«Наука и образование в современных реалиях»

4 
 
6-СЕКЦИЯ. «ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ» 
 
 
ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ 
ЖҤЙЕСІН ДАМЫТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ 
 
магистр, аға оқытушы Азтаев А.А. 
3 курс студенті Қабылбек М.Б. 
Шымкент университеті, Шымкент қаласы 
 
Аннотация 
 
Бұл  ғылыми  мақалада  қазақтың  ұлттық  ойындарының  дене 
тәрбиесі жүйесін дамытудағы маңызы туралы айтылады. 
 
Халықтық  ойындар,  дене  машықтары,  спорттың  әр  алуан  тҥрлері 
қҧралдарының кӛмегімен жас ҧрпақтың дене тәрбиесінің жаңа тҧжырымын 
жасау  жолындағы  талпыныстарымыз  нақ  осы  максаттан  туып  отыр.  Жаңа 
тҧжырымда  дене  тәрбиесі  жҥйесі  бағдарға  алынады.  Нақ  осындай  қарым-
қатынас  қазақтың  кӛптеген  халық  ойындарын,  дене  шынықтырудың 
бҧқаралық кӛпшілік формаларын талап етеді. 
Бҧл,  ӛз  кезегінде,  ҥзіліссіз  білім,  тәрбие,  дене  тәрбиесін  беру 
жағдайында  халық  педагогикасының  жаңа  принциптерін,  оқыту-тәрбие 
процесінде басым бағыттар мен міндеттерді алға тартады. 
Тегінде ойын дене тәрбиесінің халықтық педагогикасында ерекше орын 
алады. Сондықтан да, қазіргі жағдайда халық ойындары педагогикасы басқа 
мақсаттар  ҥшін,  жасалған  педагогикалық,  әдістемелік  тәсілдермен 
ауыстырылмауы  тиіс.  Мҧнда  жалпы  әдістемелік  принциптерден  басқаша 
қарым-қатынас  талап  етіледі.  Бҧған  Республикамыздағы  кейбір  мектептер 
ӛмірінен алынған деректер дәлел бола алады. Соның ӛзінде, әлбетте қазіргі 
дене тәрбиесі практикасында халық ойындарын пайдалану әдісіне бар онды 
нәрселерді жоққа шығаруға болмайды. 
Дене  тәрбиесіндегі  халық  педагогикасы  ӛз  мазмҧнында  жеке  адам 
тәрбиесінің  әртҥрлі  жақтарын  қамтиды,  сонымен  қатар  ол  ӛз  назарын  дене 
қасиеттері  мен  қабылеттерін  дамытуға  аударады.  Педагогикалық 
эксперименттің  барысында  мынадай  жайт  белгілі  болып  отыр.  Ҧлттық 
ойындар  мен  спорт  тҥрлерінің  балалар  мен  жас  ӛспірімдердің  дағдылары 
мен қасиеттерін дамытуға ықпалы дене тәрбиесінің кейбір басқа қҧралдары 
мен  формаларының  ықпалымен  салыстырғанда  аса  жоғары  болып  отыр. 
Мҧндай 
жағдайларда 
адамның 
тәни 
қасиеттерін 
дамытудың 
интернационалдық қҧралдарын бір жақты пайдаланудың тиімділігі аз, оның 
ҥстіне  мҧндай  қҧралдар  жаттығушылардың  жағымсыз  реакцияларында 
туғызып жҥр. 
Дене  тәрбиесінің  халықтық  педагогикасы  әдеттен  тыс  маңызды  рӛл 
атқарады. 
Халықта 
еңбекке, 
ақиқатқа, 
қайырымдылыкқа 
деген 

