Несие ісі бұл ақша саудасына, осы негізде несиелік операцияларды жүзеге асыруға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласы. Оларды көптеген несие институттары жүзеге асырады
жүктеу/скачать 21,44 Kb.
|
Несие ісі
|
Несие ісі - бұл ақша саудасына, осы негізде несиелік операцияларды жүзеге асыруға бағытталған кәсіпкерлік қызметтің ерекше саласы. Оларды көптеген несие институттары жүзеге асырады. Операциялар ауқымы мен экономикалық айналымға қызмет көрсетудегі маңыздылығы бойынша негізгі банктер болып табылады. Несиелік мекемелердің, соның ішінде банктік мекемелердің түрлерін қарастырмас бұрын, біз «банк» және «банк қызметі» ұғымдарын анықтауымыз керек. Әлемдік тәжірибеде көбінесе банк қызметі деп депозиттерді қабылдау және банктің негізгі кәсіби функциялары ретінде несие беру түсініледі. Дәл осындай тұжырымдама Италия, Испания, Бельгия, Греция және басқа елдердегі Банктер туралы заңдарда бекітілген, ал Германия мен Францияда банк немесе несие мекемесі өз клиенттеріне есеп айырысу, бағалы қағаздар саудасы, лизинг және басқа операциялар сияқты қызмет көрсететін кез-келген мекеме болып саналады. Сонымен қатар банктік емес институттарға депозиттерді қабылдауға, есеп айырысуларды жүргізуге, сақтандыру кепілдіктерін беруге және т. б. заңнамалық түрде тыйым салынған. Англияда, Данияда, Швецияда және басқа елдерде мекемелерді несие жүйесіне жатқызуға неғұрлым либералды көзқарас бар. Ол үшін депозиттерді қабылдауға лицензия алу жеткілікті, бұл банктерге мамандандырылған қаржы институттарының кейбір түрлерін теңестіруге мүмкіндік береді. «Қазақстан Республикасындағы банктер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1 - бабында банк-осы Заңға сәйкес ақша қаражатын тартуға және оларды қайтарымдылық, ақылылық және мерзімділік шарттарында орналастыруға, сондай-ақ заңдарда тыйым салынбаған банк операцияларын жүзеге асыруға уәкілеттік берілген мекеме екендігі атап көрсетіледі. Банктің ресми мәртебесі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банкті ашуға берген рұқсатымен және банк операцияларын жүргізуге берілген лицензиясының болуымен айқындалады. Банктер немесе ұқсас институттар ежелгі уақытта болған. Египетте банк операциялары б.з.д. 2700 жылы жүргізілді [1, 720 б.]. Банктердің бастапқы функциясы төлемдердегі делдалдық болды. Осындай делдалдықтың нәтижесінде банктер бос ақша капиталын жұмыс істейтін, пайыздық мөлшерлемеге айналдырды. Қазіргі банк ісінің бастауын, ең алдымен, Италияның ортағасырлық өзгерістерінің қызметінде іздеу керек. «Банк» ұғымы итальяндық «Banco» («орындық ауыстыру», «ақша үстелі») сөзінен шыққан. Қазіргі мағынада алғашқы банк Италияда 1407 жылы Генуяда пайда болды. Ал XII ғасырда Италияда алғашқы вексель пайда болды. XV ғ. ең танымал ірі банк Флоренциядағы Медичи Банкі болды, Флоренцияда орналасқан банктің негізгі кеңсесі Еуропада 16 филиалы болды. Кейбір елдерде банктердің кейбір функциялары заңды түрде ажыратылған. Банк қызметі қаншалықты қатаң реттелетініне және лицензияланғанына байланысты несие ісін ұйымдастырудың екі түрі бөлінеді. Нәтижесінде тарихи сегменттелген және әмбебап банк құрылымдары пайда болды. Сегменттелген құрылым операциялық қызмет салалары мен несие мекемелерінің жекелеген түрлерінің функцияларын қатаң заңнамалық бөлуді қамтиды. Осындай құрылымдар АҚШ-та, Жапонияда қалыптасты, онда депозиттер қабылдау және қысқа мерзімді кредиттер беру бойынша банк операциялары компаниялардың бағалы қағаздарын шығару және орналастыру жөніндегі операциялардан және кейбір басқа да арнайы қызмет түрлерінен (сақтандыру, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер және т.б.) заңды түрде бөлінді [1, 720 б.]. Әмбебап құрылымда заңда операциялардың жекелеген түрлеріне және қаржылық қызмет көрсету салаларына қатысты шектеулер жоқ. Барлық несие мекемелері операциялар мен қызметтердің барлық түрлерін орындай алады. Әмбебап «қаржылық әмбебап дүкендердің», супермаркеттердің бұл түрі Германияда, Францияда, Швейцарияда, Ұлыбританияда және т.б. дамыған. Біздің елде негізінен коммерциялық банктер әмбебап, көптеген банктік операциялармен айналысады. Депозиттік мекемелерге коммерциялық банктер, өзара жинақтаушы банктер, несие-жинақ қауымдастықтары, кредиттік одақтар жатады; депозиттік емес мекемелерге — сақтандыру жөніндегі компаниялар, жеке зейнетақы қорлары, қаржы, инвестициялық компаниялар, ақша нарығының өзара қорлары жатады. Банктер атқаратын функцияларының ерекшелігіне қарай екі негізгі түрге бөлінеді: эмиссиялық және эмиссиялық емес. Эмиссиялық, әдетте, бұл айналысқа ақша белгілерін шығару құқығы бар орталық банктер. Әр түрлі елдерде олар ұлттық, халықтық, резервтік деп аталады. КСРО - да мұндай банк мемлекеттік банк деп аталды, Қазақстанда қазір-Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі. Орталық банктің басты міндеті-айналысқа ақша шығару, банктер арасында ақша тауарларын сату, банк жүйесінің эмиссиялық, несиелік және есеп айырысу қызметін басқару. Бұл екі деңгейлі жүйеде елдің банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады. Мемлекет, әдетте, тек бір банкке (орталық) эмиссиялық құқық береді, өйткені бірнеше банктерге ақша шығару құқығын беру кезінде бүкіл ел бойынша ақша айналымын реттеу мүмкін болмас еді. Эмиссиялық банктің басқа банктердің ешқайсысы иелене алмайтындай үлкен қаражаты бар. Оның пассивтері айналыстағы қолма-қол ақшадан, бюджет қаражатынан тұрады. Бұл жағдай оған барлық басқа банктерге көмек көрсетуге және олардың қызметін басқаруға мүмкіндік береді. Қазақстанда эмиссиялық банк Ұлттық банк болып табылады, қалған банктер, оның ішінде: коммерциялық, - эмиссиялық емес. Олардың айналысқа ақша шығаруға құқығы жоқ, бірақ өз клиенттерінің шаруашылық қызметіне қызмет көрсетумен байланысты кредиттік, есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық дерлік түрлерімен айналысады. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: уақытша бос ақша қаражатын, халықтың жинақтары мен жинақтарын жинақтау; кредит беру; қолма-қол ақшасыз есеп айырысу; бағалы қағаздармен операциялар және т. б. Жақында коммерциялық банктер қаржылық кәсіпкерліктің дәстүрлі емес салаларына еніп, қызмет аясын үнемі кеңейтіп, клиенттерге көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыра отырып, оларға тән емес операцияларды белсенді түрде жүргізуде. Бұл әмбебап несие мекемелері. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, көптеген клиенттер үшін негізінен бір немесе екі Қызмет түріне бағытталған мамандандырылған банктер бар. Банктердің мамандануының тағы бір түрі клиенттердің белгілі бір санатына қызмет көрсету болуы мүмкін (мысалы, биржалық, коммуналдық банктер), яғни.салалық мамандандыру. Банктердің функционалды мамандануы айқын көрінеді, өйткені ол банк қызметінің сипатына түбегейлі әсер етеді, активтер мен міндеттемелердің қалыптасу ерекшеліктерін, клиенттермен жұмысты ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтайды. Мұндай түрлерге инвестициялық және инновациялық, ипотекалық, жинақ банктері және т. б. жатады [2, 364 б.]. Инвестициялық және инновациялық банктер ақшалай қаражатты ұзақ мерзімге, оның ішінде облигациялық қарыздар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар шығару және ұзақ мерзімді несиелер беру арқылы шоғырландыруға мамандандырылған. Инвестициялық банктер ұзақ мерзімді инвестициялар үшін қаражат жетіспейтін кәсіпкерлер мен ұзақ мерзімді салымшылар арасындағы делдалдық мекемелер болып табылады. Инновациялық банктер де инвестициялық, бірақ технологиялық инновацияларды дамыту мен дамытуға ғана несие береді. Ипотекалық банктер жер мен жылжымайтын мүлік кепілімен ұзақ мерзімді негізде қаражат тарту және орналастыру жөніндегі кредиттік операцияларды жүзеге асырады. Бұл банктердің міндеттемелерінде ипотекалық облигациялар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар айтарлықтай үлесті құрайды. Коммерциялық банктер өз ерекшеліктеріне сәйкес несие саясатының жалпы қағидаттарын әзірлейді, оның негізгі мақсатын, несие берудің негізгі бағыттарын қалыптастырады. Несиелік операциялар біздің елімізде өндірістің құлдырауы, экономиканың тұрақсыздығы жағдайында өсіп келе жатқан тәуекелмен байланысты. Бұл банктің сапалы несие портфелін қалыптастыру қажеттілігін анықтайды, онда кейбір жағдайларда мұндай операциялар банк үшін тиімдірек болуы мүмкін екеніне қарамастан, тәуекелді операциялардың үлесі аз болуы керек. Тәуекел дәрежесі кредиттік ресурстардың құнын және банктің әкімшілік шығындарын ескере отырып, несиелер бойынша кірістіліктің әдеттегі нормасына сәйкес келуі тиіс. Кредиттік саясатты айқындау кезінде кредиттік стратегияны клиенттер құрамын да, оларға ұсынылатын несиелер спектрін де әртараптандыруға бағыттау керек, бұл бәсекелестік жағдайында қажет [2, 364 б.]. Несие беру практикасын жетілдіру банк үшін несие берудің оңтайлы ұйымын әзірлеуді талап етеді. Осы мақсатта өз аппаратында білікті және кәсіби банк қызметкерлері бар банктер қарыз алушылардың несие қабілеттілігін есептеу әдістемесінің, несие беру ережелерінің оңтайлы нұсқаларын іздеуге назар аударады. Несиелендіруді ұйымдастыру несиелердің сөзсіз қайтарылуын, оларды пайдаланудың мақсатты сипатын, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнім өндірісі көлемінің өсуін ынталандыруды және перспективалы жоғары тиімді салалардағы инвестициялық жобаларға бағытталған несиелік инвестициялардың үлесін арттыруды қамтамасыз етуі керек. Жалпы нұсқаулар мен ұсыныстар нақты несие жобаларын іріктеумен және несие шарттарының талаптарын әзірлеумен айналысатын практикалық қызметкерлердің бастамашыл жұмысына мүмкіндік беруі керек. Бұл жағдайда әр түрлі санаттағы қызметкерлер шешетін несиелердің шекті мөлшерін анықтауға болады. Банктің кредиттік саясаты сондай-ақ мемлекеттің экономикалық және ақша-кредит саясатының, осы өңірдегі қалыптасқан шаруашылық ахуалдың ережелері негізінде әзірленеді. Банктік несиелеу несиелік процесті ұйымдастыруға қойылатын талаптарды қамтамасыз ететін несиелеу қағидаттарын қатаң сақтай отырып жүзеге асырылады. Несиелеу процесінің нақты сатысына байланысты несиелеу принциптерін әр кезеңнің ерекшелігімен байланыстыру қажет. Мысалы, жоспарлау кезеңінде принциптерді кәсіпорындардың бизнес-жоспарымен байланыстыру қажет, ұсыну сатысында-несиелердің мақсатты сипатымен, пайдалануды бақылау сатысында - қарыз алушы жүргізетін жұмыстың тиімділігімен, қайтару сатысында-түсімнің түсуімен, берешекті өтеумен және пайыздық ақшаны төлеумен [3, 68 б.]. Несие беру қағидаттарына: 1) қайтарымдылық; 2) несие берудің жеделдігі; 3) несиенің қамтамасыз етілуі; 4) банк қарыздарының ақылы болуы; 5) нысаналы пайдаланылуы жатады. Қағидаттардың әрқайсысын толығырақ қарастырайық. Қайтару-бұл несиені экономикалық категория ретінде тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық категорияларынан ерекшелейтін қасиет. Қайтарымсыз несие өмір сүре алмайды, сондықтан қайтару несиенің ажырамас бөлігі, оның атрибуты болып табылады. Несиелеудің қайтарымдылығы мен жеделдігі банктердің несие беру үшін кәсіпорындардың, мекемелердің және халықтың уақытша бос ақшалай қаражатын жұмылдыруына байланысты. Бұл қаражат банктерге тиесілі емес, және, сайып келгенде, олар банкке нарықтың әртүрлі сегменттерінен келіп, оларға кетеді (тұтынушылық, коммерциялық несиелеу және т.б.). Мұндай қаражаттың басты ерекшелігі-оларды банкке мерзімді депозиттер шарттарымен салған иелеріне қайтару керек (дәлірек айтсақ, қайтаруға дайын болу керек). Сондықтан банк ережесінде банктің қаржылық талаптарының мөлшері мен мерзімі оның міндеттемелерінің мөлшері мен мерзіміне сәйкес келуі керек делінген. Осы негізгі қағидатты бұзу банктің банкроттығына әкеледі [3, 71 б.]. Несиенің жеделдігі-бұл несиенің қайтарылуына қол жеткізудің қажетті нысаны. Шұғылдық принципі несие жай қайтарылып қана қоймай, қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуы керек дегенді білдіреді, яғни уақыт факторы онда нақты өрнек табады. Демек, шұғылдық-бұл несиені қайтарудың уақытша сенімділігі. Кредиттеу мерзімі қарыз алушының шаруашылығында қарызға алынған қаражаттың болуының шекті уақыты болып табылады және уақыт бойынша сандық өзгерістер сапалыға ауысатын өлшем ретінде әрекет етеді. Егер несиені пайдалану мерзімі бұзылса, онда несиенің мәні бұрмаланады, ол өзінің нақты мақсатын жоғалтады. Несиенің қамтамасыз етілуі негізгі несиелік тәуекелдердің бірін - несиені өтемеу тәуекелін жабады. Егер бұл қағидат ескерілмесе, онда банк ісі алыпсатарлық кәсіпке айналады, онда операцияларды жүргізудің жоғары қаупі пайыздық мөлшерлемелердің күрт өсуіне әкеледі [4, 240 б.]. Айта кету керек, несиені қамтамасыз ету мәселесін шешу несие түріне және несие субъектісіне байланысты. Егер ондаған жылдар бойы табысты жұмыс істеп келе жатқан, жақсы және ұзақ кредиттік тарихы бар, нарықта жетекші орынға ие, белгілі кәсіпқойлар басқаратын үлкен компания туралы айтатын болсақ, онда кредиттерді қамтамасыз ету мәселесін шешу бір тәсілді талап етеді. Банктік несиелерді төлеу дегеніміз-несие алушылардың өз қажеттіліктері үшін ақшаны уақытша пайдаланғаны үшін белгілі бір төлемді енгізуі. Бұл принципті іс жүзінде жүзеге асыру банктік пайыз тетігі арқылы жүзеге асырылады. Банктік пайыздық мөлшерлеме - бұл несиенің "бағасы". Несие төлемі кәсіпорындардың экономикалық (коммерциялық) есептеулеріне ынталандырушы әсер етуге, оларды өз ресурстарын көбейтуге және тартылған қаражатты үнемді жұмсауға шақырады. Банкке кредиттің ақылы болуы оның депозиттерге тартылған басқа адамдардың қаражаты үшін проценттер төлеуге байланысты шығындарын, өз аппаратын ұстау жөніндегі шығындарды жабуды қамтамасыз етеді, сондай-ақ кредиттеудің ресурстық қорларын (резервтік, жарғылық) ұлғайту және оларды өз және басқа да мұқтаждарға пайдалану үшін пайда алуды қамтамасыз етеді. Банктердің басты функциясы-шағын, орта және корпоративті бизнеске, жеке тұлғаларға, сондай-ақ мемлекеттік және муниципалды органдарға несие беру. Коммерциялық банктердің несиелік қызметінің сапасы мен деңгейі сияқты факторлар макроэкономика мен оның тиімділігі үшін негіз болып табылады, өйткені несиелер кез-келген сәтті дамып келе жатқан компанияның негізгі және айналым капиталын қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады [1, 720 б.]. Банктің несиелік қызметінің белгілі бір бағыты-шартты түрде несие түрі деп атауға болатын белгілі бір несиелік қызмет көрсету механизмі. Несие түрлері несиелік тәуекелдердің жалпы және нақты көрінісімен сипатталады. Мысалы, овердрафт бойынша несие беру кезінде рұқсат етілмеген овердрафттың пайда болу, овердрафт бойынша төлем кезектілігінің бұзылуы, овердрафт бойынша қарыз берешегінің үздіксіздігі және басқа да бірқатар тәуекелдер бар. Инвестициялық несиелер үшін бұл клиенттің несие беру қажеттілігін дұрыс айқындамау, несеилер пакетін дұрыс таңдамау, жобаның ескіруі, қамтамасыз етудің құнсыздануы, шикізаттың жетіспеуі, дайын өнімді өткізу нарығының болмауы, қолма-қол ақша ағынын дұрыс есептемеу, жобаға меншік құқығын қайта қарау, кепілгердің төлем қабілетсіздігі, сапасыз инвестициялық меморандум сияқты айрықша тәуекелдер [2, 364 б.]. Өз кезегінде несиелердің жекелеген түрлерінің тәуекел дәрежесі олардың сапасына қарай анықталады. Банктің нақты несиесі мен несиелік портфелінің сапасы несиелік тәуекелдің негізгі факторларының бірі болып табылады. Жеке берілетін несиенің сапасына әсер ететін факторлардың жиынтығы мыналарды қамтиды [3, 68 б.]: * несие тағайындау (капиталды ұлғайтуға, қаражатты уақытша толықтыруға, айналым активтерін қалыптастыруға, күрделі құрылысқа); * несие түрі (тұтынушылық, ипотекалық, инвестициялық, төлем, лизингтік); * несие мөлшері (ірі, орташа, ұсақ); * несие мерзімі (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді); * өтеу тәртібі (түсімнің түсуіне қарай, біржолғы); * салалық тиістілік (агроөнеркәсіптік кешен, өнеркәсіп, коммерция); * меншік нысаны (жеке, акционерлік, муниципалдық); * қарыз алушының мөлшері (жарғылық капиталдың көлемі бойынша, меншікті қаражаттың көлемі бойынша); * Банктің клиентпен өзара қарым-қатынас дәрежесі (банкте есеп айырысу шотының болуы, бір жолғы қатынастар); * қамтамасыз ету тәсілдері (кепіл, кепілдік, кепілгерлік). жүктеу/скачать 21,44 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|