О. М. Рой орталықтандыру дәрежесіне қарай бюджеттік жүйелердің үш түрін ажыратады
АҚШ- тың мемлекеттік бюджет жүйесінің ерекшеліктері
жүктеу/скачать 28,62 Kb.
|
| АҚШ- тың мемлекеттік бюджет жүйесінің ерекшеліктері
АҚШ-тың бюджет жүйесі мемлекеттің ең маңызды институттарының бірі болып табылады, ол қаржылық ресурстарды жұмылдыруға және маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. АҚШ-тың мемлекеттік құрылымына сәйкес бюджет үш деңгейге бөлінеді: федералды бюджет, мемлекеттік бюджет және жергілікті өзін-өзі басқару бюджеті. ХХІ ғасырдың басына қарай федералдық бюджет шығыстарының елдің барлық штаттары мен жергілікті билік органдарының жалпы шығыстарына қатынасы 37-40%-ға қарсы шамамен 60-63% құрады. Елдің бюджет құрылымы бірнеше рет және айтарлықтай өзгерді. Бастапқыда бюджет көлемі шағын болды және жалпы өнімнің бірнеше пайызынан аспады. АҚШ-тың алғашқы жылдарында салық жинау төмен болды. 20-жылдары өткен ғасырдың федералды бюджетінің мөлшері ЖІӨ-нің 3-4% аспады және штаттар мен жергілікті билік органдарының бірлескен бюджеттерінен айтарлықтай аз болды. Мемлекеттік бюджеттің көлемі 30-жылдары айтарлықтай өсті және бұл дағдарыс пен депрессияға байланысты. Ф.Рузвельт кең ауқымды әлеуметтік бағдарламаларды, сонымен қатар жекелеген салалар мен аймақтарға әсер ету бағдарламаларын жасады. Федералды бюджеттің күрт өсуі АҚШ-тың Екінші дүниежүзілік соғысқа кіруіне байланысты болды. 20 ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап АҚШ мемлекеттік бюджеті экономиканы, әлеуметтік қамсыздандыруды мемлекеттік реттеудің негізгі құралына айналады. АҚШ-тағы бюджеттік реттеу жүйесі әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік басқарудың департаменттері мен мекемелерін қамтиды. 20 ғасырдың басына дейін атқарушы билікте федералдық бюджет жобасын дайындауға жауапты орган болған жоқ. Тек 1921 жылы «Бюджет және есеп туралы» заң қабылданып, бюджеттік бюро құрылды. Ол қазынашылық департаментінің құрамына кірді, бірақ құрылған сәттен бастап ол АҚШ Президентіне тікелей бағынды. Президент Ф.Рузвельт тұсында ол 1939 жылы құрылған Президенттің Атқарушы Кеңсесінің (ПУЛ) құрамына кірді, яғни ол ақырында президенттің толық билігіне өтті. АҚШ-тың бюджеттік механизмінің маңызды ерекшеленетін белгісі федералдық бюджетті жобалау процесі мен оны орындау және бюджеттің атқарылуын бақылау аппаратынан бөлінген. Бюджетті әзірлеуді елдің атқарушы аппаратының президентке қызмет ететін бөлігі жүзеге асырады. Бюджеттік стратегияның контурлары құрылуда: орта мерзімді (5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (10 жылға дейін), сондай-ақ оған сәйкес бюджеттік саясат. 1970 жылы Бюджеттік бюро Басқару және бюджет басқармасына (OMB) айналды, оған жаңа функция қосылды - бюджетті жобалау арқылы федералды үкіметтегі мемлекеттік басқару деңгейін бақылау, оның ішінде бюджет жүйесін жетілдіру. Федералды бюджет АҚШ әкімшілігі жүргізіп отырған экономикалық саясаттың тек қаржылық ғана емес, сонымен бірге көп дәрежеде ұйымдастырушылық негізіне айналды. Бюджет жобасын жасау кезінде ОМБ негізінен АҚШ Президенті ұсынған фискалдық саясат идеяларын әзірлейді. Президент экономикалық мәселелер бойынша жетекші кеңесшілермен (Қаржы министрі және ЕО Президенті жанындағы Экономикалық кеңестің төрағасы) бюджет саясатын белгілейді. Президент әрқашан АБҰ-ның дәлелдерін ескереді. Бұл салық-бюджет саясатындағы үлкен қателіктердің алдын алады. АҚШ-тың Қаржы министрлігі бюджеттік және қаржылық саясатты әзірлеуге қатысумен қатар, федералды бюджеттің атқарылуына қатысады. Қазынашылық департаментінің Ішкі кірістер қызметі федералды салықтарды жинайды. Бюджеттің шығыс бөлігінде Қазынашылық департаменті лауазымдар бойынша және Конгресс бекіткен мөлшерде федералдық шығындарды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Қазынашылық департаменті АҚШ-тың мемлекеттік қарызына қызмет көрсетеді, қолма-қол ақшаның бір бөлігін (ұсақ қағаз вексельдер мен монеталар) және Конституция мен заңмен бекітілген басқа да операцияларды орындайды. АҚШ Конституциясында нақты бюджет категориялары іс жүзінде жоқ. Ол тек федералды салық салуға және несиелерге қатысты жалпы конгресс құқықтары туралы айтады. 1-баптың 9-бөлімінде АҚШ-тың бюджеттік саясатын әр уақытта реттейтін негізгі құқықтық шарттардың бірі бар: Федералдық қорлар тек заңмен белгіленген өкілеттіктер негізінде ғана жұмсалуы мүмкін. Басқаша айтқанда, Конгресс рұқсатынсыз ешбір шенеунік немесе агенттік федералды бюджеттен бір цент де жұмсауға құқығы жоқ. Конституцияның сол бөлімі федералды деңгейде мемлекеттік кірістер мен шығыстар туралы барлық ақпаратты жариялау міндетін белгілейді. Сонымен қатар, Америка Федерациясының бюджеттік саясатын тікелей реттейтін ережелердің аздығына қарамастан, Конституцияда мемлекеттің экономикалық мінез-құлқына қатысты көптеген түсініктемелер бар. Олар екі санатқа бөлінеді: федерация субъектілерінің экономикалық және бюджеттік құқықтарын шектейтін ережелер: мемлекеттер халықаралық шарттар жасай алмайды немесе одақтар жасай алмайды, монеталарды соға алмайды және қағаз ақша шығара алмайды, кеден баждарын сала алмайды; федералдық конгрестің құқықтарын санамалау: «қарыздарды төлеу, АҚШ-тың ортақ қорғанысы мен жалпы әл-ауқатын қамтамасыз ету» мақсатында салықтар мен басқа да төлемдерді белгілеу және алу құқығы, қарыз ақша және т.б. Конституция федералды үкіметтің құқықтарын белгілейді және штаттардың әрекеттеріне тыйым салулар тізімін белгілейді. Алайда федерацияның өкілеттіктерін оған штаттар береді, олар номиналды түрде американдық мемлекеттіліктің негізгі ұяшықтары болып қала береді: өкілеттіктердің бір бөлігі «жоғары» - федерацияға, екінші бөлігі - «төмен», жергілікті өзін-өзі басқару органдарына берілді. Бюджетаралық қатынастардың ерекшеліктері төмендегідей. АҚШ Конституциясында жергілікті билік органдарының бюджеттік құқықтары мен бюджеттерін ұйымдастыру туралы айтылмаған, сондықтан бюджеттік мәселелердің құқықтық негізі штаттардың юрисдикциясына жатады. Осы себепті федерацияның заңнамалық актілері жоқ, өйткені штаттар ешқашан федералдық билікке мұндай бұйрық бермеген және орталықтың бұл құқықтарды алуының басқа жолы жоқ. Жергілікті билік органдарының өкілеттіктері конституцияларында штаттардың бюджеттік құрылымы мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен бюджеттік қатынастары және олардың құқықтары егжей-тегжейлі сипатталған штаттардан алынады. Мемлекеттік басқару деңгейлерінің әрқайсысының бюджеттерінің құрылымы және олардың өзара әрекеттесу тәртібі, яғни бюджетаралық қатынастар осы ерекшеліктермен байланысты. АҚШ-та бюджеттік құқықтар үшін өз өкілеттіктерін кеңейтуге ұмтылған орталық пен өз ұстанымдарын сақтап қалуға тырысып, орталықтың құқықтарының кеңеюіне кедергі келтіретін штаттар арасында үздіксіз күрес жүріп жатыр. Жалпы, таразы баяу федерацияның пайдасына еңкейіп келеді. Оның үстіне, мемлекеттерге орталықтың құқықтарын қысқарту арқылы бюджеттік құқықтарын кеңейту әрқашан тиімді бола бермейді, өйткені құқықтармен бірге оларды пайдалану жауапкершілігі де оларға өтеді. АҚШ бюджетінің екі тұжырымдамасы бар: либералдық (немесе неолибералдық) және прагматикалық. Соңғы 15-20 жылда экономикалық дамудың алғашқы тұжырымдамасы кеңінен тарады. Оның мәні мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен олардың ел экономикасына әсері мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ үлесіне кері пропорционалды болатынында болды. Экономиканың көп бөлігі «өзін-өзі реттеудің нарықтық күштерінің» қарамағында болса, басқару нәтижелері соғұрлым табысты болады деп болжанады. Бұл ретте нарықтық жүйе субъектілері үшін шектен тыс мемлекеттік бопсалаудың жағымсыздығы жиі айтылады. Жалпы, бұл мәселеге деген көзқарас айқын прагматикалық сипатымен ерекшеленеді. Бюджет саясатының мазмұнына және ЖІӨ-дегі бюджетінің үлесіне қарай әртүрлі елдер әдетте «либералды» немесе «әлеуметтік бағдарланған» болып жіктеледі. Бірінші модельге АҚШ пен Франция, ал екіншісіне Австрия, Германия, Швеция және т.б. кіреді. Дамыған елдердің бюджеттік жүйелері ЖІӨ-дегі бюджеттің 30-дан 60%-ға дейінгі диапазонында табысты жұмыс істейді. жүктеу/скачать 28,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|