5 
 
сҥйіспеншілік  сақталған,  басқа  сӛзбен  айтқанда  имандылық  ӛзегі,  негізіәлі 
жоғала  қоймаған,  әр  халықта-ақ  бҧл  сҥйіспеншілікті  қадірлеушілер 
жеткілікті.  Олардың  жас  ҧрпаққа  ықпалы  ӛлшеусіз.  Нақ  осы  халықтық 
педагогика,  ҧлттың  имандылығын,  рухани  саулығын  анықтай  алады. 
Онымен халықтың рухани ӛмірінін тарихи тамырлары байланысты. 
Ғасырлар  бойы  халықтарда  ӛзіндік  бір  дене  тәрбиесінің  жҥйесі 
қалыптасқан  әр  халықтың  ӛмір  жағдайларын,  тарихи  ерекшеліктерін 
айқындап беретін ӛз бағдарламасы жасалған. 
Мҧндай жҥйе әр тҥрлі дене машықтарын, кӛңіл кӛтерулерін, спорттың 
халықтық  тҥрлерін  мақсатқа  сай  шығармашылдықпен  пайдаланудың 
арқасында  жҧмыс  істеді.  Алайда,  бҧл  жҥйеде  бәрі  бір  халық  ойындары 
басты рӛл атқарды. 
Дене  тәрбиесі  саласында  прогресшіл  халықтық  дәстҥрлерді  қайта 
жаңғырту,  жандандыру  және  дамыту,  мектепте  дене  шынықтыру,  спортты, 
тәрбие  жҧмысын  жақсартуға,  балалардың  отбасында,  достары  мен  қҧрбы-
қҧрдастарының  арасында  ӛздерін  дҧрыс  ҧстауына  ықпал  етеді.  Мҧндай 
жағдай халық педагогикасының қайнарларына назар аударудың қажеттілігін 
туғызады. 
Халқымызда  бала  жерге  шыр  етіп  тҥскен  кҥннен  бастап  нәрестені 
тәрбиелеу  идеясы  сақталған.  Соның  ӛзінде  мҧндай  тәрбие  процесі  ӛз 
бетінше  стихиялы  емес,  қоғам  ӛмірінің  әртҥрлі  жақтарымен  тығыз 
байланыста  жҥргізіледі.  Тарихи  жәдігерліктерде  жазылып  қалған  мынадай 
сӛздер  бар:  «...«кӛшпенді  қырғыз  (қазақ)  ӛзін  коршаған  табиғатқа  толық 
және  батыл  тҥрде  бағынады  деп  ойлаудың  жӛні  жоқ.  Керісінше,  ол 
табиғатты  кӛптеген  ҧрпақ  жасаған,  терең  де  сенімді  есепке  негізделген, 
әбден ойластырылған жоспар бойынша пайдаланады». (3, 120-6). 
Нақ осы әрі терең, әрі сенімді есеп негізінде дене тәрбиесінің халықтық 
жҥйесі қҧрылған. 
Халық  педагогикасыңда  дене  тәрбиесінің  шынығу  әдістерін 
бірізділікпен  орынды  пайдалану  айырықша  орын  алады.  Бҧл  айтылған 
пікірді 
кӛптеген 
этнографиялық 
деректер 
дәлелдейді. 
Сонымен 
Г.Броневский «осындай шынығудың арқасында жас балалар мҧқтаждық пен 
климаттың  қаталдығына  шыдап  жақсы  ӛседі»  деп  атап  кӛрсетеді.  (4,  174-
бет).  Осындай,  пікірді  А.Алекторов  та  айтады.  Ол  былай  деп  жазады: 
«Балалар ӛз ӛмірінің алғашқы кҥндерін-ақ табиғаттың барлық ӛзгерістеріне 
ҥйренеді, бҧл оңай емес, ҥлкен тәуекелді керек етеді». (5, 11-бет). 
Х.Кустанаевтың  пікірі  бойынша,  қазақтар  баланы  атқа  мініп  жҥруге 
қаршадайынан ҥйретеді. (6, 37-бет). 
Қазақ салтында бала ҥш жасқа толғанда оны алғаш рет атқа мінгізеді. 
М.Лавровтың куәлік еткеніндей бақытты ата-аналар әшекейленіп ерттелген 
тайды  әкеліп,  киіз  ҥйдің  белдеуіне  байлайды.  Одан  соң  баланы  тайға 
мінгізіп,  қолына  тізгінін  ҧстатады.  Осы  кҥннен  бастап  ол  тайға  кҥн  сайын 
мінеді. Осы кҥннен бастап, ол тәуелсіз адам саналады. (7, 26-бет). 
Кейбір  деректерге  қарағанда,  атқа  мінуді  ҥйрету,  тӛрт  жасқа 
жақындағанда  (8,  23-бет),  тіпті  тӛрт  жаста  (9,  120-бет)  басталады.  Мҧның 

