О19 Обручев Владимир

74
еді,  алаңқайда  жайылып  жүрген  үлкен  табынды  көрді.
Шүйдесі  өркеш  сияқты  біп-биік,  жон  арқасы  қап-қара,
құйрығы  сабалақ  қысқа сыпыртқы  сияқты  бір  жануарлар.
Біреуі басын көтеріп еді, егізге ұқсас екен, дөң маңдайдағы
шаңырақ мүйізі алға қарай иірілген. Жануар бірдеңені сезді
ме, мөңіреп қалып еді, бүкіл табын дүр ете түсті.
Бөгелуге болмайды, Горюнов жақын жүрген бір бұқаны
көздеп атып сап еді, ол секіріп түсіп, тізерлеп жата кетті,
қалғандары жалт берді, бірақ тұра қашқан жоқ. Кейбіреулерінің
мүйізі қысқа әрі нәзік екен, арасында әр жастағы тайша –
тана да жүр.
Аңшылар иттерін босатып, жүгіріп жаралы бұқаға келді.
Адамдарды  көріп  табын  тым-тырақай  қаша  жөнелді  де,
иттер  Никифоров  атып  жаралаған  бұзауды  ұстап  қалды.
Кісілерді көре сала жаралы бұқа атып тұрып, ышқына өкіріп
қарсы жүрді, өзі қан-жоса болып, басын тұқыртып, үшкір
мүйізімен жайғап ештеңеге қарар түрі жоқ. Бір бүйірден абалап
келген иттерге ол жалт бұрылғанда бұлар да екі оқты қадап
үлгеріп еді, бұқа жерге гүрс етті.
Олжасын  қоршап  алып  аңшылар  оған  таңырқай  үңілді
кеп.
– Қалай десеңдер де бұл біз ойлағандай, мускус өгізі
емес, – деді Костяков. – Мұның жүні де қысқа, басы мен
мүйізі де басқа.
–  Иә,  бұл  мен  зоологиялық  бақтан  көрген  тағы тибет
қодасына ұқсайды, – деді Горюнов.
–  Ал мұнда,  Солтүстікте  ол  тұқымдардың  бірден-бір
өкілі мускус егізі, яғни Оvibos моsсһаtus, – деп сөзге араласты
Ордин, – оның өзі де Азияда емес, Солтүстік Америкада
ғана.
– Сөзіңіздің жаны бар, бірақ бұл қойөгіз емес, оған дау
жоқ.
– Зайыры, бұл бізге Санников жері тартар жұмбақтың
және  бірі,  –  деді  Костяков.  – Бәлки,  бұны  онкилондар

75
өздерімен бірге ала келген шығар, оған қол жұмсап, меншік
заңын бұзып тұрған болармыз.
– Жоқ, бұлар тағы жануарлар, – деді Горохов. Біздің
жерде мұндайлар ешқашан болып көрген емес.
– Жұмбақты шешу үшін бұл бастың сүйегін тым құрымаса
мүйізімен  ала  кетуіміз  керек,  –  деді  Горюнов.  –  Менің
есімде қалғаны, қодастың мүйізі ұшына қарай көбірек иірілген
әрі нәзіктеу еді, құйрығы қысқарақ және жүндесті.
Осы екі ортада Никифоров туғанына екі-үш апта болған
бұзауды сүйрелеп алып та келді.
– Міне, бұл керемет дәмді қуырдақ болады, – деді ол.
Бұзау етін жемегеніме көп болып еді.
– Қосқа қайтып бар да, Капитон, нартаны алып кел, –
деп бұйырды Горюнов, – оған дейін біз мына еттерді бұза
берейік.
Аласа  орман  танабының  артында  қара  жардан  айқын
көрініп тұрған аппақ күртікті бетке алып Пеструханы ерткен
Никифоров кері қайтты.
Қалғандары бұқа мен бұзаудың терісін іреуге кірісті де,
Горюнов жануарлардың тұрқын өлшеп, түр-түсін жазып алып
жатты. Адамдар олжасының бір бөлегін тастап кетер деп
ойласа керек, алаңқайды айналып, төбеде күшігендер ұшып
жүрді. Алайда олардың ойлағаны болмады, Никифоров әрі
қосқа  апарар  жүкті  жеңілдету  үшін,  әрі  тойындырып  алу
үшін күллі итті ертіп келіпті. Қоштасарда оған атып алған
аңның да, ұстаған жануарлардың да бас сүйегін мұз үңгірге
жиып сақтай беру тапсырылды.
Төрт жиһангез әрі тартты. Жаңағыдай ішке кірген сайын
ағаштар биіктеп, шөп шүйгінденіп сала берді: шынар, мойыл,
терек, итмұрын, ырғай, тағы басқалар ұшырасты, кейбіреуі
жапырақ жайып, гүл атып қалыпты. Горохов өсімдіктерге
қызыға қарады, өйткені Казачьенің төңірегінде, тіпті бүкіл
жағалауда мұндайды ол көрмеген, ал түстік жаққа ол барса,
ылғи қыста ғана  жолы түсетін-ді.  80  градус ендіктің  тап

76
түбінде  Сібірде  Поляр  шеңберінен  шықпай,  мына  секілді
өсімдіктердің өсуі басқаларын да қайран қалдырды.
Барған сайын орман танабы мен далаңқы жер алма-кезек
алмасып, қоюлана түсті, екі шоқтың бауырынан бағанадағыдай
жайылып жатқан табын ұшырасты. Адамдарды көрісімен-
ақ  жануарлар  тұра  қашты.  Бұл  тағы  өгіздерді  аулайтын
адамдардың бұл ойпатта бар екенін аңғартқандай еді. Алайда
олардың  отты  қаруы  жоқ  секілді,  себебі  әлгі  жануарлар
мылтық  даусына  тіпті  міз  бақпайды.  Аңғардың  жиектен
сегіз шақырым жерінде әлгі қара өгіздерден басқа бойы дәл
сондай бір қоңыр хайуан кездесті. Біреуі басын көтеріп алғанда
Горохов:
– Матвей Иванович, қараңызшы, мынау кәдімгі ат қой,
– деп айғайлап жіберді.
– Ұқсасы ұқсас, сонда бұл үй жылқысы болды ма екен?
– Үй жылқысы болуы екіталай, бәрінің түр-түсі бірдей
құбақан  екен,  қыр  арқасы  шоқтығына  дейін  қара  жолақ,
жалы мен құйрығы сидаң, құлағы ұп-ұзын, – деп сипаттап
берді оны дүрбімен анықтап көрген Ордин.
–  Онда  бұлар  Пржевальский  Орталық  Азияның  бір
қойнауынан тапқан тағы жылқыға ұқсас болғаны да, – деді
Горюнов.
– Ал бұл поляр мұзының ортасы ғой. Тылсым жердің
тағы бір жұмбағы десейші бұны, – деді Костяков.
– Қане, жақындап көрейікші өздеріне.
Орманды сағалап алаңқайды жиектей жүре отырып, олар
жылқыға едәуір жақындады. Олар егіз тектілерден бөлек
жайылып жүр. Шамасы, айғыры ма, үйірдің басы ма, бір ат
басын әлсін-әлі көтеріп, алаңқайды шолып танауы делдиіп,
ауаны  иіскеді.  Кенет  кісілерді  көріп  қап,  кісінеп  жіберді,
онысы есектің бақырғанына да ұқсас. Сол-ақ екен, жиырма
шақты ірісі, оншақты  құлыны бар, үйір басын  көтеріп ап,
құйрығын шаншып тұра шапты.

77
– Қап, қолдағы олжадан қағылдық-ау, – деп күрсінді
Горохов. – Құлынның еті қандай дәмді десейші!
– Қажеті не оның? Бүгінге жетерлік ет бар, басы артық
жүктің қажеті қанша. Және жазықсыз жануарларды қыра
беріп, обал да.
–  Ал  қоллекция  жинайтынымыз  қайда?  –  деп
қыстырылды Ордин.
– Жабайы жылқы күнде кездеспейді ғой, мүмкін, мұның
тұқымдары бөлек шығар.
–  Жай  ғана  тағы  боп  кеткен  жылқылар  ғой,  –  деген
болжам жасады Костяков.
– Жоқ, олай болуы мүмкін емес. Біздегі аттардың бәрі
ақбоз, ал құбақан, бурыл жылқы деген ілуде бір, – деді
Горохов.
– Тіпті түр-тұрпаты, мүсіні де бөлек, – деп қостады оны
Горюнов.
–  Зады,  Санников  жерінде  әзір  ашылмаған  табиғи
жағдайға орай атамзаманғы геологиялық кезеңнің қазір басқа
елдерде құрып біткен жануарлары сақталған.
–  Құдды  Австралияда  әлгі  тағы  ит,  кенгуру  сияқты
қалталылар, қанатсыз құстар және өзге де тасқа айналған
тірі жануарлар деп аталатын хайуанаттардың сақталғанындай,
– деп түсіндірді Ордин.
– Сіз, мұнда мамонт, қылшық жүнді мүйізтұмсық, үңгір
аюы және басқа да алғашқы қауым адамдарының тұстастары
да өмір сүреді дерсіз, – деп күлді Костяков.
– Ол да ықтимал, тек адамдар құртып жібермесе, – деп
жауап берді Горюнов.
– Санников жерінің қызықтылығы өзінің орны мен түріне
қоса тасқа айналған тірі жануарлары сақталуымен де күшейе
түседі десеңші, – деп сөзге араласты Ордин.
–  Анау  алаңқайдың  ортасынан  көрінген  көлшімекке
баралықшы, су сиырын кездестірмес пе екенбіз, – деп ойын-
шыны аралас ұсыныс енгізді Костяков.

78
– Су сиыры тас дәуірдің еншісі емес, – деп түсінік берді
Горюнов, – олар Африка өзендерінде қазір де өріп жүр, бұл
арадан біз оны таба алмаймыз.
Алайда олар көлге жете алмады, оған жақындаған сайын
жағасы қорыстанып, бетіне шөп өскенмен, асты мибатпаққа
айналып, аяқты терең тарта бастады. Шамасы, бұрын көл
едәуір үлкен болғанымен кейін тартылса керек. Сондықтан
оның суын татудың да, балығы бар-жоғын анықтаудың да
реті келген жоқ. Ал су сиыр туралы сөз қылудың қажеті
шамалы-тын,  себебі  оның  алып  денесін  мына  мибатпақ
бірден-ақ жұтып кетер еді.
Бұл алаңқайдан әрі жануарлар шиырлаған із қалмағанда,
арасынан аяқ алып жүруі қиын қалың орман кезікті, әсіресе
тұмсық батпас жас шыбықтары жол берер емес оның.
Жалғызаяқ  сүрлеумен  келе  жатып  жиһангездер  алуан
құстың көктемгі әнін, орман кептерінің гүркілін, талып жеткен
көкек үнін есітті. Шұбар шымшық, ұзақ қарға мен сауысқан
бары  байқалады,  алаңқайдан  жем  көздеп  тас  төбеде  екі
бүркіт қалықтап жүр.
Шынында  да  ғажайып  ел! –  деп  тамсанды  Горюнов.
Солтүстік полюстің оныншы градусында емес, Сібірдің түстік
алқабындағы бір жерде тұрмыз деп ойлап қалуға болады.
– Тапа-тал түс екеніне қарамай, күннің төмен тұрғаны
ғана біздің дәл қазір Қиыр Сібірде екенімізді білдіргендей,
– деді Ордин.
– Маған анау шеткі жотаның қап-қара найза шыңдары,
оның алашабыр қары атамекенім Иркут жазығын елестетеді,
оны жағалай жатқан Тункин тауларының да суреті осындай
еді, – деді Костяков. – Ал өсімдіктері мен құстары тіпті
қиялды баурап барады.
Ортасында көлі бар келесі алаңқайда жайылып жүрген
өгіздер  мен  жылқыларды  тамашалай  түсу  үшін  тоғайдың
бауырына  тоқтап,  ас  пісірмекке  аялдады.  Көлден  шығып
алаңқайды кесіп ағатын бұлақтан таза су тапты. Тура жолдың

79
үстіне тоқтап, оның алаңқайға шығар шетіне от жақты, қазан
мен құманды мосыға іліп, шыбыққа шаншып, бұзау етінен
шашлық  шыжғыруға  кірісті.  Өздері  жайылып  жүрген
жануарларды тамашалауға қолайлы жол жиегіндегі ағаштың
түбіне жайғасты.
Кенет орманның түкпірінен таяп келе жатқан аяқ дүсірі
естілді.  Айран-асыр  болған  жиһангездер  бұта  түбіне  бой
тасалап үлгергенше сүрлеумен ышқына өкіріп бір қарақоңыр
хайуан шапқылап өте шықты.
–  Мыналары  не  пәле  тағы?  Неткен  керемет!  –  деп
міңгірледі шошып қалған Горохов.
– Тұмсығындағы үлкен мүйізін байқадыңыз ба? – деп
сұрады одан кем таңданбаған Горюнов.
– Құйрығы құйтақандай торай құйрық, – деп қостады
Костяков.
– Міне, ізі! – деп Ордин жолдың жуынды төккен жеріне
түсіп қалған ізді көрсетті.
Іздің диаметрі он сегіз сантиметрге жуық, бірнеше тұяқ
тиген жер едәуір шұңқыр боп қалыпты.
–  Сонымен,  тасқа  айналған  тірі  жануарды  тағы  көріп
тұрмыз  –  бұл    ұзын    қылшықты    мүйізтұмсық,  –  деді
Ордин.
– Тірлігі бар болсын, бұл тас түскіріңнің! – деп байбалам
салды Костяков. – Бүкіл асымызды бүлдіріп кетті.
 Шынында құйындай ұшқан мүйізтұмсық біраз лаңды
салып кетіпті, сорпасы бар қазан бұтаның арасына ұшып, еті
жерде жатыр, шашлықтар шанышқысымен қоса тапталып,
құман төңкеріліп қалған.
– Аспаз, бәрін басынан баста! – деп мырс етті қазан мен
құманды көтеріп суға кетіп бара жатқан Горохов.
– Жер-көкке сыймайтын бір пәле ғой! – деп міңгірледі
шашылған етті жиыстырып жүрген Костяков, – жол аз болды
ма екен шіркінге!

80
– Келесіде ақылдырақ болармыз, – деп күлді Горюнов.
Аң жолынан аулағырақ орналасу керек еді.
– Тағы біреуі шауып келеді, – деп жан даусы шыққан
Ордин бұтаның  арасына беріп кетті, қалғандары  да одан
қалысқан жоқ.
Жаңағыдай ышқына өкіріп, бірнеше минуттың ішінде бірінің
артынан бірі шапқылап және үш мүйізтұмсық өтті. Бұл жолы
оларды анықтап көруге мүмкіндік болды. Тұмсығында үп-
үлкен бір мүйізі, оның артында келтелеу тағы бір мүйізі бар
алдыңғысы еркегі екен. Оның соңындағы сыңар мүйіздісі
ұрғашысы болса керек, әрең ілесіп келе жатқан аяғы қып-
қысқа баласында әлі мүйіз жоқ, үшеуін де сирек, бірақ ұзын
қарақошқыл қылшық басқан.
– Енді сақтаныңдар, жігіттер! – деп ескертті Горюнов.
Тегі, бұлар бір жыртқыштан қашып келеді. Мылтықтарыңды
сайлаңдар!
Айтып ауыз жиғанша болған жоқ, жолдан жыртқыштың
өзі де көрінді, оның алпамсадай аса зор аю екенін айыру
қиындық келтіре қоймады. Ол басын тұқыртып, иіскелеп
екі жаққа кезек теңселіп шайқалақтап, жолдан түтіндеп жатқан
отты көріп ол бірден тоқтай қалды да, басын көтеріп, азуын
ақситып,  қып-қызыл  тілін  көрсетті.  Осы  арада  оған  ту
сыртынан иттер дүрсе қоя берді де, ол жалт бұрылып, гүж-
гүж етіп жүгіре жөнелді.
–  Ал,  жолдастар,  енді  алаңқайға  шығайық,  –  деп
дауыстады Горюнов. – Әйтпесе хайуандар бұл арада тамақты
пісіртпес те, пісірткенмен жайлап ішкізбес те.
– Қандай дәу аю! Мұндайды мен ғұмыры көрген емен,
– деді бұта арасынан шығып жатып Горохов.
– Білекті болса да, жүректі емес екен, иттерден зәресі
ұшты, – деп күлді Ордин. – Біле білсеңдер, бұның жай
жойқын қоңыр аю ғана емес, үңгір аюы, мүйізтұмсық пен

81
мамонттың  тұстасы  екеніне,  өз  басым,  кәміл  сенемін.
Көрдіңдер ғой, аузының қандай екенін!
–  Яғни  тасқа  айналған  тағы  бір  тіршілік  иесі  де.
коллекциямыз тез көбейіп, кісі сенгісіз болып бара жатқаннан
сау ма өзі! – деді Костяков.
– Иә, бұл қазба жануарларды табиғат аясында суретке
түсіріп алмасақ, айтқанымызға ешкім сенбес, – деді Горюнов.
– Қап, фотография пластинқаларды аз алып шыққанымызды
қарашы. Бірақ, кім білген, бұл Санников жерінің зоологиялық,
дәлірек айтсақ, палеонтологиялық бақ екенін.
 – Никита, енді сіздің дос-жар каюрларыңызға эксекю
құстың тырнағы деп жүрген мүйізін мүйізтұмсықтың басынан
көргеніңізді айтуыңызға болады.
– Бұл мақұлықты мен бұрын да көргенмін.
– Қайда, қашан? Бүгін түнде ме?
– Жоқ, бұл баяғыда болған. Янаға солдан келіп құятын
Ачада өзеніне көктем кезінде жағалаудан құлаған осындай
хайуанның суда жатқанын көргенмін. Менің көзіме түскенде
көк түлкілер оның басының етін жеп, шабын жарып та тастаған
екен. Біздің исправник губернаторға мәлімдеп, ол хайуанды
алып келу үшін арнайы чиновник жіберген. Бірақ ол келгенге
дейін әлгіден жұрнақ та қалмаған. Етін көк түлкі жеп, сүйегін
су ағызып әкеткен-ді.
– Сирек олжалардың тағдыры әмісе осылай болады, –
деп мақұлдады Горюнов. Оларды біреу көріп, басшыларға,
одан Петербургке хабарлағанша, академия біліп, зерттеуге
ғалым жібергенше көп айдың жүзі болады. Оған жыртқыштар
мен ағын су қарап тұра ма! Осылай құрып кеткен керемет
олжаларда сан жоқ.
– Ал сіз бен біз тәуірірек олжа табуға тиіспіз, – деді
Ордин. – Қазба жануарлардың өлілерінің емес, тірілерінің
терісі мен бас сүйегін және суретін апарсақ, одан артық не
керек.

82
– Суреттерін апаруын апарармыз, ал тері мен бас сүйек
жағы қиындау. Олардың өзі зіл қара тас және жер-көкке
сыймайды, ал нарта бізде үшеу-ақ, – деп ескертті Костяков.
– Мына мамонт терісі мен бас сүйегін біздің көлікпен,
әрине, жеткізе алмайсың! – деп күлді Горюнов.
– Зайыры, сіз тірі мамонтты да көреміз деп ойлайсыз-
ау, деймін? – деп мысқылдай сұрады Костяков.
– Неге көрмеске?! Мұнда мүйізтұмсықтар рахат тіршілік
құрып, өсіп-өніп жатса, мамонттың болуы да әбден мүмкін.
– Бұл арада болған болса, онкилондарыңыз оның тұқымын
баяғыда-ақ тұздай құртқан шығар.
– Не үшін құртсын, оларға оның тісінің қажеті шамалы –
сата қоярлық ешкім жоқ мұнда. Мамонтсыз құстар-ақ жетеді
оларға. Оның үстіне бұл кереметті отты қарусыз қалай жықпақ.
–  Ал  тас  дәуірде  адамдар  мамонтты  қазіргіден  де
тұрпайы қарумен аулаған емес пе.
– Менің ойымша, Матвей Иванович, – деп сөзге Горохов
араласты, – мұнда әлгі мамонт бар болды ма, онда оған бұл
араның адамдары эксекю құсы сияқты киелі аң ретінде тағзым
ететін болады.
– Әлбетте, әбден мүмкін, Никита. Сондықтан да мен ол
хайуанды көрермін деп үміттенемін.
Кәкір-шүкірін жинап, олар алаңқайдың шетіне шығып, өзен
маңына  кеп  от  тұтатты.  Алаңқай  бос  қапты  –  Тегі,
мүйізтұмсықтар  тасыр-тұсыр  өтіп,  барлық  жануарларды
үркітіп жіберсе керек.
– Тағы да тақырға отырғызып кетті! – деді Ордин. –
Мен болсам, ас піскенше баураймен бой тасалап барып өгіздер
мен жылқыларды суретке түсіріп аламын ғой деп дәмеленіп
едім.
–  Иә,  құстар  ғана  қалыпты,  қуырдақтан  басқа  неге
жарайды бұлар, – деп Костяков көл үстінде ұшып жүрген
үйректерді нұсқады.

83
КӨПІРШІГЕН КӨЛ
Асын еш әбігерсіз ішіп, тынығып алып, көлге апарар деген
оймен  өзекті  жағалай  отырып  олар  әрі  жылжыды.  Үміт
ақталды. Шалғын арасы саз батпақты болғанымен, өзекті
жағалап жүріп отыруға жарайды екен, ұзамай жиегі жасыл
қамыспен көмкерілген диаметрі жарты шақырымдай ашық
айдын шыға келді алдан. Әупілдек гүлінің жалпақ тостағаны
су бетінде су жаңғағының (Тгара natans ) ұсақ жапырақ-
тарымен аралас орналасқан. Су жаңғағы жер үстінен жоғалып
кеткен  өсімдік  еді,  ал  мұнда  аяқ  алып  жүргісіз.  Балдыр
көлегейлеген  көл  түбі  терең  тартып  барады,  су  асты
өсімдіктерінің  арасы  толған  қоңыз,  ерсілі-қарсылы жосып
жүрген ұсақ шабақ. Көлдің ортасына таман үйректер мен
шағалалар жүзіп жүр, айдынның әр тұсынан шоршып ойнаған
ірі балықтар көзге түседі. Бұлтты көктей өтіп сығалаған түскі
күн  қиық  сәулесімен  осынау  ендікке  кереғарлау  бейбіт,
молшылық өмірдің суреттерін зерлеп тұр.
– Бұлақтар көлге емес, көлден ағады екен ғой өзі! – деп
таңырқады Горюнов.
– Бұдан нендей түйін шығады?
– Түйін бе, ол былай. Ойпат суының теңізге құятын бір
жолы  болуы  керек,  яғни  мынау  айнала  таулар  тізбегі  бір
жерінен түбіне дейін жарылуы тиіс.
– Жарайды, солай-ақ болсын.
– Соны анықтап алу аса мәнді. Біз сырғанап түскен күртік
қарлар жаз  бойы еріп  аласаруы керек,  онда бізге  жоғары
көтерілуге болмай қалады. Демек, таудың жарығы ғана мына
аңғардан шығып кетуге мүмкіндік береді.
– Ал ол жарықтың болмауы да ғажап емес қой, – деді
Ордин. Су жер асты каналы арқылы ағып кетуі ықтимал.
Лава тасқынында ондай каналдар сирек болмайды. Геология
курсынан  Гавай  аралдарындағы  дельфиндерді  еске
түсіріңізші.

84
– Ол не? – деп сұрады Костяков.
–  Ол  –  теңіз  жағасынан  тереңге  тартылған  лава
тасқынындағы ұзын  туннель.  Су келген  кезде  ол  жердің
жарығынан  фонтан  болып  атылады.  Аты  да  осыған  орай
Дельфин қойылған.
– Дұрыс емес, кит сияқты дельфиндер су атқыламайды,
жай ғана шашып ойнайды, – деп қарсы пікір айтты Горюнов.
– Ал біз үшін тауда жарықшақтың болмауы жақсы емес,
онда күртік қатуын күтіп, қыстың аяғына дейін қалуға тура
келеді.
– Оның несі бар, мүмкіндік туып тұрса, Санников жерінде
қыстап қалу жоспарымызға кірген. Ал қазір қыстауға жағдай
бары айдан анық.
Осы тұста әңгімені бағанадан бері көлден көз алмай тұрған
Гороховтың айғайы үзіп жіберді.
– Қараңдаршы, әне, не болып жатқанына! Бір ғаламат
судан шығып келе жатыр.
Айдынның ортасында үлкен төмпе пайда болып, көпіршіп
қайнап тұр. Кенет төмпе тарс жарылды да, аппақ бу аспанға
атылып, әп-сәтте ауаға жайылды. Сол жердегі бүкіл айдын
бетіне толқын жүгіріп өтіп, жүзіп жүрген құстарды тербеп-
тербеп кетті.
– Тереңде кит я басқа жануар бар ма екен әлде? – деп
топшылаған болды Горохов.
–  Кит тұщы  суда  жүрмес болар,  –  деді Горюнов.  –
Бірақ бұл құбылыстың себебі не болды екен?
Ордин қабынан термометрін суырып алып, жалма-жан
суға сала қойды. Көлдің астында кім барын білу үшін жасаған
мына қарекет тым қолапайсыз көрініп кетіп Горохов күліп
жіберді.
– Ойлап көріңдерші, судың жылылығы Цельсий бойынша
жиырма бес градус! – деп дауыстады Ордин.

85
– Мына ендіктің ерте көктемі мен судың жиырма бес
градус жылылығы ойға сыймайды екен, – деді Костяков. –
Бір жиырма градусқа қателескен жоқсыз ба?
– Сенбесеңіз өзіңіз-ақ өлшеңіз.
– Сонда мұны қалай түсінуге болады?
– Бәлкім, көлдің астында жылы судың немесе жаңағы
біз көрген будың  көзі бар шығар. Олай  болса, бұл менің
ойпат  ескі  жанартау  кратерінің  түбі  деген  болжамымды
дұрысқа шығарады. Оның түбінде ауық-ауық жер жарығы
арқылы  сыртқа  шығарып  тұратын  жылуы  әлі  жеткілікті
болғаны бұл.
– Әлгі құбылыс қайта қайталанбас па екен, күте тұралық,
– деді Горюнов.
–  Күтелік.  Әзір  менің  айтарым:  осындай  көлдері  көп
болса, Санников жерінің жылылығының да бір себебі сол.
Шеңбер-шеңбер толқындары сап тыйылып, көл қайтадан
айнаша жарқырады. Жиһангездердің бәрі оған бірдеңе күтіп
телміре қалған. Горюновтың қолында сағат.
Отыз екі минут өткен соң көл қайта көпіршіп, екі метр
биіктігі бар төмпе пайда болды да, ол тарс жарылып, бу
атқылай жөнелді.
–  Шамасы,  сіздің  айтқаныңыздың  жаны  бар,  –  деді
Горюнов.
– Жер астынан ыстық су немесе бу мезгіл-мезгіл бөлініп,
көл арқылы бүкіл аңғарды жылытып тұратын болса керек.
– Аңғарды биіктен де, жиектен де қарап біз мұндай
 көлдердің талайын көрдік.
– Қалай дегенмен де, өз басым, су атқылап жатқан кит
деп ойлаймын, – деді жанартау құбылысына тіпті миы жетпей
қойған Горохов.
– Никита-ау, кит сонда көлге қалай келді деп ойлайсың.
Ол, сірә тау асып түскен жоқ қой.

86
– Олай болса мүйізтұмсықтар, өгіздер мен жылқылар
мұнда қалай келген, заңғар биік жардан олар да қарғып өте
алмайды ғой, – деп Костяков қитықты.
–  Сіз  Новосибирь  аралдарының  геологиялық  тарихын
нашар білесіз, – деді оған Ордин. – Жер дамуының төртінші
дәуірінің басында бұл аралдар Сібір құрлығының құрамдас
бөлегі  болатын;  мына  жанартау  онда  сөнген  шығар  да,
жануарлар  келіп  мекендеген  шығар,  содан  бөлшектену
басталып, біраз алаң теңіз астына түсіп, қалғаны аралдарға
айналуы әбден мүмкін. Жануарлардың құрлыққа өтер жолы
көсіліп,  ауа  райының  қытымырлығына  орай  басқа
аралдағыларының бәрі қырылып,  жылылығына қарай осы
Санников жерінде ғана сақталса керек.
– Әлгі алапат жануарлардың мына шұңқырға кеп қалай
түскенін мұныңыз дәлелдей алмайды.
– Біріншіден, ол кезде кратер қабырғасының жарықшағы
қазіргіден кең болып, кейін жан-жағы опырылып тарылуы
ықтимал. Екіншіден, біз ойпаттың шеткі пұшпағының ғана
біраз жерін көрдік, әрі қарай ендеп кірсек, терістік жақтан
қолайлы үлкен қақпа кездесуі кәдік емес.
–  Бұл  арадан  әлі  де  тың  да  қызықты  дүниелер
ашылатындығына менің күмәнім жоқ, – деді Горюнов. –
Және қарт академик құрғақ сөзге сеніп, ұстата салған ақшаның
далаға  кетпей, ғылымнан  жойылып  кеткен  жануарлардың
өсіп-өнер  орны  сияқты  қымбат  сыйлыққа  ие  болғалы
тұрғанына қуанамын.
– Адамдар мекенін және айтыңыз, – деп қосып қойды
Ордин.
–Экспедициямыздың  ғылыми  зерттеулерге  азырақ
әз ірленгені  ғ ана   өк ініш ті.   Біз ,  әрине,  т әжі рибелі
оқымыстыларды  алмастыра  алмаймыз,  сондықтан  біраз
нәрсені аңғара бермеуіміз мүмкін.
– Енді не амал бар! Біз осынау жұмбақ жерге бірінші
болып  жол  аштық.  Әрине,  академия  әр  мамандықтағы

87
оқымыстылардан үлкен экспедиция жарақтар да, біз оларға
жолбасшы болып келерміз.
Әңгімелесіп отырған кезде көл ортасында тағы да төмпе
пайда болып, алдындағысы дәлме-дәл қайталанды.
– Осы жолы уақытын анық байқадым! – деді Ордин.
Арасы тұп-тура отыз үш минут.
–  Сонда  осы  ыстық  суда  балықтар  мен  құстар  қалай
тіршілік құрып жүр? – деп сұрады Горохов.
– Сіз байқадыңыз ба, құстар көлдің ортасына қарай
жоламайды. Демек, ортада су тым ыссы да, арасан маңынан
аулақ қашып құстар жағаны ғана сағалайды.
– Онда балық  та жоқ, оларға көлдің өзге тұсы жетіп
жатыр.  – Көлді мейілі білгенше бақылап болғасын, олар
орман бауырын сағалай алаңқайды айналып әрі жөнелді. Бір
жерде  бағана  тоқтаған  тұстан  шапқылап  өткен  мүйіз-
тұмсықтардың үйіріне тап болды; әкесі мен енесі мойнын
созып, жас шалғынды құйрығын бұлғап қойып құныға таусап
тұр да, баласы біресе шөп үзіп, біресе ебедейсіз секіріп ойнақ
салады; сырт қарағанға ол тек күлкі үшін аяқ қадай қойған
бір дәу кеспек сияқты. Бұта арасында жасырынып жатып
жиһангездер оларды ұзақ қызықтап, ақырын суретке түсіріп
алды.  Бұл  үйірдің  бейбіт  өміріне  жалғыз  Горохов  қана
немқұрайды қарайды; мүйізтұмсық  баласының қорбаңдап
секіргеніне күлгенімен, ол осынау «кеспектен» неше пұт май
түсетіні, оның жон терісінен нартаға тағар қанша қайыс тіліп
алуға болатынын ойлап тұр еді.
Ойын  жүзеге  асыру  үшін  шаруақор  жазған  мылтығын
оңтайлай беріп еді. Горюнов оны тоқтатып үлгерді.
– Ақылыңнан алжасқансың ба, Никита! Баласын атсаң,
анау ата-енесі таптап тастамай ма бізді. Бұл жануарлармен
ерегесу жаман, – деп сыбырлады ол.
Орман ішімен мүйізтұмсықтарды абайлап орап, олар келесі
шоқты кесіп өтетін жолға түсті, мұнда ағаштардың биіктігі
он  метрге  жетіп,  самсай өскен жас  шыбықтары  қиналмай

88
сыбдыр-шусыз жүруге мүмкіндік бермеді. Сүрлеу жолдың
тағы бір қатері бар: үлкен бір аңмен бетпе-бет келіп қалуға
болады, мылтығын әзір ұстап, солтүстік Сібірдің тұлдырсыз
тундрасына үйренген, ал мына орманда адамдардан жырылып
кетуге жүрегі дауаламайтын Кротты алға салды.
Тіршілік  дегенің  орманда  көп  екен.  Әр  алуан  ұсақ
құстардан басқа бұтақта сайрап отырған шілдерді, біріне-бірі
ысқырып дыбыс берген шұбар шымшықтарды, бір ағаштан
бір  ағашқа  ұшып-қонып  жағы  сембей  шықылықтаған
сауысқандарды көрді, сарторғай сияқты әнші құстардың үнін
есітті.  Бұта  арасындағы  сыбдыр  басқа  да  кішігірім
сүтқоректілер  бар  екенін  байқатып  тұр.  Сүрлеу  тік  жолға
тартатын бір бұрылыстан олар алпамсадай бір ірі жыртқыштың
тұрқын шалып қалды, жер иіскеп, жай басып бұл қарсы келе
жатқан, шамасы, аю болуы керек.
– Зады, мұнда сенделіп жүрген аюлар аз емес-ау деймін,
– деп бір қойды Горюнов.
– Тек өздері жүрексіздеу ме қалай!? – деді Костяков.
– Қандайына тап болатыныңа байланысты ғой бәрі, ашы
кез келсе, адамға да шабады.
–  Сақтықта  қорлық  жоқ,  мылтықтардың  жартысын
жарқыншақ оқпен оқтауды ереже есебінде ұстауымыз керек,
– деп ұсыныс айтты Горюнов.
Бұл жолы орман танабы екі шақырымға созылды, одан
әрі жағасы биік теректермен, үйеңкілермен, мойыл, долана,
итмұрын  бұталарымен  көмкерілген  жылғасы  бар  тағы  бір
алаңқай  кездесті,  ағаштарда  сайраған  сан-алуан  құс  үні
төңіректі тербеп тұр.
– Мынау көл де көпіршір ме екен, білсек қой, – деп
ынтықты Ордин.
– Тізе бүгіп тыныға тұрайық, қалғанын көре жатармыз.
Ширек сағат отырып, әр жердің құстарына қарады, көл
беті  жыбыр-жыбыр  етіп,  балығының  молдығын  білдіріп
жатыр.

89
–  Мұнда  өмір  емес,  рахат  қой  бір!  –  деп  тамсанды
Горохов. – Біздің қу тақыр тундрадай емес, құсың-балығың
ит-ырғын.
– Мұхиттың қары мен мұзына қарамай жыл құстарының
неліктен осылай қарай тартатыны енді түсінікті болды, –
деді Горюнов.
– Бір ғажабы, жыл құстарының бәрі бірдей бұнда келмей,
дені терістік тундрада қалып қояды.
– Ұшқан кезде құстарды ұрпақтан ұрпаққа ауысып келе
жатқан инстинкт қана билейді, – деп түсіндірді оның себебін
Горюнов. – Мұнда тек осы арада туғандары ғана келеді. Ал
тундрада  туғандары  басқа  құстар  терістікке  қарай  кетіп
жатқанын көре тұра әрі ұшпай сонда қалады.
– Әрине, құс ақылды болып кетсе, біздің тундрада өмір
сүруіміз қиындар еді. Жыл құсы мен түлеген қаздар балық
аз ауланып, аңнан пайда түспеген жылдары бізді аштықтан
құтқарып қалып жүр, – деп шынын айтты Горохов.
– Япырай, құстар кейде тіке ұшпай қажеті жоқ шеңбер
жасап ұшушы еді, сонда ата-бабаларының салған жолынан
аумайды екен ғой. Арасынан ағашы кесілген ну ормандар
мен мұз басқан орындарға тынығуға түспей, ата-бабалары да
осылай айналып ұшқаны ма сонда.
Осы кезде көл беті екі жерден біртіндей көтеріле бастады.
Ара қашықтығы едәуір екі төмпе де көтеріліп барып жарылды
да, аппақ бу аспанға атылып, қайтадан басылды.
– Ара мерзімін білу үшін тағы да күте тұралық, – деп
ұсыныс жасады Ордин.
– Күтсек күтейік. Оған дейін шай қайнатып ішейік.
Ынғайлы орын таңдап алып, от тұтатып, мосыға құман
ілді. Қосауыз мылтықты алып, Горохов жағаға тақау жүзіп
жүрген бір ұя үйрекке жасырынып жақындай берді. Мылтық
гүрс етті, үйректер дүр көтерілген кезде көл бетінде екеуі
қалып қойды. Мылтық даусы ізінше тағы да шығып, іле-
шала Гороховтың айғайы естілді.

90
– Келіңдер тез, көмектесіңдер!
Үшеуі де мылтығын ұстай-ұстай жүгіріп, бұта мен шілікке
сүріне-қабына дауыс шыққан жерге жетсе, Горохов етпеттеп,
жаңа ғана шолп еткен бір заттың ізімен шеңберленген иірімнің
қасында жатыр.
– Бұл не? Не болып қалды?
– Ой, айналайындар-ай, кешіктіңдер-ау! – деді өкініш
өзегін өртеген  Горохов аяғына  тік тұрып жатып. – Кетіп
қалды.
– Ол не? Балық па?
– Итбалық. Нағыз итбалық.
– Мүмкін емес! – деп кесіп айтты Костяков. – Тұщы
суда итбалық болмайды. Бәлкім, оның өзен камшаты шығар.
– Тағы да не айтасыңдар! – деп шамдануға айналды
якут. – Мен осы ғұмырымда итбалықты аз ұстаппын ба?
– Қане, қайда жүр еді ол?
– Мына томарлардың арасында жүр екен. Мен үйректерді
атып қалған сәтте, есі шығып маған мойнын созып қарайды.
Аяйын ба, оны да бір бастым. Ол теріс айналып түсті, мен
баса қап сендерге айқай салдым. Сендер жүгіріп жеткенше
қолымнан жылп етіп шықты да кетті – ұстар түгі жоқ жып-
жылтыр неме ғой.
– Қалай, үлкен бе еді өзі?
– Жоқ, біздің жақтағылардан кішірек, бәлкім, жасы болар.
– Итбалық көлге қайдан келеді? – деді әлі таң-тамаша
Костяков. – Миыма кірмейді, сенімсіздеу.
– Сіз қателесесіз, Павел Николаевич, – деді оған Ордин
– Еске түсіріңдерші, суы тұщы Байкалда да итбалықтың
айрықша түрі Рһоса sibirica Орон көлінде де бар дейді.
 – Болсын-ақ онда, ал мына кіп-кішкене көлге қайдан
келді олар?
–  Бұл  Санников  жеріндегі  көлдің  әуелде  үлкен
болғандығын, теңізбен ашық байланыста тұрғанын дәлелдейді.
Итбалық мұнда сол тұста келген, бәлкім, осы араның бәрі

91
теңіз шығанағы болып, ащы сумен толған шығар, сонан бірте-
бірте бөлініп, шығанақ көлге айналып, тұщы суға бейімделіп
кетуі кәміл.
 Қайнап жатқан құманға қайтып келіп, жиһангездер көлдің
қайта көтерілгенінің куәсі болды. Ара мерзімі қырық минут
болып шықты.
Шайдан кейін көл жағалап ілгері тартқан жиһанкездердің
Горохов сөзінің шындығына көзі жетті.
Бір  жерден  олар  судан  басын  қылтитып  дөп-дөңгелек
жұмсақ жанарын кісілерге жаудыратып тұрған итбалықтарды
көрді.  Иттер  еті  дәмді  таныс  аңын  көріп,  абалап  тұра
ұмтылғанда әлгілер тыжырына бір пысқырып, суға сүңгіп
кетті.
– Сөзіңіз шын екен, Никита, көргеніңіз, әрине, итбалық,
– деп мойындады Костяков.

жүктеу/скачать 6,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: