Қожаберген жырау

 
123 
Кенжесі ем Толыбай сыншы Қожаберген, 
Бата алғам Ҽнет пенен Ҽз Тҽукеден. 
Кҥйзелген жҧрт жағдайын кҿзбен кҿріп, 
Ҿзегім ҿртенген соң айттым ҿлең. 
 
Біз айтпай кҿптің зарын кім айтады, 
Батырды ҧзақ соғыс қартайтады. 
Кенеттен елі-жҧртын жау шапқан соң, 
Жырауды шабыншылық мҧңайтады. 
 
Жҥрегім жау мен жҧрттан сескенеді, 
Біздерге кімдер қуат-кҥш береді? 
Тілеймін амандықты бір Алладан, 
Ҥш жҥзді қашан қорғап ескереді? 
 
Қарт ақын осындай да нҧсқа айтады, 
Мҧндай жай ер қайғысын ҧлғайтады. 
Халқына қысылғанда айтпағанда, 
Пайдалы насихатын қайда айтады. 
 
Халқыма жҽрдем бер деп хақтағала, 
Қолға ҧстап жасыл туды шықтым алға. 
Бҧлайша ҿлеңменен қайрат бердім, 
Соғысқа қатысатын мҧсылманға: 
 
-Ассалау мағалайкум,ҽлеуметім, 
Дҧрыс қой, осы бҥгін алған бетің. 
Қолда бар қаруларды пайдаланып, 
Жойыңдар жау ҽкелген зор індетін!? 
 
Соғысу ата жаумен-бҧл міндетің, 
Аянбай қылыштасар келді ретің. 
Қол оқпен дҧшпандарды жер қҧштырып, 
Сопы мен айықтырғай елдің дертін. 
 
 

 
124 
Асынған қҧтты болсын жарақтарың, 
Сҿзіме қҧлағың сал қарақтарым. 
“Шабуылы сҧм қалмақтың кҥшті екен”, -деп, 
Кетпеңдер жаудан қорқып тарап бҽрің. 
 
Жорықта жолың болсын азаматым, 
Болыңдар жаудан кекті қайтаратын. 
Кеудеңде шыбын жаның болса егер, 
Жоғалтпа жер бетінен қазақ атын. 
 
Болып тҧр халқым ҥшін ауыр кезең, 
Найзаңды, боздақтарым, жауға кезен. 
Жырылып ҿз тобыңнан алшақтама, 
Ер жігіт оңа алмайды елден безген. 
 
Шабушы ек жауға қарсы ҧрандасып, 
Майданға аттанушы ек қатарласып. 
Биылғы қалмақ қолы басым болды, 
Тоқтату қиын боп тҧр қарсыласып. 
 
Дҧшпанның аямасын ҽбден сезем, 
Жаулардың қорлығына қалай тҿзем? 
Қалмақтар дҽу мылтықтан доп атқанда, 
Сілкінді тау, орман, кҿл, тоғайлы ҿзен. 
 
Салғанмен Жоңғар қатты бҥліншіілік, 
Қуса да елді жерден быт-шыт қылып. 
Шыдаңдар тобың бҧзбай, азаматым, 
Арылар ҽлі-ақ бастан қиыншылық. 
 
Жемегей саяқ жҥріп жаудан таяқ, 
Жҥрген жоқ бҥгін бізді ешкім аяп. 
Айнала анталаған дҧшпаның кҿп, 
Мылтығын атпақ болып тҧрған таяп. 
 
 

 
125 
Пайдалан, Қазақ, Ноғай қҧралыңды, 
Кҿтере айт “Алаш!” – деген ҧраныңды. 
Ҿлер болсаң, балаңа қолтабыс ет, 
Жоғалтпай қоржындағы Қҧраныңды. 
 
Қазыбек, Ер Жҽнібек, Алдабек би, 
Кҿрді олар ҿз жҧртынан кеткенін кҥй. 
Ҥшеуі тозған елді біріктірер, 
Қайғыр ма, жас пен кҽрі, естерің жи!? 
 
Ҿскенбіз Қазақ ҧлы бір ҧяда, 
Қызыққан ел емеспіз дҥнияға. 
Ҥлкенді кіші сыйлап ҽрқашанда, 
Топ болса, сҿз бастатқан қарияға. 
 
Сақтанып ҧйымдасып, тізе коссақ, 
Инша Алла, мҧны қҧдай хош кҿреді. 
Топтанып ғаскер қҧрап, есті жисақ, 
Алла, аруақ баршамызға кҥш береді. 
 
Тастама халы азыңды мықтыларың, 
Қоныстан жылжымаңдар кҥші барың. 
Мекеннен марал ауса, жайы болмас, 
Есте ҧста, бҧл сҿзімді есі барың!? 
 
Би мен бек, бір-біріңді сынамаңдар, 
Дауласып ел арасын былғамаңдар!? 
Сардарлар, сарбаз жинап, жаумен соғыс, 
Сҿздерін ғазазілдің тыңдамаңдар! 
 
Қаратау, Сыр, Сарыарқа, Еділ-Жайық, 
Тҧрақты Қазақ жҧрты қонысы деп. 
Санаңдар тҥп қазаққа соны лайық, 
Ҽуелден мал кіндігі ҿрісі деп. 
 
 

 
126 
Тіріліктен жарамайды кҥдер ҥзген, 
Сайла орын, жер ҥй салып, жапан тҥзден. 
Қазақтың қыздарына жараспайды, 
Қалмақтың бектеріне кҿзін сҥзген. 
 
Қыздарым, келіндерім, жауынгер бол, 
Дҧшпанға басыңды име, ҧсын ба қол. 
Сендер де қару-жарақ асыныңдар, 
Жоңғардан кек алатын ҿжет жан бол. 
 
Қыздарым, келіндерім, топ қҧрыңдар, 
Ерлерше киініңдер, сай тҧрыңдар. 
Ҧрыста ҿл, мазақ болма, берілмеңдер, 
Қалмақты қанжарменен шапқа ҧрыңдар. 
 
Таралған Ҥш жҥз ҧлы бір ҧядан, 
Сҿйтсе де қоныс тепкен ҽр қиядан. 
Бір-бірін кҿре қалса, “ой, бауырымдап!” 
Табысып шҧрқырасқан қиуадан. 
 
Тарқатпа, сарбаздарым, жиыныңды, 
Оңайлат жаудан кек ап, қиыныңды. 
Қалмақты жеңіп шығып, қҧдай оңдап, 
Боздақтар қайтадан тап ҥйіріңді?! 
 
Елестеп кҿз алдыңда бҧрынғы кҥн, 
Шығарма ҿткенді ойлап, жылаған ҥн!? 
Тірі қалған пенделер сергек болғай, 
Иманын жолдас етсін ҿлгеніңнің! 
 
Пайда жоқ қайғырғанмен, жамиғатым, 
Ешқашан жасымаңдар, болғай батым. 
Ауырлық жау қырылып жеңілденсе, 
Артады бҧрынғыдай салтанатың! 
 
 

 
127 
Мҧхаммед ҥммҽтіміз – қҧдайға қҧл, 
Сіздерге бабаң айтар ҿсиет бҧл. 
“Адам басы – Алланың добы”, - деген, 
Тҽңірден тілек тілеп, шҥкірлік қыл! 
 
Соғыста қиындыққа шыдай берсек, 
Дҧшпанға қырылатын келер кезек. 
Табағын жаудың ҿзіне қайта тартар, 
Бҿгенбай, Ер Сары, Асқап, Жабай, Кҿшек. 
 
Біріңді бірің қолда қысылғанда, 
Татулық – лайықты іс мҧсылманға. 
Боларсың бҽрің батыр, ҿндірлерім, 
Ҧрыста ата жаумен ысылғанда. 
 
Сынап кҿр бҧл соғыста бағыңызды, 
Сындырмай жау алдында сағыңызды. 
Жоңғарға жеделерің тура тисін, 
Дҽлдеп ат, кере тартып жағыңызды. 
 
Ауыр кҥн ҧзақ тҧрмас бастарыңда, 
Тоқтарың қайырыла жҥр аштарыңа. 
Тірілікте бір-біріңе мейірімді бол, 
Естек жап, ҧйымдасып ес барында. 
 
Сҥйей жҥр ҽлсізіңді ҽлі барың, 
Қолдағы жолдас болсын қаруларың. 
Майданға жау Қалмақпен шыққан кезде, 
Алла мен аруақ болсын сыйынарың. 
 
Дҽрменсіз сҧлтандарға ел ермесін, 
Қазағым ғазазілді дос кҿрмесін. 
Қазіргі тҿрт ханда да береке жоқ, 
Оларға енді тізгін жҧрт бермесін. 
 
 

 
128 
Екі жҥзді сатқынға, 
Жарамас ерлер иліккен. 
Қоғамшыл емес сҧлтанды, 
Тайдырыңдар биліктен. 
 
Қысылшаң мҧндай кезеңде, 
Айырылмаңдар бірліктен. 
Мейлің тҿре, қара бол, 
Жҧртыңды қорға ерлікпен. 
 
Ҥш биден, менен бата алған, 
Тҥйе балуан атанған. 
Балта керей Тҧрсынбай, 
Асқан батыр қатардан. 
 
Он жетісінен мҽлім Тҧрсынбай, 
Ертісбай ердің баласы. 
Жаста болса ол шаһбаз, 
Қазақтың ҥлкен панасы. 
 