6 
 
ӛзіндік  себептері  де  жоқ  емес.  Қазақтардың  ӛмірі  кӛшпелі  мал 
шаруашылығымен  байланысты  болды.  Сондықтан  да  ата-ана  баласының 
мҧндай  ӛмірге  бейімделуінің  қамын  ерте  жейді.  Атқа  мінгізіп  ертелі-кеш 
ауыл-ауылды аралатады. 
«Тіпті  ернінен  емшек  табы  кетпестен-ақ  ат  тізгініне  жармасады»  деп 
жазды А.С.Смирнов. (10, 6-бет). 
Қазақ балалары кішкентайынан бастап атқа мінуді ҥйрене бастайды, — 
деп жазады басқа да бір автор. (11, 109-бет). 
Этнографиялық материалдардың куәлік етуіне қарағанда, қазақтар атқа 
мінуді  ҥйретудің  алғашқы  кезеңіне  ҥлкен  мән  берген.  Алғашында  бала 
жоғарыға  шығуға  ҥйренеді,  одан  соң  қорықпай  ат  ҥстінде  отыруға  тиіс, 
ердің  алдыңғы  басынан  ҧстап,  ҥлкендердің  кӛмегімен  атты  басқаруды 
ҥйренеді. 
Әдетте  баланың  алған  тәжірибесі  шектеулі.  Ол  салыстырмалы  тҥрде 
аздаған  қозғалыс  қимылымен  ғана  таныс.  Бірлескен  ойындар, 
денежаттығулары,  сабақтары  процесінде  тәжірибе  алмасады,  балалар  бір-
бірінен  білім  алмасады,  ҥлкендерден  кӛмек  сҧрайды.  Осының  нәтижесінде 
ойындар  мен  дене  жаттығулары  мазмҧнды  да  қызықты  бола  тҥседі. 
Сабақтардың  мазмҧны ойындармен,  дене  жаттығуларымен  кҥрделене  тҥсуі 
ӛз кезегінде, ойынға қатысушылардың санын кӛбейіп, олардың қимылдарын 
ҥйлестіру қажеттілігін туғызады. 
Ойын  қимылдарында  жҥру,  жҥгіру,  секіру,  лақтыру  және  дене 
жаттығуларының табиғи-қолданбалы тҥрлері ҥлкен орын алады. Қыздардың 
арасында  «ҥйшік-ҥйшік»,  ал  балалардың  арасында  «асық»  ойынының 
қарапайым нҧсқалары аса кең тараған. (12, 84-бет). 
Жылдан-жылға  жаңа  жаттығулармен,  ойындармен  молыққан  тәрбие 
мен  оқыту  формалары  жҥйелі  тҥрде  кҥрделене  тҥседі.  Ақыл-ой,  дене 
қабылеттері  деңгейінің  артуы  кҥнделікті  ӛмірге  қажетті  жаңа  қозғалыс 
дағдылары мен шеберлікке ие болудың алғы шарттарын жасап береді. 
Мәселен, қазақ баласы бес жасқа келгенде ата-анасының тапсырмасын 
орындау ҥшін ерттеулі атқа ӛз бетінше мініп, ӛз бетінше атты жҥргізе білуге 
тиіс. (13, 100-бет). 
Ойындар  аталған  адамдар  ӛмірінде  елеулі  орын  алады.  Дене 
жаттығуларының  ойындық  формалары  мен  қимыл  ойындары  дене 
тәрбиесінің  қҧралы  ретінде  бірқатар  қасиеттерге  ие,  бҧлардың  арасында 
ойнаушылардың  кӛңіл-кҥйі,  сезімге  берілгіштігі  бірінші  орын  алады. 
Жағымды сезім және ойынға деген қызығушылық, қҧлшыныс, жақсы тілек 
туғызады.  Соның  нәтижесінде  қозғалыс  дағдылары  мен  шеберлік 
жетілдіріліп, баянды етіледі. 
Ересектердің кӛмегімен ӛткізілетін ойындар ҥлкен ҧйымдастырушылық 
рӛл атқарады, ӛйткені, бҧл ойындарды ӛткізу кезінде ойын ережелерін қатаң 
сақтау  талап  етіледі.  Ережелер  ойын  барысын,  қимылдардың  бірізділігін, 
ойнаушылардың,  ӛзара  қарым-қатынастарын  белгілеп  береді.  Ойын 
ережелері  ойындардың  мазмҧнын  тҥсінуді  немесе  дене  шынықтыру 
жаттығуларын  орындаудың  ерекшеліктерін,  оларды  әртҥрлі  жағдайларда, 

7 
 
әртҥрлі кезеңдерде білгірлікпен пайдалана білуді талап етеді. 
Кӛшпелі  халықтарда  ойын  атаулы  табиғат  аясында,  ашық  аланда 
ӛткізілген.  Табиғат  аясында  негізгі  қозғалыс  жаттығуларын  жасаудың 
мақсатқа сәйкестілігі сол, оларды дҧрыс атқару, орындау ҥшін кең жер керек 
болған. Шағын киіз ҥйге қарағанда алаңда жҥру, жҥгіру, секіру, доп ойнау 
әлдеқайда  пайдалы  екені  айтпаса  да  тҥсінікті.  Табиғат  жағдайында 
балалардың  қимылы,  неғҧрлым  табиғи,  неғҧрлым  еркін  болады.  Ӛйткені, 
қоршаған  ортаның  ӛзі  белсенді  қимылға  кең  мҥмкіндік  береді.  Мәселен, 
бала  ойлы-қырлы  жермен  қорықпай,  жолымда  қауіп-қатер  болады  екен 
демей, шыр кӛбелек айналған дҥниеге қызыға жҥгіреді. 
Сонымен  қатар,  табиғат  аясында  секіру,  жҥгіру  ҥшін  жаттығуларын 
жасау  ҥшін  қолайлы  жағдайлар  бар.  Балалар  шҧңқыр  арқылы,  қазылған ор 
арқылы  секіріп,  аласа  бҧталар  арқылы  қарғып  ойнайды,  қҧласа  да  тҥгі 
кетпейді,  кӛк  майса  жерге,  жҧмсақ  топыраққа  қҧлайды.  Осындай 
жаттығулар  мен  ойындар  нәтижесінде  балалардың  қимылы  анағҧрлым 
жеңіл,  дәл  болады,  соған  сәйкес  дағдысы  мен  шеберлігі  де  жетіле  тҥседі. 
Бҥгінде  жинақтаған  тәжірибе  табиғат  аясында  жаттығулар  мен  ойындар 
жасау ҥшін кӛктем, жаз, қоңыр кҥз барынша қолайлы болатынын кӛрсетеді. 
Спорттың халықтық тҥрлері мен ойындары кҥрделі әрі дәл техникамен 
(тетік)  ерекшеленеді,  мҧның  ҥстіне  жарыс  кезінде  оған  қатысушылардың 
жоғары  дене  кҥшінің  мҥмкіндіктері  кӛрінеді.  Бҧлар,  әрине,  бҧл  жастағы 
балаларда бола бермейді. 
Садақ  атуды  ҥйретуге  ҥлкен  кӛніл  бӛлінеді.  Осы  мақсатпен  балалар 
ҥшін  арнаулы  садақ  пен  жебе  жасалады.  Ересек  атқыштардың 
(мергендердің)  бақылауымен  садақпен  ату  бойынша  ойын-жарыстары 
ҥйымдастырылады.  Балалар  ӛздеріне  арнап  салған  садақпен  қҧс,  ҧсақ  аң 
аулайды.  (14,  88-бет).  Олар  белгілі  бір  аң  аулау  дағдысын  алғаннан  кейін 
ересектердің  аң  аулау  кәсібіне  тартылады,  ендігі  жерде  олар  аңшылар  мен 
мергендердің дәл, батыл ату дағдысын ҥйренеді. (15, 58-бет). 
Қимыл  ойындарының  мазмҧнына  спорттың  халықтық  тҥрлерінің 
элементтері  барған  сайын  кӛбірек  енгізіліп  келеді.  Кҥшті  эмоциялардың 
болуы  қимыл  ойындарын  спорттық  ойындарға  жақындата  тҥседі,  сонымен 
қатар  олардың  арасында  ҥлкен  айырмашылық  бар.  Қимыл  ойындарының 
сипатты  белгісі  еркіншілік  және  ойын  қимылдарын  қолданудың  әр 
алуандығы болып табылады. Халықтық спорт элементтері бар ойындар ҥшін 
белгілі  шектеулік,  тіпті  қозғалыстың  бір  жақтылығы,  қозғалыс 
қимылдарының дәлдігі және форманы қатаң сақтау тән. 
Спорт элементтері бар дене шынықтыру жаттығулары мен ойындардың 
бәрі  дене  шынықтыру  және  нервтік-психиканы  дамытудың  тамаша  қҧралы 
болып табылады. 
Қазақ  халық  ойындары  мен  дене  шынықтыру  жаттығулары  дене 
тәриесінің маңызды қоғамдық қызметін атқарумен қана шектелмейді. 
Халық  ойындары  балалармен  жас  жеткіншектердің  жҥйкесі  мықты, 
денесі  шымыр  болып  ӛсуін  қамтамасыз  етеді.  Ойындармен,  дене 
шынықтыру  жаттығуларымен  жҥйелі  тҥрде  шҧғылдану  белсенділікті, 

8 
 
бастамшылдықты, тапқырлықты, ӛз қҧрбы-қҧрдастары арасында, ӛз бетінше 
әрекет  жасауды  дамытады,  мҧның  ӛзі  ҧжымдық  (коллективтік)  еңбек 
қызметінің басты шарты болып табылады. 
Халық  ойынының  ӛзіндік  бір  ҧйымдастырушының  қҧрылымы  бар. 
Ойын  кезінде  балалар  ӛз  қимылында  соншалықты  еркіндікті  сезінеді, 
мҧндай  еркіндік  балаларға  қанағат,  ләззат  әкеледі.  Сондықтан  да,  олардың 
ойынға деген ынтасы кемімейді. Мҧндай жағдайдың ойын арқылы еңбекке 
баулу  міндеттерін  шешуде  маңызы  зор.  Ӛйткені,  ойынға  қатысушылардың 
кҥллі  қимыл-әрекеті  оларды  белсенділікке,  қызмет  етуге  тҥрткі  болып, 
эмоциялық формада ӛтеді. 
Дене  тәрбиесінің  хлықтық  педагогикасындағы  ойындардың  негізгі 
міндеттерінің  бірі  адамның  дене  білімінің  қасиеттері  мен  қабілеттерін 
дамытуды  қамтамасыз  ету,  осы  негізде  еңбек  тәртібін  деген  дайындықты 
жақсарту мақсатында қозғалыс дағдылары мен шеберлікті жетілдіру болып 
табылады.  Мҧндай  мақсатты  ҥйрету  мен  тәрбиелеу  баланың  кішкентай 
кҥнінен  басталады  да  оның  ӛмірінің  соңғы  кҥндеріне  дейін  созылады.  Бҧл 
жайында  революцияға  дейінгі  орыс  зерттеушілері  таң-тамаша  қалып 
жазады. 
Халық ойындары  халық даналығының бір бӛлшегі, ҧлттық  және ойын 
фольклорының ҥлгі-ӛнегесі ретінде кӛрініс береді. Ойындарды балалардың 
ақыл-ойын  дамыту  міндеттерін  жҥзеге  асыруға  жәрдемдесетін  эмоциялы-
сауықтыру,  танымдық  және  тәрбиелік  комплекстердің  (кешендердің) 
негіздері орын тепкен. 
Халық  ойыны  танымдық  қабілетпен  ақыл-ой  қасиетін  дамытуға 
жәрдемдеседі,  балалардың  шығармашылдығының  кӛрінуіне,  оның  ішінде 
дене  тәрбиесінің  қҧралдары  мен  ӛзін-ӛзі  тануға,  ӛзін-ӛзі  тәрбиелеуге 
кӛмектеседі. 
Балаларға  халық  ойындары  мен  олардың  сюжеттері  әрі  қызықты,  әрі 
мәнді.  Осыдан  келіп  шығатын  қорытынды,  халық  ойындарында  бай 
эмоциялық  сезім,  қуат  бар  және  олар  қатаң  логикалық  қисынға  бағынады 
(16, 32-бет). 
Ежелгіден  келе  жатқан  қызықты  ойындардың  бірі  —  қазақ  халқының 
ҥстӛл  ҥстінде  ойнайтын  спорттық  тоғыз  қҧмалақ  ойыны.  Бҧл  ойын  халық 
арасында  «шопандардың  алгебрасы»  деп  бекер  аталмаған.  Ӛйткені,  ӛткен 
замандарда  бҧл  ойын  қалың  халық  бҧқарасының  арасында,  әсіресе, 
қойшылардың арасында кеңінен мәлім болған. 
Сонымен  жас  ҧрпақты  тәрбиелеу  тәжірибесі  (практикада)  мына  бір 
жайды  айқын  дәлелдейді,  халық  ойыны  балалар  мен  жас  ӛспірімдердің 
бойына  жоғары  имандылық,  дене  қабілеттері  мен  қасиеттері  рухын  себуде 
маңызды  қҧралдардың  бірі  саналады.  Халық  ойынында  тәрбие  мен  ҥйрету 
әдістері  мен  тәсілдерінің  тҧтас  бір  жҥйесі  қалыптасқан,  олар  ҧрпақтан-
ҧрпаққа  беріліп,  халық  ӛмірінің  барлық  жақтарын  бейнелейтін  дәстҥрлі 
білім мен дағдылардың, шеберліктің, жиынтығы ретінде игеріледі. Алайда, 
осы  заманғы  тәрбие  жҥйесінде  халық  ойындары  мен  дене  шынықтыру 
жаттығуларын  пайдаланып,  творчестволықпен  игеруде  елеулі  кемшіліктер 

9 
 
бар,  олардың  ең  бастысы  —  оқу-тәрбие  жҧмысында  дене  тәрбиесінің 
халықтық  қҧралдарының  әлсіз  қолданылуы  болып  табылады.  Дене 
шынықтыру жаттығуларының халықтықойындарын қолдану саласында озық 
(прогресшіл)  дәстҥрлерді  қайта  тҥлету,  жандандыру  және дамыту  байырғы 
ҧлт  балалары  мен  жеткіншектерінің  арасында  бҧл  жҧмысты  жақсартуға 
оңды ықпалын тигізіп отыр. Халық ойындары жастарды спорттық даярлауда 
айрықша маңызға ие. 
 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: