•Негізгі бөлім: а Лексикология және оның түрлері мен

Жоспар: 

•Кіріспе. 

•Негізгі бөлім: 

 а)Лексикология және оның түрлері мен 

салалары 

б)Лексикологияның тіл білімінен өзге 

салаларымен 

 байланысы. 

3. Қорытынды бөлім.  

Лексика-көне гректіктің Lexiros (сөздік) 

деген сөзі. Лексика деген сөз жер жүзіндегі 

халықтар тілінің көпшілігінде термин болып 

қалыптасып кеткен. Біздің тілімізге ол орыс 

тілі арқылы келіп орнықты. Бұл термин - бір 

тілдегі барлық сөздердің жинағы деген 

ұғымды білдіреді. Осы лексика деген 

терминнің ұғымына тілдің жергілікті 

ерекшеліі де, сол бір тілдің говорлары да, 

диалектілері де енеді. Лексикалың құрамына 

енген сөздерді тексеретін-лексикология, 

мағыналарын тексеретін-этимология., сөздік 

жасау, сөздерді жүйелі түрде жинау ісін 

тексеретін-лексикография кіреді. Бұған 

фразеология да іргелесіп отырады. Тіл 

ғылымыныњ этимология, лексикология, 

семасиология, лексикография деген 

тараулары лексиканы тексереді. 

Жалпы қатынас құралы ретіндегі тіл 

атаулының лексикалық жағына тән 

құбылыстар мен жалпылама заңдылықтар 

мен ұғымдар жалпы лексикологияда 

қарастырылса, лексикалық құбылыстар мен 

жалпы заңдылықтардың жеке, нақтылы 

тілдердің  лексикасына икемделіп көрініс 

табуы және әрбір тілдің сөздік құрамы мен 

дамуы, өзіндік ерекшеліктері жалқы 

лексикологияда  қарастырылады. Әрбір 

тілдің лексикологиясы (жеке лексикология) 

жалпы лексикологияның жалпы теориялық 

қағидаларына негізделеді де, нақты бір 

тілдің  лексикасын зерттейді.  

Жеке лексикология білгілі бір тілдің 

сөздік құрамын шығуы мен тарих 

бойында дамуы тқрғысынан немесе 

тілдің сөздік құрамын сол тілдің  

белгілі бір дәуірдегі мысалы, қазіргі 

дәуірдегі қалпы тұрғысынан қарауы 

мүмкін. Осыған орай, лексикология 

тарихи (диахрониялық) лексикология 

және сипаттама (синхрониялық) 

лексикология болып бөлінеді.  

Тарихи

 

лексикологияның

 

бір

 

саласы

  - 

этимология

. 

Этимология

 

сөздердің

 

шығу

 

тегін

 

зерттеп

, 

олардыњ

 

ең

 

алғашқы

 

мағынасының

 

қандай

 

болғандығын

 

айқындайды

. 

Этимологиялық

 

зерттеулердің

 

жеке

 

сөздердің

 

шығу

 

төркінін

 

ғана

 

емес

, 

сонымен

 

бірге

 

жалпы

 

тілдің

 

тарихын

 

танып

 

білуде

 

маңызы

 

күшті

. 

Этимологиялық

 

зерттеулердің

 

екі

 

түрлі

 

проблемаға

 

қатысы

 

бар

. 

Оның

 

бірі

  - 

тіл

 

мен

 

тарих

 

проблемасы

, 

екіншісі

 - 

тіл

 

мен

 

ойлау

 

проблемасы

. 

Лексикологияның

   

енді

 

бір

 

саласы

- 

салыстырмалы

 

лексикология,

 

туыстас

 

тілдердің

 

сөздік

 

құрамын,

 

ондағы

 

сан

 

алуыан

 

сөздерді

 

бір

-

бірімен

 

салыстыра

 

отырып

 

зерттейді

. 

Салыстырмалы

 

лексикология

 

туыстас

 

тілдердің

 

лексикасын

 

салыстырып

 

қана

 

қоймайды

, 

оларды

 

тарихи

 

даму,

 

өзгеру

 

тұрғысынан

 

қарастырады

. 

Сондықтан

 

ол

, 

әдетте,

 

салыстырмалы

-

тарихи

 

лексикология

 

деп

 

аталады

.  

Лексикологияның ең басты зерттеу обьектісі - сөз. Толық мағыналы сөз.  

Ол лексема деп аталады. Лексикологияның ең басты салалары:  

1. Этимология – сөздің шығу тегін, қалай пайда болғанын, уәждемесін зерттейді;  

2. Семантика – сөздердің мағынасын және мағыналық категорияларын зерттейді; 

3. Лексикография – тілдегі сөздерді жинақтап, әртүрлі сөздіктер құрастырады. 

4. Ономасиологияда сөздік қор мен сөздік құрам және оның элементтері тексеріледі. 

5. Фразеологияда – тұрақты сөз тіркестері зерттеледі.   

6. Терминогия – әр түрлі ғылым, өнер салаларындағы арнаулы сөздерді зерттейді. 

Лексикология ғылымы –

 

сөзжасаммен, морфологиямен және синтаксиспен байланысады, сонымен 

қатар ол диалектология, стилистика, когнитивтік лингвистикамен де тығыз байланысады.  

 

Сөз грамматикада

 

қарастырылып зерттеледі

 

бірақ лексикология мен грамматитканың

 

әрқайсысы 

сөзді әр басқа тұрғыдан алып

 

қарастырады

, 

түрліше талдау

 

жасайды

. 

Мысалы

, 

көр, әлеумет деген

 

сөздердің грамматика үшін ең басты

 

жақтары мыналар

: 

көр сөзі

- 

етістік

, 

оның ішінде

 

сабақты етістік

, 

бұйрық райда

; 

кейде

 

көмекші етістік

 

қызметінде де) жұмсалады 

, 

әлеумет

-

зат есім

, 

жалпы

 

есім

, 

атау

 

тұлғада зат

 

есімнің жекеше

 

түрі

, 

көптік жалғаусызда көптік ұғымды білдіре

 

алады. Ал лексикология бұл 

сөздерді тіптен

 

басқаша жақта қарастырады

.

  

Қорыта айтқанда, тіл білімінің лексикология саласы сөзді біріншіден мағынасы жағынан, екіншіден шығу тегі 

жағынан,  үшіншіден  қарым-қатынас  жасауда  қолданылу  аясы  мен  шеңбері  жағынан,  төртіншіден  экспрессивті-

стильдік  сипатымен  қызметі  жағынан,  бесіншіден,  сөздің  сөздік  құрам  мен  сөздік  қордан  алатын  орны  жағынан  - 

жан-жақты  қарастырып  зерттейді.  Демек,  лексикология  сөзді  тілдің  лексикалық  единицасы  ретінде  қарастыра 

отырып, оны жан-жақты қамтиды.  Сонымен,  лексикология  тілдегі  сөздер  және  барлық  сөздердің жиынтығы-сөздік 

құрам туралы оның жасалып қалыптасуы және дамуы туралы ғылым болып табылады.