Регрессивті  ассимилияция

дауыссызды  дауыстыцң  қатысы  жағынан  өзіне  сәйкестендіріп,  толық  тәуелді  етіп 

тұрады.  Алайда  бұл  заңға  кейбір  қосымшалардың  басында  кездесетін  с,  ш  қатаңдары 

көне  бермейді. 

1)  Үнді  дауыссыздар  да  дауыстылар  секілді  басқа  дауыссыздарға      күштілік 

жасайды  да,  оларға  ықпал  етіп  тұрады.  Прогрессивті  ассимилияция  кезінде  үнділер 

алмасуға  ұшырамайды.  Ал  регрессивті  ассимилияцияға  ұшырап  алмасатын  бір-ақ 

дыбыс  бар.  Ол—тіл  алды  н.  Ол  Мынадай  жағдайда  регрессивті  ассимилияцияға 

ұшырап алмасады: 

а)  Соңы  н  дыбысына  біткен  сөздерге  тіл  арты  ғ  және  г  дыбыстарынан  басталатын 

қосымшалар жалғанған кезде  тіл  алды  нтіл  арты  ң  дыбысына  алмасады: күңгө-- күн- 

ге, жөңгө-- жөн-ге, сеңген—сен-ген. 

ә)  соны  н  дыбысына  біткен  сөздерге  жалғанатын  қосымша  б,  м  дыбыстарынан 

басталса,  онда  тіл  алды  н  қос  ерін  м  дыбысына  айналады:  қаммен—қан-мен,  қамбады—

қан-бады,  айтқаммен-айтқан-мен.  Алдыңғы  сөз  н  дыбысына  аяқталып,  кейінгі  сөз  п 

дыбысынан  басталса, тіл  алды  н  дыбысы  қос  ерін  м  дыбысына алмасады: омпарақ—

2) Үнділерден  қазақ  тілінде  з  және  ждыбыстары  ғана  сөзді  аяқтай  алады.  Оның 

өзінде  ж  санаулы  ғана  түбір  морфеманың  құрамында  ұшырайды,  ал  з  дыбысы 

әлдеқайда  актив.  Бұл  жіктік,  тәуелдік  жалғауларында  да  кездеседі.  Алдщыңғы 

морфема  з,  ж  дыбыстарына  бітіп,  кейінгі  морфема  с,  ш  және  з,  ж  дыбыстарынан 

басталса  ілгерінді,  кейінді  ықпалдың  нәтижесінде  бірспыра  дыбыс  алмасулары 

болады. Оның  ішіндегі  регрессивті  ассимилияция  мынадай  болад: 

а)  Алдыңғы  морфема  з  ұяңына  бітіп,  кейінгіморфема  қатаң  с  дыбысынан  басталса, 

онда  з  қатаң  тс дыбысына  алмасады: сөссүз—сөзсіз, көссүз-көзсіз, осса—оз-са. 

15 

 

ә)  кейінгі  морфема  ж  дыбысынан  басталса,  алдыңғы  морфеманың  соңындағы  з 

дыбысы  ж  дыбысына  айналады.  Бұл  сөз  бен  сөздің  арасында  ұшырайды:  жүжжыл- 

жүз жыл, божжорға—бозжорға. 

б)  кейінгі  морфеманың  басындағы  ш  дыбысы  алдыңғы  морфеманың  соңындағы  з 

ұяңнан  ш  дыбысымен  алмастырады: сөшшіл—сөзшіл, жашшы—жазшы. 

в) кейінгі морфеманыңт т басындағы  с  қатаңы  алдыңғы  морфеманың  соңындағы  ұяң 

ж  дыбысын  қатандырады: лашшыз—лажсыз, мұқташшыз—мұқтажсыз. 

жүктеу/скачать 275,99 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: