  орындап,  орнына  келтіру  бар. 
Жылынады,  тынығады,  бір  нəрсені  жақсы  көреді,  бір  нəрсені  жек  көреді.  Міне,  осындайлар – 
жанның барлық белгісі... Денедегі серік болуға жарайтұғын нəрсе – қан» [6, 272-273 бб]. 
Ойшылдың  адам  жанының  ерекше  белгілері  туралы  айтылған  ойлары  əзірге  гуманитарлық 
ғылымның  бұл  құбылысқа  қатысты  терең  қатпаларына  жете  алмай  келе  жатқан,  табиғаты  толық 
анықтала  қоймаған  нысандардардың  қатарына  жатады.  Ақын  өзінің  шығармашылығында  жан 
негізінен  алғанда  адами  сезімнің  көрінісі  екендігін  айта  келіп,  сол  жанның  жетілуі  үшін, 
кемелденуі  үшін,  тазаруы  үшін  барлық  сезім  мүшелірінің,  мидың,  ақылдың  зор  кешенді  қызмет 
атқаратындығын  орынды  көрсете  білген.  Əрине,  жанның  сипатын  діндердің  барлығы  бергісі 
келеді.  М.Ж.Көпеевтің  түсінігіндегі  адамның  жан  дүниесі  мұсылмандық  ұстанымдардан 
туындайды. 
Ол  діншіл  философ,  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  зиялыларының  көрнекті  өкілі.  Дегенмен, 
оның  діншілдігі  ерекше  сипатта,  яғни  ол  догмалық  деңгейде  қалып  қоймаған,  үнемі 
шығармашылық  ізденістегі,  ғылым  мен  жаңашыл  білімнің  жетістерін  ескеретін,  жасампаз 
діншілдік  болатын.  Ол  ғылымның,  ғылыми  танымның,  психологиялық  ұғымдардың  қоғамдағы 
маңызын  жете  түсінеді  жəне  олардың  əрқайсысына  өзіндік  ғылыми  сипаттама  беріп  отырады. 
Сөйтіп, замандастарын жасампаздыққа, шығармашылыққа қарай үгіттейді, өзінің нағыз ағартушы 
екенін білдіреді. 
 Сонымен,  өткен  ғасырдың  басында  өмір  сүрген  қазақ  ойшылдары  арасында  өзіндік  орны 
болган тарихи тұлға Мəшһүр Жүсіп Көпеевтің дүниетанымы өзіндік ерекшеліктерге толы. Ол қазақ 
қоғамындағы  ұлттық  дəстүр  мен  болмыстың  інжу-жармандарын  жинақтауда  үлкен  еңбек  сіңірді. 
Сонымен  қатар  ол  өзінің  діни-философиялық  дүниеге  қатынасын  ерекше  сипатта  өрнектей  алған 
қоғам  қайраткері.  Жалпы белгілі  гуманист тұлғаның  өзіндік  дүниетанымдық жүйесінің маңызды 
қырлары  тарих  философиясы  тұрғысынан  сараптаулар  жалғасуда.  Жасампаз  тарихи  тұлғалардың 
дүниетанымының негізін гуманистік ұстанымдар құрайды.   

№6. 2013  
 
55 

жүктеу/скачать 2,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: