Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 15-сурет .
Фредерик төжірибесі 80 мөлшері көбейсе, орталықтың қызметі күшейіп, тыныс тереңдеп, жиілейді. Керісінше көмір қыш қыл газының мөлшері азайса, тьшыс сирейді, кейде аз уақытқа тоқтап та қалады (апноэ). Демек, тыныс орталығының негізгі гуморальды реттеушісі - көмір қы ш қы л газы. Тынысты реттеуде қанны ң газдық қүрамының маңызын Л. Ф ре дерик айқас қан айналым жасаған төжірибесімен дөлелдеген. Бұл төжірибеде арнаулы операция арқылы екі иттің күре тамырлары мен ойыс веналары айқастырылып жалғастырылады. Оның нөтижесінде бірінші иттің денесінен қан екінші итгің басына, ал екінш і итгің денесінен - бірінші итгің басына баратын болады (15-сурет). Егер бірінші итгің кеңірдегін қысып, оны түншықтырса (асфиксия), екінші иттің тынысы жиілейді, ол ентіге бастайды (диспноэ). О ның себебі, тұншықтырудың өсерінен бірінші иттің қанында С 0 2 көбейіп (ги перкапния), отгегі азаяды (гипоксемия). Осындай құрамды қан екінші итгің тыныс ортальпына эсер етеді де, оның тынысы жиілейді, өкпенің желдетілуі күшейеді. Демек, екінші иттің қанында оттегі көбейіп, көмір қыш қыл газы азаяды. Бүл қан бірінші иттің басын қоректен- діретіндікген, оның тыныс орталығының қозғыпггығы төмендеп, ты ныс сирейді, немесе тоқтайды. Сонымен оттегінің жетіспеуі жөне көмір қышқыл газының қанда жиналуы тыныс ортальнъш қоздыра- тын факторлар болып табылады. Тыныс орталығының қозғыштығы- на қандағы сутегі иондарының концентрациясы да эсер етеді. 98-сурақ. К езеген нерв пен сим пат икалы қ нервт ің т ыныс механизміне әсері қандай? Тыныс орталығы орталықтан тебетін нерв талшықтары арқылы жүлынның мотонейрондарымен байланысады. Ж ұлынның көкірек бөлігінің вентральды мүйізінде қабырғааралық еттердің, ал мойын бөлігінің 3-4 омыртқа деңгейінде көк етгің (диафрагма) қызметін реттейгін нейрондар орналасады. Танау еттерінің жиырылуьш ретгейтін нерв талшықтары бетгік нерв құрамьшда, көмекей еттерінің қызметін реттейтін талшықтар - кезеген нерв құрамында өтеді. Сондықтан жұлынды мойын мен көкірек бөлікгерінің арасын ала қиса, қабырға- аралық еттердің жиырылуы тоқтап қалады да, көк еттің қызметі жалғаса береді. Оның себебі бүл жағдайда көк ет нервінің ядросы мен тыныс орталығы арасындағы байланыс үзілмейді. Ал жүлынды сопақша мидан бөліп тастаса, онда тыныс тоқтап, организм түншы- ғып өледі. Бұл жағдайда танау мен көмекей еттері біраз уақыт өрекет ете береді, себебі олардьщ қызметін ретгейтін нервтер тікелей сопақ- ша мидан басталады. Өкпеге келетін кезеген нерв қиылса, тыныс алу процесі тоқта- майды, бірақ ол терендеп сирейді (16-сурет). Оның себебі тыныс 81 16-сурет Дем алу жоне дем шығару процестеріне нервтің өсері. 1-пневмограмма, 2-альвеолалар саңлауының өзгерістері, 3-кезеген нервтің орталыққа тепкіш тал- шыгынан жазылған импульстер жиілігі, 4-дем шығару орталығы- ның тыныс алу орталығьша тежеуші өсері, 5-тыныс орталығынан тыныс еттеріне импульстердің бағытгалу сипаты. О-ЗО/с 30- 100/с орталығына өкпенің механорецепторларынан қозу толқыны келмей қалады. Ал мойынның екі жағында орналасқан симпатикалық нерв талшықтарын тітіркендіргенде тыныс жиілейді. Осыған байланысты өр түрлі сезім процесі (үрей, қуаныш т.б.) тыныс ырғағын өзгертетін факторлар болып табылады. 99- сурақ. Эволюциялық даму барысында тыныс аппараты неге дененің ішкі қуысына ыгысқан? Тыныс аппаратының негізгі қызметі организмді оттегімен қамта- масыз етіп, көмір қы ш қы л газынан тазарту. Ал газдардың алмасуы олардың үлес қысы мы ны ң айырмасына сөйкес жүреді, сондықтан оттегіні молырақ сіңіріп, көмір қы ш қы л газын көбірек бөлу үшін организмге ағынды жүйе тиімді болтан болар еді. Бірақ мұңдай жүйеде қажетті деңгейде ылғалдық тудыру мүмкін болмай қалар еді. Ал газ алмасу процесі қалыпты атқарылу үшін тыныс аппаратында ылғал- ды қ сақталатындай жағдай тудыру керек. Қанға оттегі альвеоланың ішкі беткейі дымқыл болтан жагдайда гана өтеді. Осыған байланыс ты жогары сатыда дамыган жануарларда газ алмасу беткейі сыртқы ортамен тікелей жанаспай, дененің ішінде орналасады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|