Дҧшпан шошыр айбатты, 
Кҿп батырдан қайратты. 
Қалмақ тигенін естісе, 
Дей бер жауды жайратты. 
 
Сондай ерлер аттанса, 
Жоңғардың қҧрыр шарасы. 
Ішкерілей енуге 
Келе қоймас шамасы. 
 
“Сарыарқа – Қазақ жері кіндігі”, - деп, 
Атаның мҥлкі болсын жиғандарың. 
“Жау қалмақ – ата дҧшпан қанішер”, - деп, 
Ойраттың мойны болсын қиғандарың. 
 
 

 
129 
«Нҧр жауар талапты ерге» деген жанмын, 
Есіркеп қашан Алла жеткереді? 
Тҽңірден елге амандық тілеп жҥрмін, 
Қазақтың ісін қашан хош кҿреді? 
 
Кҥн барма енді бізге жиылатын, 
Дҽм-тҧзы туған жердің бҧйыратын. 
Сауықшыл бейбіт жатқан Қазақ едік, 
Жау кҿрсек, қарсы бірге жҧмылатын. 
 
Бар еді Кіші жҥзде батыр Жайнақ, 
Жау десе, аттанушы еді жҥзі жайнап. 
Ол-дағы халқын жинап, жасақ қҧрып, 
Қалмақты “ҽ” дегенше шығар жайпап. 
 
Намазды тоқтатыңдар, азаматым, 
Ҧнаса менің айтқан насихатым. 
Қожа, молда, ишандар уақытша, 
Қоржынға сақтап қойсын шариғатын. 
 
Намаз оқып жатқанда, жаулар қырар, 
Атылған дҽу мылтықтан доп кеп ҧрар. 
Мінажат қып жайнамазда отырғанда, 
Сҧм халхи ҧстап алып, тҧтқын қылар. 
 
Кҿңілің Алла мен дінге болса таза, 
Тартқызсаң жау қалмаққа қатаң жаза. 
Ҧжмақтың тҿрінен орын аларсыңдар, 
Кешірілер намазың болса қаза! 
 
Тҧрммыстың кҿрдің, міне, ауырларын, 
Сау болғай, қайда жҥрсең, бауырларым! 
Тастама, ата-анаңды, ҧл-қызыңды, 
Қасыңда бірге жҥрсін алған жарың!? 
 
 

 
130 
Қалмақтың кҥні бізден жаман болсын, 
Індет кен аттары да шабан болсын! 
Ҿткендер енді қайта тіріліп келмес, 
Аз қазақ тірі жҥрген аман болсын! 
 
Санама біріңді артық, біріңді кемге, 
Біріңді-бірің деме сҥрінгенде. 
Ҽрқашан тобық бҧзбай, бірге жҥрсең, 
Татисың азда болсаң іргелі елге. 
 
Тҥсірме естеріңе ойда жоқты, 
Кҿрсетпе бір-біріңе қоқан-лоқы. 
Зор апатттан қалсаңдар аман-есен, 
Аларсың ҽлі-ақ жинап дҥние-боқты. 
 
Дҽулет, бақ, перзентке асығыс жоқ, 
Пендеге шыдамдылық дес береді. 
Жоққа қуып еш жҥйрік жеткен емес, 
Біреуге ерте, біреуге кеш келеді 
 
Орнатар дҧшпандарға заман ақыр, 
Жас арыстан Қанжығалы Жантай батыр, 
Естісе қалың қолын бастап шығып, 
Жоңғарды отырғызар мҧзға тақыр. 
 
Саспаңдар, жҧртты ҧйыстыр, даналарым, 
Дҧшпанның кҿрсеңдерде соққыларын. 
Қалмаққа шығын болмай, майдан берсең, 
Белгілі болар жауды жоқ қыларың. 
 
Ту ҧстап, тҧлпар мінген мен қарт ноян, 
Бет келсе, жоңғарлардың кҿзін оям. 
Қаншама арпалысып соғыссақ та, 
Дінкені қҧртып тҧр ғой мына қоян. 
 
 

 
131 
Желкілдеп бҽйшешектей қатар ҿскен, 
Майданда қайрат қылып кҿзге тҥскен. 
Асынған қару- жарақ кҿген кҿздер, 
Қоршауды бҧзып шыққай ерен кҥшпен. 
 
Кҿп ҽлі кҿретінің берендерім, 
Бел буып, тҽуекел ет, ҿрендерім. 
Оғыңды қҧр далаға шығын қылмай, 
Байлап ат дҧшпаныңды мергендерім. 
 
Жырларым қҧлағыңа тие қалса, 
Ҧғып ал, есіңе ҧстап,азаматым. 
Тірі жҥрсең, қайта тап жер- суыңды, 
Жоғалтпа жер жҥзінен ҥш жҥз атын. 
 
Шҽкіртім қайда екен Бҧқар жыршы, 
Ол Бҧқар ҽрі ақын, ҽрі сыншы. 
Естісе жау тигенін аттан салар, 
Жырына оның, халқым, қҧлақ тҥрші!? 
 
Бҧқаржан биылғы жыл отыз жаста, 
Атағы ақындықпен шықты Алашқа. 
Ҿзі де кҿп қайғырып жҥрген шығар, 
Тҥскен соң ауыр бейнет қайтсын басқа! 
 
Азаттық қамын ойла милыларың, 
Қосқайсың елдің басын сыйлыларың. 
Дҧшпанға бас кҿтертпей, соққы берсең, 
Жойылар бҥгін кҿрген қиындарың. 
 
Қалмақты, шамаң келсе, қыра бергей, 
Ҿмірдің кҿрем десең рахатын. 
Тірлікте жауыздарға есе бермей, 
Бабаңның мақҧлдаңдар насихатын! 
 
 

 
132 
Есен бол, ҽр уақытта, бауырларым, 
Кҿңілгемедеу болсын қаруларың. 
Біріңді- бірің қолда шамаң келсе, 
Кетпесін босқа тозып ауылдарың. 
 
Кҥн туса, ел беті оңға бҧрылатын, 
Ҽңгіме-кеңес, думан қҧрылатын. 
Жҧртымыз ҿз қалпына келер еді-ау, 
Болса егер жау табаны сырылатын. 
 
Бҧл заман, қай-қай заман, қасқыр заман, 
Кҿрші ел жоқ қазақтарға қас қылмаған. 
Дҧшпанға кездескенде соққы бергей, 
Дҧрыс іс-жауға кеуде бастырмаған. 
 
Алынсын сҧрыпталып жиындарын, 
Жҧмсалсын ҥнемделіп бҧйымдарың. 
Киім мен азықтарды бҿле- жарып, 
Оңайлат істеріңнің қиындарын. 
 
Керейдің батыры бар Ақпанбеттей, 
Оғанда қоймаушы енді дҧшпан беттей. 
Естісе ғаскер жинап, ту кҿтеріп, 
Қалмаққа келіп тиер жанған ҿрттей. 
 
Мекенің болсын орман, тау мен тоғай, 
Ол жерден жау алуы болмас оңай. 
Майданда Қазақ қолын аруақ қолдап, 
Халқыма қадыр Алла пана болғай. 
 
Жаттап ал жырларымды, балаларым, 
Болашақ кҿпке тҧтқа даналарым. 
Дҧшпанды батылдықпен тойтарыңдар, 
Жоғалтпай жау алдында беттің арын!? 
 
 

 
133 
Бастасын тозған елді кҿсемдерім, 
Ақылшы болсын сҿзге шешендерім!? 
Мҧндайда езуі босты ел санамай, 
Тізе қос, кҥшті жинап есендерің!? 
 
Зор соғыс мҧныменен тыйыла алмас, 
Қазақты кҽпір қалмақ жоқ қыла алмас. 
Дҥние кезек деуші еді бҧрынғылар, 
Дейме екен Ҥш жҥз жаудан кегін алмас. 
 
Ерлерім, тілейтінім сендерден сол –  
Аршыңдар Қазақ ҥшін бақытқа жол. 
Қажыма, сескенбеңдер, ілгері ҧмтыл, 
Жастардан тез қҧрастыр қарулы қол!? 
 
Қиыншылық ылғи болмас, ҽлі-ақ ҿтер, 
Сарбаздар жауды ҧзатпай тентіретер. 
Бҿгенбай, Ер Сары, Асқап, Жабай, Кҿшек, 
Қалмақты қойша қырар, зар еңіретер. 
 
Қазағым дҽулеті мол, қарқынды еді, 
Жҥздері ерлерімнің жарқын еді. 
Қҧс тҿресі аққу қҧс секілденген, 
Жҧртымның қыз-келіні алтын еді. 
 
Ҥміттімін ҽлі-ақ халқым оңалар, 
Кҽпір қалмақ, жер бетінен жоғалар! 
Балаларым, жауды жеңіп кҥйретіп, 
Тҧғырына қазақ қайта қона алар! 
 
Астыңда болмасада тҧлпарларың, 
Аянбай соғысыңдар, сҧңқарларым!? 
Майданда ҿл, жауға тірі берілмеңдер, 
Тҿкпеңдер, азаматтық беттің арын!? 
 
 

 
134 
Қалмақпен басталғанда ҥлкен ҧрыс, 
Қаршылдап жарқылдасын алмас қылыш. 
Бастап ҿт Сарыарқаға қалың елді, 
Жараспас шораларға босқа тҧрыс. 
 
Би мен бек, жҧртты ҧйыстыр, қарап тҧрма, 
Артыңа алаңдама, мойын бҧрма»? 
Кейінгі елді ертетін сардарлар бар, 
Олар да қҧлақ тҥрер біздің жырға. 
 
Жырымда кемдік болса, сҿге кҿрме, 
Қарғысты қарт бабаңа тҿге кҿрме!? 
Кек қайтар дҧшпаныңнан, ҧландарым, 
Басқаға кҿңіліңді бҿле кҿрме!? 
 
Қайраттан, қимылдап қал, боздақтарым, 
Есіңде болсын менің айтқандарым. 
Жауларды қол оқпенен топырақ қаптыр, 
Ҽрдайым берік болсын ынтымағың!? 
 
Балалар, Алла, аруаққа сыйыныңдар, 
Топ-топ боп ҽрбір тҧсқа жйилыңдар. 
Ҽр жерден жау қалмақты бас салыңдар, 
Бытырап қҧр жҥруден тыйылыңдар!? 
 
Кҥй ойла, қҥй ойлама, бітті жҧмыс, 
Бастаңдар қоршау бҧзып ҥлкен ҧрыс. 
Қайғыдан ҧран салып серпіліңдер, 
Бҧл сҿзім менің айтқан болмас бҧрыс. 
 
Аршыңдар жҧрт ҿтетін жаудан жолды, 
Шаншыңдар кҿк найзамен оңды-солды. 
Соғыста жолың болғыр қолбасылар, 
Бастаңдар сҧрыпталған қалың қолды. 
 
 

 
135 
Аман бол, ел қамқоры жарқындарым, 
Алмастай қан майданда жарқылдағын. 
Жҧрт қамын естеріңе ап, ескере жҥр, 
Бақ қонып, басылмасын қарқындарың! 
 
Ел мҧңын ҽнге қостым, кҥйге қостым, 
Алдыңа тарту етіп, жырды тостым. 
Насихат халайыққа тағы да айттым, 
Жігері артса екен деп кҿңілі бостың. 
 
Тыңдады ҿсиетімді Ҥш жҥз халқы, 
Ҧнатып айтқанымды жаяу-жалпы. 
Осындай насихат сҿз кҿпке арнадым, 
Жазсын деп игілікке апат арты. 
 
Жырымды ҧғып жҧрттың қаны қызды, 
Тастамай жетектеді ҧл мен қызды. 
Батырлар найза ҧстаған алға тҥсіп, 
Сайланған жауынгерлер қоршау бҧзды. 
 
Ашынған қазақ қорқып бҧға алмады, 
Қалмақтар жекпе-жекке шыға алмады. 
Мылтығы жеткілікті қанішерлер, 
Бірме-бір шайқасуды қаламады. 
 
Лап қойған бетте Қазақ бҧзып шықты, 
Қалмақты қоршап тҧрған шаншып жықты. 
Қайсы бір жас ҿндірлер оққа ҧшса да, 
Қайтпасын біздің жақтың жау да ҧқты. 
 
Тҥспен деп енді қалмақ алдауына, 
Қаймықпай соққы беріп қас жауына. 
Орта жҥз, Кіші жҥз боп кҥшін салып, 
Дҧшпанның быт-шыт қылды қҧрсауын да. 
 
 

 
136 
Жағдай жоқ кҿрші жҧртпен елдескендей, 
Ҿмір мен ҿлім болды белдескендей. 
Мылтықсыз біздің Ҥш жҥз жҥрсе-дағы, 
Тап қазір болдық жаумен теңдескендей. 
 
Ер емес жаудың туын қҧлатпаған, 
Қалмақтың адамы жоқ жылатпаған. 
Сҥйреткен дҽу мылтығын сҧмырайлар, 
Қолма-қол соғысуды ҧнатпаған. 
 
Садақ пен мылтығым бар “кҥлдірмамай”, 
Кезім жоқ атысқанда тигізе алмай. 
Халқыма насихат жыр айтқанымда, 
Қоршауды бҧзып шықты бірі қалмай. 
 
Кезінде қыннан қылыш суырылған, 
Апшысы ит Қалмақтың қуырылған. 
Орта жҥз, Кіші жҥздер садақ тартып, 
Еріксіз дҧшпан жақтан ту жығылған. 
 
Қарамай ҿлгеніне, тірілгеніне де, 
Қалмақтың таптап ҿтті мергенін де. 
Қазақ, Ноғай баршасы ҧран салып, 
Дҧшпанның талқандады шеңберін де. 
 
Бҿгелмей зуылдата садақ тарттық, 
Кҥлдірмамай мылтықпен кҿздеп аттық. 
Қоршау бҧзып шығарда кҿк семсермен, 
Арпаласқан жаулардың басын шаптық. 
 
Қазақтың қарт батыры ем ардақтаған, 
Жырымды топқа салып салмақтағам. 
Қан кешіп, сан майданда жҥрсем-дағы, 
Жоғалтпай ҿз бойыма ар сақтағам. 
 
 

 
137 
Мейман боп қайын жҧртқа келіп едім, 
Сый-қҧрмет Кіші жҥзден кҿріп едім. 
Еліме қайтар шақта жау қоршады, 
Жаратқан, осыншама не қып едім? 
 
Қазаққа қиын болды келген індет, 
Ежелден жауға шабу-ерге міндет. 
Шығар да жау қоршауын кҥшпен бҧзып, 
Екі ҧлым майданда ҿлді Науан, Ҽсет. 
 
Майданда соғысқанда шаһыбаздарым, 
Қиналып қысылып еді жер боп тарын. 
Сҧм қалмақ қорғасын оқ жаудырса да, 
Қаймықпай шайқасып ед қҧлындарым. 
 
Екі ҧлым, екі атқосшым оққа ҧшты, 
Тҿрт боздақ қара жерді барып қҧшты. 
Ҿлімін тҿрт батырдың кҿргенімде, 
Ҿртеніп іші-бауырым кҥйіп пісті. 
 
Тҿртеуі бізбен бірге келіп еді, 
Тамаша Кіші жҥзден кҿріп еді. 
Ақыры қан майданда шейіт болды, 
Тҿрт ботам жау қалмаққа не қып еді? 
 
Кҿрген соң сҧмдық істі шыдай алмай, 
Ҧрандап “Ошыбайлап!” салдым айғай. 
Шаныштым оңды-солды кҿк найзамен, 
Жығылды талай жендет салып ойбай. 
 
Пенденің бала деген жҥрегі ғой, 
Аз кҥндік тіршілікте тірегі ғой. 
Ҧлдардың жаудан кегін алу ҥшін, 
Қалмақтың тайшыларын тҥйредім ғой. 
 
 

 
138 
Қалмақтың алақандап ҧрттап қанын, 
Қҧштырдым талайына аттың жалын. 
Ҽйтеуір бір ҿлім деп қылыштастық, 
Қазақтың қорғау ҥшін мал мен жанын. 
 
Ҥйде, тҥзде болсақта бір-ақ ҿлім, 
Дҧшпаннан алған дҧрыс елдің кегін. 
Келсемде алпыс бірге найзаладым, 
Жоңғардың қанға қҧмар талай бегін. 
 
Қоршауды бҧзар шақта ҽлді жидық, 
Уайымды, босаңдықты мҥлдем тыйдық. 
Алысқан ат ҥстінде ит халхидың, 
Ҧстап ап айдарынан мойнын қидық. 
 
Уақиға ауыр болды кҿзбен кҿрген, 
Атқыш ем қолмен мерген, кҿзбен мерген. 
Лақтырып шыжым найза жылдамдата, 
Қалмақты сҧлатуды мақҧл кҿргем. 
 
Болсам да қол бастаған батыр ноян, 
Қайғыны ішімдегі қалай жоям? 
Қасымда қалың жасақ болмаса да, 
Шайқастым алпыс бірде болмай қоян. 
 
Айырылды тҧлпар атым тағасынан, 
Тозып тҧр ақ сауытым жағасынан. 
Қайралған қайқы болат алдаспаным, 
Боялды қызыл қанға сағасынан. 
 
Жорықта қырық тҿрт жыл ғҧмырым ҿтті, 
Орта жас ол да мені тастап кетті. 
Ит қалмақ соғысуға душар қылды, 
Болмаса ақсақалдық кезең жетті. 
 
 

 
139 
Жасымнан ту ҧстаған болдым сардар, 
Соңыма еріп жҥрді талай дегдар. 
Кез болдым алпыс бірде қатал жауға, 
Ісіне қҧдіреттің не амал бар? 
 
Жау алды қазақтың кең сахарасын, 
Талайды оққа ҧшырып, кесіп басын. 
Кҥнасыз жҥкті ҽйелдің ішін тіліп, 
Найзалап шырылдатты жас баласын. 
 
Тірілікте бҧл қорлықты кҿрмейін деп, 
Тайынбай жауға соққы берейін деп. 
Дҧшпанға ыза кернеп, қарсы шаптым, 
Майданда шейіт болып ҿлейін деп. 
 
Қалмақпен ҧрыс салдық аянбай-ақ, 
Аялдап алды-артыма қарамай-ақ. 
Мені кҿріп, жастар да аттан салды, 
Ойратты шабақтадық аямай-ақ. 
 
Жҥрекке шабыншылық салды жара, 
Бҿлінді ел бір-бірінен дара-дара. 
Жоңғармен ҧлғайсам да кескілестім, 
Тағдырдың жазуына бар ма шара? 
 
Пендеге опа болмас дҥние жалған, 
Жау ҥшін қазақ қҧны арзандалған. 
Майдан да Алла сақтап жарылмады, 
Тҿбесі дулығамның маржандалған. 
 
Атаның еркін ҿсіп дҽулетінде, 
Бҿленіп сҽн-салтанат сҽулетіне. 
Сарбазсыз жолаушылап жҥрсем-дағы, 
Қаймықпай шығып жҥрдім жау бетіне. 
 
 

 
140 
Кҿргенде Хорос, Шорос, Білеуітті, 
Убашы, Ҧраңқай мен Телеуітті. 
“Ҽкелген жҧртыма апат сҧмырай”, - деп, 
Іштегі кҽрі кегім қайнап кетті. 
 
Қҧрымай енді дҧшпан бізге кҥн жоқ, 
Ерлердің жҥрегіне тҥсірген шоқ. 
Халқымды қансыратқан малғҧндардың, 
Қадалттым жауырынынан дҽлдеп қол оқ. 
 
Айналды зор шайқасқа ҧрыс соңы, 
Жаңбырша жауып кетті қалмақ оғы. 
Дҧшпандар оқ бората бастағанда, 
Шегінді шығын болмай қазақ қолы. 
 
Кең дала толып кетті айғай шуға, 
Қазақтар паналады тоғай-нуға. 
Соғысқан қалмақтармен біздің ғаскер, 
Болды ғой тірелгендей от пен суға. 
 
Қалжырап кҥші азайған есіл халық, 
Мҽңгірді соғыс, аштық жҥдеткелі. 
Кҿлігін қолда барлар пайдаланып, 
Бет қойды Сарыарқаға тез жеткелі. 
 
Жанына қиыншылық қатты батып, 
Азаптың улы дҽмін бҽрі татып. 
Қажыды азығы жоқ шҧбырған жҧрт, 
Ҽр жерде аш, жалаңаш қона жатып. 
 
Бҧл заман, қай-қай заман, мыстан заман, 
Қазақты ҽлсіреткен дҧшпан заман. 
Шҧбырғанда ізіңнен шаң борайды, 
Қар жауған қантардағы қыстан жаман. 
 
 

 
141 
Қанданды қазақ атам кең даласы, 
Ҿлік пен ашқа толды сай-саласы. 
Қҧтқармақ елді апаттан болсадағы, 
Ҽнеттей жолда қалды жҧрт данасы. 
 
Қҧрсауын Торғауыттың бҧзып ҿтті, 
Қазақтар қоршаудағы бҽрі кетті. 
Жеткізбей халхиларға кеткен елдің, 
Біразы Сарысуға барып жетті. 
 
Келтірдің жҧртыма індет қатты, қҧдай, 
Қара жер ел табанына батты, қҧдай. 
Жаяудың жҥрсе аяғы ауырады, 
Халқыма қимадың ғой атты, қҧдай. 
 
Зор апат Ҥш жҥз ҧлын тентіретті, 
Жҧртымның бақ, береке, қҧты кетті. 
Жал-жая, қазы-қарта жеген қазақ, 
Дариға-ай, шҿп тамырын қорек етті. 
 
Жоқшылық меңдеткен соң адам жҧқа, 
Шекпенге ҿш болады тікен, бҧта. 
Қазағым шҿп тамырын қорек етіп, 
Қампайтты ішін сумен жҧта-жҧта. 
 
Бейнетке жол-жҿнекей ҽбден батып, 
Тоқтайды дем алмақ боп аздап жатып. 
Қоршаудан шықса-дағы мекені жоқ, 
Ойлайды жан сақтауды басы қатып. 
 
Кҿсемдер қайғыланды қатты налып, 
Жарымжан, кемтар-ауру жолда қалып. 
Ҿгіз, тайлақ мінгендер қуанысып, 
Шҧбырды Арқа жаққа қашқан халық. 
 
 

 
142 
Ҿкшелеп артымыздан бізді қуып, 
Жетуге қалмақ қолы қалды жуық. 
Жауға дҽлдеп шірене садақ тарттық, 
Қалдық деп бір кҥн ҿліп, бір кҥн туып. 
 
Қалмады соңымыздан кҽпір қалмақ, 
Тағы да тҥсірмек боп ауыр салмақ. 
Бҧршақша қорғасын оқ жаудырды олар, 
Қоярдай қалған елді бірден жалмап. 
 
Мен талай жау шебіне салғам ойран, 
Ісіме Ҥш жҥз ҧлы қалған қайран. 
Атақты Ер Толыбайдан тусам-дағы, 
Тимей тҧр тозған жҧртқа ешбір пайдам. 
 
Қазаққа болмасам да ҥлкен тҧтқа, 
Насихат тағы да айттым барша жҧртқа. 
Жырымды шегінген қол қабыл алды, 
Кезігіп тҧрса да аштық, соғыс, жҧтқа. 
 
Ел намысын қозғадым, 
Ҧзақ сҿйлеп созбадым. 
Қайрат беріп ерлерге, 
Бҧлайша бір толғадым. 
 
Ҿртеңге шыққан жас шҿптей, 
Еркелеп ҿскен ҧлдарым. 
Дҧшпандарға бас име, 
Қҧламасын тіккен туларың. 
 
Жау келді деп қайғырма, 
Табаныңды тайды ма!? 
Жебе барат қалмаққа, 
Естеріңнен айырыл ма?! 
 
 

 
143 
Ҧрандап шық майданға, 
Қолдағы сеніп сайманға. 
Жау таңқалсын мылтықты, 
Тапқан ақыл-айлаңа. 
 
Бақыт қонбас тайғанға, 
Сес кҿрсетіп жайнаң да. 
Абдырама ерлерім, 
Қалмақ қанат жайғанға. 
 
Қас ойлаған кҽпірдің, 
Қабыл болмас тобасы. 
Естен кетпес қазаққа, 
Иттердің салған жарасы. 
 
Қалмасада соңыңнан, 
Берме намыс қолыңнан. 
Аянбай ҧрыс салыңдар, 
Бҿгей алмас жолыңнан. 
 
Қалдырармыз Қалмақты, 
Аударып тастап салмақты. 
Тойтарайық жауызды, 
Қҧрсаулатпай жан-жақты. 
 
Батырлардың ағасы, 
Қырықта жас шамасы. 
Қорған болар халқыма, 
Бҿгенбайдай панасы. 
 
Қанжығалы Арғын Бҿгенбай – 
Алтынды тонның жағасы. 
Осы кҥнгі сардардың, 
Бҽрінен артық бағасы. 
 
 

 
144 
Бес жасы кіші Бҿгеннен, 
Албанның ері Ханкелді. 
Бҿлінсе де жҧртынан, 
Бастауға жарар ғаскерді. 
 
Тазартылар кҥн туар, 
Қазақтың кең даласы. 
Ел қорғаны ҧл туар, 
Жоңғардың қҧрыр шарасы. 
 
Жазығы жоқ қазақтың, 
Батырлар болар панасы. 
Жҧртты қырған Ойраттың, 
Жыртылар ҽлі-ақ жағасы. 
 
Қазақтар тҥйіп қабағын, 
Жаудың орып тамағын. 
Қайта тартар қалмаққа, 
Ҿздері тартқан табағын. 
 
Быт-шыт қып шебін, қамалын, 
Кҽпірдің тауысып амалын. 
Қазағым жерін тазартып, 
Тайдырар дҧшпан табанын. 
 
Қайтарылар жерлерің, - 
Тау, орман, ҿзен, кҿлдерің. 
Болашағы ҥшін ел-жҧрттың, 
Ҧрысқа шық ерлерім! 
 
Ту кҿтеріп, ҧран сап, 
Шығарып жаудың ойранын. 
Желбіресін қҧлпырып, 
Бҿрілі жасыл байрағың. 
 
 

 
145 
Халқымның соры арылып, бағы жансын, 
Дҧшпандар топырақ қауып, жер жастансын. 
Ҥш жҥздің жауыз Қалмақ соққысын жеп, 
Айырылып жер-суынан қайғылансын! 
 
Қолынан ата жаудың дҽулет кетсін, 
Жай тҥсіп, елі-жҧрты қҧрып бітсін! 
Талқандап Қалмақтарды мекенінде, 
Қазағым желбіретіп туын тіксін! 
 
Келеді кҿп ҧзамай ондай заман, 
Азамат тізе қосып, жҥрсе аман. 
Ҧшырап бейбіт жҧрттың қарғысына, 
Қалмақтың кҿрер кҥні болар жаман! 
 
Мҧны естіп ҿңкей боздақ қайраттанды, 
Сарбаздар кҿңілденіп, бек шаттанды. 
Ілгері қалмақ қолын жҥргіздіртпей, 
Жігіттер садақ тартып, айбаттанды. 
 
Кҿрсетті ҿндірлерім жауға айбын, 
Тарқады оны кҿріп, шер мен қайғым. 
Сарбаздар жылдам қол оқ лақтырғанда, 
Бҽрінен қашты дҧшпан дҿң мен сайдың. 
 
Батырлар халхиларға шегіп айбат, 
Кҿп бҿгеп Қалмақ жолын қылды қайрат. 
Хорос, Шорос, Білеуіт жабылса да, 
Кҥллісін қазақ қолы шықты жайпап. 
 
Жендеті Сібе, Ҧраңқай сасып қалды, 
Убашы, Торғауыттар жасып қалды. 
Қолма-қол шайқасқанда жауын қырып, 
Кҿңілі ерлерімнің тасып қалды. 
 
 

 
146 
Біздің жақ бірме-бірде басым тҥсті, 
Қылыш пен найза ҧрыста асып тҥсті. 
Алысып қалмақтармен ҧмар-жҧмар, 
Кҿрсетті бҧл майданда жауға кҥшті. 
 
Ҿзім де “Ошыбайлап!” ҧран салдым, 
Дҧшпанның қорлығына назаландым. 
Қасық қаным қалғанша соғыспақ боп, 
Қалмақтың батырларын найзаладым. 
 
Майданда ақыл-естен адасқанда, 
Ҿлшеусіз ерік бердім алдаспанға. 
Наркескен мойнын қиды талай жаудың, 
Ҿзім мен жан-жарыма жармасқанда. 
 
Жаным менің ерлерден ардақты емес, 
Ҿткен кҥн кҿз алдымда жай бір елес. 
Жҥз жиырма тҿрт мың пайғамбар мен 
Отыз ҥш мың сахаба да дҥниеден ҿткен, 
Солардан Қожаберген артық емес. 
 
Дҥние опасы жоқ жалған екен, 
Бізден басқа да ерлерден қалған екен. 
Ҿліп кетсем, соғыста шейіт болам, 
Ҥйде ҿлмей, тҥзде ҿлген арман екен. 
 
Ашамайлы керей ішінде Кҿшебемін, 
Жорыққа он жетімнен тҿселгенмін. 
Жекпе-жек Қалмақтармен шыққан шақта, 
Желкесін қидым талай ерсінгеннің. 
 
Бҧл сҿзім менің айтқан жалған емес, 
Ҿтірікке ерлік арым барған емес. 
Алпыс бірге келгенше бірме-бірде, 
Жау дендеп, ат сауырына салған емес. 
 

 
147 
Бҧл да болса, қҧдайдың бергені де, 
Атқардым қолдап істің келгенін де. 
Аллаға шҥкір, беделсіз болған емен, 
Тҥсінем жҧртым, маған сенгенін де. 
 
Атқарып тҽуір жҧмыс елшілікте, 
Ҧнадық ер атанып кҿпшілікке. 
Айырылып қасыма ерген тҿрт боздақтан, 
Тап болдым дҽл бҥгін мен кемшілікке. 
 
Зор апат болатынын білген жоқпыз, 
Кем тҧтып, ғарыптерге кҥлген жоқпыз. 
Кез болдық абайсызда бҧл індетке, 
“Ертегі” тыңдайық деп жҥрген жоқпыз. 
 
Батыр деп тҥсіп жҧрттың ықыласы, 
Болып ем жас шағымнан ордабасы. 
Кешегі қамал бҧзған жиырма бесте, 
Сыйлап еді мҧсылманның кҽрі-жасы. 
 
Жерлерім-Ертіс, Есіл, Тобыл бойы, 
Елімнің жайылушы еді ешкі-қойы. 
Кҥн туып, ата жаудан кек алатын, 
Қалмақтың іске аспасын харам ойы. 
 
Белгілі мырзалықпен жҧртқа жайлы, 
Орта жҥз Керейде елім Ашамайлы. 
Есепсіз кҿп ҿсіп еді тайлақ-тайы, 
Болған соң жер-суы оның тым жағдайлы. 
 
Жағасында тҥйе қаптаған, 
Суы тҧзды кҿлім-ай. 
Қалың жылқы жайылған, 
Жап-жасыл жазық жерім-ай. 
 
 

 
148 
Желіге қҧлын байлаған, 
Жомарт қолды ерім-ай. 
Ит жҥгіртіп, қҧс салған, 
Бетегелі белім-ай. 
 
Ҥйрек ҧшып, қаз қонған, 
Айдын шалқар кҿлім-ай. 
Дағдарып тҧрмын бҥгін мен, 
Бетпақтың қуаң шҿлінде-ай. 
 
Бір-бір ҧштың кҿзімнен, 
Теріскей Арқа жерім-ай. 
 
Тірімісің, бармысың, 
Қатар ҿскен теңім-ай. 
Тҧлпар мініп, ту ҧстап, 
Кернейлеткен бегім-ай. 
 
Кҿкпар тартып, сайысқан, 
Жасыл алқап дҿңім-ай. 
 
Кҥн туарма дҧшпаннан, 
Қайтатҧғын кегім-ай. 
 
Қайран Керей елім-ай, 
Кҿк шалғын Сібір жерім-ай. 
Кір жуып, кіндік кескен жер, 
Кетембе, сені кҿре алмай. 
 
Білмедім жолда мҧндай сор боларын, 
Апаттың қазақ ҥшін зор боларын. 
Орта жҥз Керей-дағы аудыма екен, 
Кім біледі істің алда не боларын? 
 
Орнымда қалып еді жасақ бастап, 
Ел басшысы сайлап ем, халқым қостап. 

 
149 
Жаудан жҧртын жҥрме екен қорғап аман, 
Қуатым, сҥйенішім інім Асқап? 
 
Ҿтежан, Қарабас би, Тобыш ағам, 
Ҥш ағам аман ба екен жау оғынан. 
Кҿрем бе туған елді, кҿрмеймін бе, 
Биылғы жаудың беті ҿте жаман. 
 
Дариға-ай, туған жерден алыс қалдым, 
Белгісіз не болары біздің халдың. 
Тірі боп елмен бірге кездесерме, 
Ҥйдегі он ҧл, бір қыз балапаным? 
 
Тарығып ҧзақ жолда тарттым бейнет, 
Туатын кҥн болар ма, бізге зейнет. 
Қолында аға-інімнің аман-ба екен, 
Ең кенжем – жалғыз қызым, қҧлыным Зейнеп. 
 
Ҥш ағам кҽрілік жеңген қария еді, 
Ақылға, ерілікке де дария еді. 
Бҥл кҥнде жетіп, тақтан тайды, 
Ҽйтпесе даңқы кҿпке жария еді. 
 
Қызығын жаулар кҿрді жиған малдың, 
Нақақтан қанын тҿгіп талай жанның. 
Біз кеткенде, жорықта жҥрген бес ҧл, 
Шіркін-ау, тірімісің, қайда бардың? 
 
Зҽресін алып еді сан дҧшпанның, 
Келтіріп тҽубасына басынғанның. 
Еділ жаққа қол бастап кетіп еді, 
Тҧңғышым, есен бе екен Ҽди жаным? 
 
Қорғаны болып еді жан мен малдың, 
Қазақта басшысы еді сері-салдың. 
 

 
150 
Арқаға ғаскер бастап барып еді, 
Жҥр ме екен, аман-есен, Дҽстем жаным? 
 
Аққас кҿл, Қарақас кҿл арасында, 
Бас қосып Жаңбыршы жал ағашында. 
Отырар шҧбат ішіт кҥн болар ма, 
Ҥлгі айтып Керей-Уақ баласына? 
 
Қоян жыл дҽл алпыс бір мҥшелім ғой, 
Жасымнан сардар болған кісі едім ғой. 
Кҿрші елге елшілікке ылғи барып, 
Халқыма адал қызмет істедім ғой. 
 
Кезінде сардар болған сансыз қолға-ай, 
Керейде менің ҽкем сыншы Толыбай. 
Жетсекте бҧрын талай жеңістерге 
Жолықтық бҥгінгі кҥн кҥші зорға-ай. 
 
Тайынбай қарсыласып қалың жауға, 
Шықтық қой қоршау бҧзып қалмай жауда. 
Майданда ҿлсем, ҽйтеуір шейіт болам, 
Дҧшпаннан қорқып жанды етпен сауға. 
 
Кешегі жас ҿспірім балғын шақта, 
Оқыдым медереседе Самарқандта. 
Жеті жыл ғҧламалардан дҽріс алдым, 
Меңгеріп ҥш-тҿрт тілді дер уақытта. 
 
Екі жыл Бҧхарадан жҽне оқыдым, 
Ие боп зерек шҽкірт деген атқа. 
 
Ҿнерге жас шағымнан қҧштар болғам, 
Самарқанд, Бҧхарадан білім алғам. 
Атанып ҥздік шҽкірт қатарымда, 
Ең ҥлкен медересесін тҽмамдағам. 
 

 
151 
Ерлікпен мағылҧм болдық алыс-жатқа, 
Ҽн шырқап, қобыз тарттық кҿңіл шатта. 
Бітіріп медересені шыққаннан соң, 
Имам боп он жетімде міндім атқа. 
 
Он сегізде ҽйгілі балуан болып, 
Он тоғызда іліндік батыр атқа. 
Жиырмада имам болмай, ақын болып, 
Сыймайтын іс жасадым шариғатқа. 
 
Артықша болмаса да айла-амалым, 
Қайтардым бетін талай қас дҧшпанның. 
Кешегі ҽз Тҽукенің заманында, 
Сан рет тайдырып ем жау табанын. 
 
Тіліне араб, парсы болдым жетік, 
Оны да қолданбадым ҿнер етіп. 
Шамамша ел қорғаны-батыр болып, 
Мен жҥрдім қазағыма қызмет етіп. 
 
Мекендеп Тобыл, Ҥшбҧлақ екі арасын, 
Қазақтың жырға бҿлеп ен даласын. 
Сауықшыл Орта жҥздің Керейі едік, 
Ҧш жҥздің жат кҿрмеген еш баласын. 
 
Бҧла ҿсіп ағалардың арқасында, 
Айналып аға- жеңгем марқасына. 
Жорықтан ҧтқын етіп ел ҽкелген, 
Қалмақтың кҿз салмаушы ем қалқашына! 
 
Адам деп ҿн бойына ҿнер жиған, 
Ел іші деп атайды мені имам. 
Жорыққа он жетімнен араласып, 
Болған жоқ  қожа, софы, молда, ишан. 
 
 

 
152 
Хат танып, дін исламның білімін алғам, 
Жҧртыма насихатшы жырау болғам. 
Ҽз Тҽуке дҽуірінде сардар болып, 
Ту ҧстап, тҧлпар мініп, қол басқарғам. 
 
Қай заман, мына заман, бағы заман, 
Болар ма баяғыдай тағы заман. 
Қара орман – туған жерім алыс қалып, 
Кҿл-дарйя кҿздің жасын ағызамын. 
 
Жорықта еді қос немерем – Меңгер, Сапа, 
Тар жерде соларды ойлап болдым қапа. 
Ҿзім де ҧзақ жолда мандымадым, 
Айрылып тҿрт батырдан шектім жапа. 
 
Жау қалмақ шапты талай ауылдарды, 
Халқымның тҧрмыс – халы ауырлады. 
Алдырмай жауыздарға елге жетіп, 
Кҿрем бе, аға-іні, бауырларды. 
 
Ажырады ҧл атадан, қыз анадан, 
Қырылды ел соққы кҿріп қалмақтардан. 
Дариға-ай, қазаққа Алла қуат беріп, 
Кек алар кҥн туар ма дҧшпандардан?! 
 
Арғы атам – Ордабасы Дҽулен батыр, 
Еділге, Алтайға да тіккен шатыр. 
Қараған Қазақ, Естек қоластыңа, 
Аруағың жебеу болмай, қайда жатыр?! 
 
Лақтырып жауға қол оқ ерлер жылдам, 
Турадық дҧшпанды ҧстап сай-жылғадан. 
Қарамай қысаңшылық ауыр кҥнге, 
Халқымның мҧңын айтып, ҿлең қылғам. 
 
 

 
153 
Ҿткеріп бастан бҽрін шатақтардың, 
 Ісіне кҿп кҥйініп жалтақтардың. 
Асқанға да бір зауал болар ақыр, 
Быт-шытын шығар ғар жҧрт қалмақтардың. 
 
Кҿрмессің сҧм қалмақтай тым қаталды, 
Болса да сонша қатал кҿп маталды. 
Қалмақты қазақ бҿгеп, тойтарған жер, 
Сол кҥннен “Қалмақ қырылған” деп аталды. 
 
Қазақтың қамсыздығын жаулар сезген, 
Тыңшысы қалмақтардың елді кезген. 
Шал-кемпір кейпінде боп жер шарлаған, 
Санақшы тҧтқындалды жаннан безген. 
 
Қалмақтың санақшысы қолға тҥсті, 
Қысымға ап кҿрсетіп ек оған кҥшті. 
Баяндап қару-жарақ, ғаскер санын, 
Қалдырмай айтып берді керек істі. 
 
Қазақтар қаша кҿшіп ҧрыс салды, 
Бетпақта адастырды қалмақтарды. 
Арқаға кҥнгейдегі қазақ ауып, 
Шу, Талас, Сыр, Қаратау жауда қалды. 
 
Тарақты Ер Байғозы қолдың басы, 
Жиырманың алтауына келген жасы. 
Бҧл-дағы Кіші жҥзге кҥйсу екен, 
Ерлігін кҿрді елдің кҽрі-жасы. 
 
Қатысты Кіші жҥзден Тайлақ мерген, 
Сҧлатты кҿздегенін атқан жерден. 
Бір мерген Саңырық атты жараланды, 
Тайлақтың жолдас болып қасына ерген. 
 
 

 
154 
Екеуіде Кіші жҥзде Шекті еді, 
Қалмаққа ҽуел бастан кекті еді. 
Ағасы Тайлақ мерген Байрақ, Қайрақ, 
Оларда жҥрек жҧтқан бетті еді. 
 
Баласы Бекежанның мерген Тайлақ, 
Садақпен жау қалмақты атты байлап. 
Ағасы оның Қайрақ ғаскер жинап, 
Дҧшпанға қарсы аттанған қару сайлап. 
 
Ҽйгілі Тайлақ, Саңырық батыр емес, 
Найза ҧстап, жекпе-жекке шыққан емес. 
Ҿзгеше мергендікпен кҿзге тҥскен, 
Болмаса қылыштасып етпес-егес. 
 
Байғозы қолма-қолда екен кҥшті, 
Ер болып,жеке шығып,кҿзге тҥсті. 
Атысқа ғадеттенген қалмақтардың, 
Бепе-бет кездескенде зҽресі ҧшты. 
 
Тҧсында “Таңбалы тас” болып шайқас, 
Қазақтар ата жаумен салды айқас. 
Қалмақтар ҥсті-ҥстіне оқ боратты, 
Дегендей Ҥш жҥз ҧлы кҿріп байқас. 
 
Соғысып осы жолы байқасқанда, 
Қаймықпай басқыншымен айқасқан да. 
Қалмақтар жеме-жемде ҧта алмады, 
Қолма-қол қазақтармен шайқасқанда. 
 
“Айнакҿл” жағасында қырғын болды, 
Қанды ҧрыс екі жаққа қиын болды. 
Орта жҥз, Кіші жҥз боп қарсыласып, 
Қалмақтан алты мың жан шығын болды. 
 
 

 
155 
Тоқтаусыз келе берді қалмақ қолы, 
Қанданды ол иттердің жҥрген жолы. 
Сескендік ерлер, қҧрал аздығынан, 
Ҽлсіз боп қалған жасақ оң мен солы. 
 
Қамданған жасақ жиып тігіп шатыр, 
Қолбасшы Ҽбілхайыр қайда жатыр? 
Сҽмеке, Ғайып, Болат, Ҽбілмҽмбеттің, 
Жҽрдемі бар қазаққа тимеді ақыр. 
 
Кҿп кҥттік Ҽбілхайыр келеді деп, 
Тосыннан жауға соққы береді деп. 
Алайда, кҿмекші қол кҿрінбейді, 
Қорықтық халық тҥгел ҿледі деп. 
 
Кҿрінген батыр сҧлтан сҿзі майда, 
Мақтанған жайшылықта Барақ қайда? 
Қытай мен орыстарды мақтаушы еді, 
Тапты екен сол жҧрттардан қандай пайда? 
 
Ҽйтсе де кҿп боп қазақ ҿлермені, 
Қалмақтың ойға қалды елермені. 
Жоңғарлар мылтықтан оқ жаудырса да, 
Кҿрінді екі жақтың теңелгені. 
 
Кіші Арғын Қараманның ҽулетінен, 
Бар екен жҥрген батыр ҿз бетімен. 
Есімі сол сабаздың жас Бҿгенбай, 
Мойымас айырылса да дҽулетінен. 
 
Ер шыққан Кіші Арғыннан жас Бҿгенбай, 
Кҿңілі қалмақ десе тас Бҿгенбай. 
Дҧшпанға бір бҥйірден келіп тиді, 
Арғынның жасағына бас Бҿгенбай. 
 
 

 
156 
Дҧшпанға қарсы тҧрды Арғын қолы, 
Кесілді еріксізден жаудың жолы. 
Айнакҿл жағасында тоссақ-тағы, 
Келмеді Ҽбілхайыр жиған тобы. 
 
Шегініп Ҥзкент жаққа болдық бармақ, 
Ҥзкентті болды ойымыз қорғап қалмақ. 
Аспаннан тілегенді жерден берріп, 
Бҿгенбай болды жауға қанды қармақ. 
 
Бҿгенбай болды жҧртқа ҥлкен сҥйеу, 
Болмады Ҥш жҥз ҥшін енді кҥйреу. 
Ҽбілхайыр сҧлтанға ол кейіді, 
Болса да тҿрелерге ҿзі кҥйеу. 
 
Баласы Қожакенің Бҿген сардар, 
Қолда деп бҧл майданда паруардигар. 
Ат қойды Ҥзкентке кеп Жоңғарларға, 
Жауларға кезек келді қырғын табар. 
 
Бес мыңдай жау қырылды Ҥзкент жақта, 
Екпіндеп баса-кҿктеп келген шақта. 
Тойтардық Сарысуда қалмақ қолын, 
Дҧшпандар ҿте алмады батыс жаққа. 
 
Бҧл жерде Тҿлегатай бейіті бар, 
Қасында қайынатасы Қылышты дегдар. 
Бейітіне екі асылдың қҧран оқып, 
Қолдасын дедік бізді ҽруақтар. 
 
Тҿлегатай Қылышты софы қызын апты, 
Мекендеп Ҥзкент маңын тҧрып қапты. 
Ҧлғайған да аулақтап ҿз жҧртынан, 
Ҥзкенттегі қоныста дҥние сапты. 
 
 

 
157 
Тҿлегатайдың екінші бҽйбішесінен 
Туған ҧлдар Балталы, Бағаналы. 
Ел болып кейін олар ҿсіп-ҿніп, 
Қонысқа Ҥржар екен таңдағаны. 
 
Қалмақ келіп шапқанда, олар да ауған, 
Сарысуға ҿтіпті қашып жаудан. 
Кҿбі аман қалыпты бҧл жҧрттардың, 
Қҧтылған балықтай боп қҧрған аудан. 
 
Қылышты софы қызынан туған екен, 
Балталы, Бағаналы деген ерлер. 
Екі асылдың батасы қабыл болып, 
Олардан тарап кеткен талай елдер. 
 
Жарылғап, Жанкісі байлар туған екен, 
Жҧртының басты адамы Ҿтемістен. 
Сол арада жолығып дидарластық, 
Бағаналы мырзасы Ҿтеміспен. 
 
Бейітке дҧға оқып, шықтық тҥнеп, 
Аруаққа кҿп сиынып, тілек тілеп. 
Арқаға ҿтуге елге басшы болдық, 
Аштықтан қалса-дағы халық жҥдеп. 
 
Қҧтылу ҥшін жаудан болып азат, 
Шыдатпай шапшаңдата тарттық садақ. 
Қалмақтың соңға тҥскен жендетіне, 
Тигіздік Мірдің оғын дҽлдеп қадап. 
 
Атсада дҽу мылтықтан бізге допты, 
Желігіп жаудырсада жҧртқа оқты. 
Қазақтар бҧрылып кеп бас салғанда, 
Еріксіз қалмақ қолы жеді соққы. 
 
 

 
158 
Ілгері жаулар қадам баса алмады, 
Бҿгелді Сарысудан аса алмады. 
Ащыкҿл, Телікҿлде қырылды олар, 
Ҥш жҥздің қанын шаша алмады. 
 
Қайғырып қазақ елі шекті уайым, 
Зор апат тҿмендетіп хал-жағдайын. 
Жырымды ҽрі қарай ҧластырып, 
Азырақ қайын жҧртты баяндайын. 
 
Сҥйген жарым Айшаның, 
Асыл тегін сҧрасақ. 
Білмек болып жарандар, 
Шежіреден қузасаң. 
 
Сауал қойсаң біздерге, 
Ҥш жҥздің деп қай ҧлы? 
Кіші жҥз – Алшын ішінде, 
Он екі ата Байҧлы. 
 
Байҧлыға жататын 
Есентемір деген ел еді. 
Сырдарияның бойында, 
Мекені – Бестам жері еді. 
 
Ерлер шыққан бҧл елден, 
Жҧртқа басшы киелі. 
Қоныстанған жерінің 
Шҧрайлысы еді Шиелі. 
 
Жігіттері жауынгер, 
Шеттерінен бҿрі еді. 
Жҧтқызған жауға қайғы-шер, 
Қамалға шапқан ер еді. 
 
 

 
159 
Алдынан ҿрген малының 
Есебі жоқ кҿп еді. 
Ғарыптерге қайырымды, 
Етек-жеңі кең еді. 
 
Айырылып ата қоныстан, 
Бет қайтқан соң соғыстан. 
Дҽу мылтықты дҧшпаннан, 
Есентемір жҧрты ығысқан. 
 
Жағалбайлы, Жаппас пен 
Есентемір, Кердері. 
Орал тауға кҿшпекші, 
Жаулары шайқап іргені. 
 
Алшынның ҽйдік шешені, 
Есентемір елі кҿсемі – 
Қайын атам Қабылан би, 
Ақылға дихан кісі еді. 
 
Қатарында ер еді, 
Азулы жанның бірі еді. 
Қартайса да беделді, 
Кіші жҥзге бел еді. 
 
Айла-амалға кемел-ді, 
Баурап кҿрші-кҿлемді. 
Топтастырды маңына, 
Жігіттерді ҿнерлі. 
 
Кҿп қиындық кҿрсе де, 
Алдағы істі білсе де. 
Дайындалды сапарға, 
Сексен беске келсе де. 
 
 

 
160 
Жағалбайлы кҿсемі, 
Сансызбайҧлы Тҿспенен. 
Ақыл қосып екеуі, 
Кҿшейік бар да ес деген. 
 
Алла, Ҽруаққа сиынып, 
Тас тҥйін боп жиылып. 
Қару-жарақ асынды, 
Еретін жҧртқа бҧйырып. 
 
Салқынданып сҧрғылт кҥз, 
Кҥннің кҿзін бҧлт басты. 
Тозған елге басшы боп, 
Жағалбайлы, Жаппасты. 
 
Есентемір, Кердері, 
Жҧртын бҧлар бастап ап. 
Бірі – кҽрі, бірі – жас, 
Сҿздерін қауым қостап ап. 
 
Амалсыз тастап Сыр бойын, 
Орал тауға бармақ боп. 
Шоғырланды тҿбеге, 
Кҿшпек болған жиын-топ. 
 
Ту кҿтеріп кҿсемі, 
Соңына ертіп кҿп елді. 
Тҽуекелге бел буып, 
Кҿшті бастап жҿнелді. 
 
Жағалбайлы Тҿс батыр, 
Ҿз халқына ес батыр. 
Жиырма алтыда жасы бар, 
Қалмақтарға ҿш батыр. 
 
 

 
161 
Сансызбайдың ҿзіндей 
Кҿрсеткен жауға сес батыр. 
Ҥзкентте болған ҧрыста, 
Қалмақты қырған гҥж батыр. 
 
Кетерінде қиналды ел, 
Қоныстарын қия алмай. 
Бҽрі де жҧрттың жылады, 
Кҿз жастарын тия алмай. 
 
Кҿз жасын тҿкті ел мен ер, 
Іштеріне толып қайғы – шер. 
Аударып табан кҿшсе де, 
Орал тауы шалғай жер. 
 
Орал таудың кҥнгейі –  
Кіші жҥз Ҽлім жері еді. 
Алшынның Ҽлім тайпасы, 
Алты аталы ел еді. 
 
Шықса да талай қарсы қалың жауға, 
Шабақтай болды оралған қҧрған ауға. 
Кіші жҥздің тҿрт руы бетін бҧрды, 
Ырғыз, Ор, Ойыл, Елек, Орал тауға. 
 
Беттеді кҿлігі барлар ҽр бағдарға, 
Бет қойды біраз Алшшын Мҧғаджарға. 
Кҥнгейлік Кіші жҥздер бел байлады, 
Бармақ боп жер кіндігі – Сарыарқаға. 
 
Билері ҥш Алшынның кҿп кеңесті, 
Бір тобы Сарыарқаға барам десті. 
Сыр бойы, Қаратау да қоныс болмай, 
Ілесіп Орта жҥзге Алшын кҿшті. 
 
 

 
162 
Шығысын Сарыарқаның қалмақ алды, 
Балқаштың айналасын қоныстанды. 
Баян тау, Ереймен мен Қарқаралы, - 
Бҽріне Жоңғарлар кеп салық салды. 
 
Мекені еді Арғын-Қыпшақ, Тарақты елі, 
Арқаның Қытайлар аспас сары белі. 
Тапталып дҧшпан аты тҧяғына, 
Қазақтың қор болды ғой жасыл жері. 
 
Ташкент пен Тҥмен шаһар араларын, 
Орман, тау, ҿзен, кҿлді далаларын. 
Қыс қыстап, жазда жайлап, еркін ҿсіп, 
Ту ҧстап, тҧлпар мінген шораларым. 
 
Тҥркістан, Сайрам, Тараз, Ташкент маңын, 
Мекендеп Орта жҥздің халқы қалың. 
Ежелден қоныс етіп, егін салып, 
Ҿсірген қой мен тҥйе, жылқы малын. 
 
Осындай кең байтақты мекен еткен, 
Орта жҥз бҥгін жаудан жапа шеккен. 
Айырылып ата қоныс, мал-мҥлкінен, 
Тҧрмысы жҧртымыздың кері кеткен. 
 
Аумаған кҿп аймақта ел қалмаған, 
Халқымды қалмақ оғы кҿп жалмаған. 
Сандалған саудагердің айтуынша, 
Арқаның Батыс жағын жау алмаған. 
 
Жан-жақтан Сарыарқаға ел қҧлады, 
Қуылып қыстауынан зар жылады. 
Қиналған мекен таппай жаяу-жалпы, 
Шҧбырып жҥрген ізін жол қылады. 
 
 

 
163 
Ит жоңғар шабуылдады бірнеше ҧдай, 
Қоршауды бҧздық, қолдап аруақ-қҧдай. 
Ертіс, Есіл, Тобылға жетпек болып, 
Келеміз Айша екеуміз жҥріп тынбай. 
 
Ақса да соғыста қан ағын судай, 
Арқаға қазақ кҿшті улай-шулай. 
Аштарға аттың бірін сойып беріп, 
Аттандық кҿңілденіп ерлік буға-ай! 
 
Қҧрбан қып шалған атым кҥрең жорға, 
Біз тарттық ауыр бейнет ҧзақ жолда. 
Кҿңілге Айша екеуіміз медеу еттік, 
Бар ғой деп атысатын мылтық қолда. 
 
Солмаған жоқшылықта біздің кҿрік, 
Дулыға басымдағы темір бҿрік. 
Найзаға ту байламай жҥрген емен, 
Жасыл ту он жетімнен болдың серік. 
 
Бҿрінің басы, жарты аймен 
Жҧртымның туда белгісі. 
Байрақты ондай ҧстайды, 
Қол бастаған ер кісі. 
 
Майданды бастан кешіру –  
Жҥректі жігіт белгісі. 
Табанды болса сардардың, 
Ҿрге басар ҽр ісі. 
 
Жақсының бала кезден алдын кҿргем, 
Қаймықпай қалмақтарға майдан бергем. 
Ер Кҿкше, Ер Есімді хисса еткен, 
Керейдің жырауы мен – Қожаберген. 
 
 

 
164 
Сыйынып аруақ пенен Жаббар хаққа, 
Мінгестік Айша екеуіміз ақ боз атқа. 
Қҧтылып жаудан алыс кете бардық, 
Ҽйтеуір тҧтқын болмай ит қалмаққа. 
 
Амалдап қамшы бастық ақ боз атқа, 
Бет тҥзеп біз жҿнелдік Арқа жаққа. 
Ауылға жетем деген зор ҥміт бар, 
Елімді жолықтырғай біздің баққа. 
 
Жетекте ілбіп келеді кҿкшҧбар ат, 
Ертеден жылқы малы ерге қанат. 
Суына Сарысудың тысын жудық, 
Болған соң ҥстімде қан ішік жанат. 
 
Ҿтуге Сарысудан етіп амал, 
Сол жерде қамыс буып жасадық сал. 
Салға отырып, аттарды жетектеп ек, 
Ҿзеннен малтып ҿтті жануарлар. 
 
Аттанып Сарысудан терістікке, 
Келеміз жадырамай кейістікте. 
Сҿйтсе де тілек тілеп, сҿз сҿйледім, 
Шыққанда Арқадағы кеңістікке. 
 
Алладан енді тілегім, 
Сақтап бізді саламат. 
Еліме аман жеткенше, 
Денеме салма жарақат. 
 
Алпыс бірге келгенде, 
Кездесті бізге бҧл бейнет. 
Кҥдерімізді ҥзбейік, 
Туар алда кҥн зейнет. 
 
 

 
165 
Кҿп қайғырма Айшажан, 
Жетерміз елге амалдап. 
Қҧтылармыз ҧрыс сап, 
Келсе де қалмақ қамалап. 
 
Тілеуін кҿптің тілейік, 
Ел-жҧртпен бірге жҥрейік. 
Қан майданда соғысып, 
Ҧлғайсақ та кҿрейік. 
 
Кҿрерміз елді Айшажан, 
Тірі жҥрсек саламат. 
Ауыр кҥн кетер қиналтқан, 
Қҧдай берсе зор қуат. 
 
Батырлар мен кҿсемдер, 
Ғаскерін бастап ҧрысқа. 
Майданда жауды еңсерер, 
Ерік беріп қылышқа. 
 
Соғыста кҥйреп, жау жусап, 
Сарбаздар жеңер ҧран сап. 
Тазартылып жыртқыштан, 
Ҧзамай қалар жер босап. 
 
Қысаңшылық жойылып, 
Халқымыз болар мҥлде азат. 
Жағдайымыз жақсарып, 
Орнар заман шын ғажап. 
 
Баяғыдай сайрандап, 
Қымыз ішіп жайраңдап. 
Тҧрмыстары тҥзеліп, 
Асыр салар жайнаңдап. 
 
Арылар бастан бар азап 

 
166 
Қалмаққа тҿніп жҧт, дозақ. 
Қалпына келер толқысып, 
Дҽулетті болар бар қазақ. 
 
Уайымдама, Айшажан, 
Қалды деп боз ат шабандап. 
Жетерміз елге біз де аман, 
Қҧлжа атып жеп амалдап. 
 
Ауыстырып мінуге, 
Жарап қалды шҧбар ат. 
Айырылмайық ақылдан. 
Болмасада кҿңіл шат. 
 
Қайғыра кҿрме ой ойлап, 
Қалармыз деп жаяулап. 
Есен болсақ жан-жарым, 
Барармыз жҧртқа аяңдап. 
 
Бҿгелмейік аялдап, 
Жҥрсекте атпен баяулап. 
Ҧзап шықтық алысқа, 
Жете қоймас ит қалмақ. 
 
Жағдайдың бҽрін шамалап, 
Сулы жерді жағалап. 
Жау мен жҧт қабат қыссада, 
Бҧрылмай артқа алаңдап. 
 
Орта жҥздің ішінде 
Ашамайлы керейде. 
Жаудың кірген тҥсіне, 
Бҿленіп ерлік мерейге. 
 
Толыбай сыншы баласы –  
Қожаберген жырау  ем. 

 
167 
Сыйлаған елдің данасы, 
Қамалға шапқан шаһыбаз ем. 
 
Сібірде туған жеріме, 
Ҿзімнің туған еліме. 
Жеткенімше жыр жырлап, 
Ҿлеңнің кірдім кеніне. 
 
Кҿргем жоқ кҿпті жамандап, 
Бҿлгем жоқ жҧртты алалап. 
Барғанымша халқыма, 
Дастанды қойман тамамдап. 
 
Кҿрсеттің кҿпке қысым қатты, қҧдай, 
Қара жер қабырғама батты, қҧдай. 
Табаным жаяу жҥрсем қажалады, 
Сусыз,шҿпсіз ашықтырдың атты,қҧдай. 
 
Бҧл заман, қай-қай заман, шҧбар заман, 
Қазаққа жаулар торын қҧрар заман. 
Ертіс,Есіл,Тобылдағы туған елді, 
Кҿретін кҥн болар ма есен –аман?! 
 
Атсыз қап жҧрт жҥрісі шабан болды, 
Халқыма аштық, соғыс жаман болды. 
Басталып ел сҧлауы Алакҿлден, 
Ақтабан шҧбырынды заман болды. 
 
Кез болған дҧшпанк кҽріне, 
Бала-шаға, кҽріңе – 
Бағыштаймын хиссамды 
Қаза тапқан бҽріңе! 
 
Қарт қолбасшың қайғырып, 
Қобыз ап қолға зарланған. 
Разы болсын аруағы, 

 
168 
Ҿткендердің жалғаннан! 
 
Аузына харам салмаған, 
Қиянатқа”еш бармаған. 
Шейіт болған жандарға 
“Елім-ай” жырын арнағам. 
 
Қалған жан аман жҥріңдер, 
Соғысып жаумен кҿріңдер! 
«Елім-айдай» хиссамды, 
Бҽрің жатқа біліңдер! 
 
Сендері Алла жақтасын, 
Сҧм ажалдан сақтасын! 
Тірі жҥрген ҽлеумет, 
Ҿлгеннің кегін жоқтасын! 
 
 
Дҧшпаннан кек алуға еттік шешім, 
Ел-жҧрттан жасырамын мҧның несін? 
Халқымның ауыр халін баян етіп, 
Жырладым апат кҥннің шежіресін. 
 
Жҧртыма шал да болсам едім қорған, 
Қарғытым тҧлпарымды терең ордан. 
Қайғырып қан майданда жыр шығарған, 
Керейде Қожаберген бабаң болам. 
 
Ҧрпаққа ҿзім ҿлсем атым қалсын, 
Жырыма барша жҧртым қҧлақ салсын. 
«Бабамның Қожаберген дастаны» деп, 
Ҧмытпай кейінгі жас есіне алсын! 
 
*  *  * 
 

 
169 
Қожаберген  ақын  Толыбай  сыншыҧлының  «Елім-ай» 
тарихи эпопеялық жырының екінші бҿлімінің бас жағы. 
 
Ортасы қазан айы болды міне, 
Сҧм соғыс жиіледі кҥннен-кҥнге. 
Тамыздың ортасында басталды ҧрыс, 
Толастап кҿрген емес ҽлі кҥнге. 
 
Мамырда қалмақ ашқан қанды майдан, 
Майданнан кҿп елдердің бағы тайған. 
Қазақтың шығыс жағын жоңғар жаулап, 
Сол себеп кҿше қашқан Қоңырат – Найман. 
 
Тамызда жау жасағы Сырға жетіп, 
Бостырды кҿп ауылды зар еңіретіп. 
Жан-жақтан дҧшпан қолы қоршаған соң, 
Халайық қатты састы, дегбірі кетіп. 
 
 
Дҽл екі ай Қаратауда болды соғыс, 
Бермеді қанішер жау жҧртқа тыныс. 
Бақ кетіп, істеріміз кері айналып, 
Дариға-ай, бҧл кез елден қашты ырыс. 
 
Алыстап майдан жерден шықтық ҧзап, 
Артымнан ел де келеді ҧбап-шҧбап. 
Сал жасап, Сарысудан ілгері ҿттік, 
Жаратқан бергеннен соң бойға қуат. 
 
Салымыз жалпақ етіп буған қамыс, 
Сарысу кҿп жорықтан маған таныс. 
Қарасы қалың жаудың кҿзге ілінбей, 
Ҧрыстан бҧл кҥндерде қалдық қалыс. 
 
Бҧл шақта бҿкен-киік ауып кеткен, 
Қҧстар да жылы жаққа ҧшып кеткен. 

 
170 
Есіркеп қиындықта Ақтың ҿзі, 
Қҧлжа атып, тамақ қылдық шыққан беттен. 
 
Қҧлжаның етіп бҿліп, азық еттік, 
Қуанып бҧған-дағы шҥкір еттік. 
Жҿн сілтеп, босқын елге алда жҥріп, 
Қалжырап Сарыҿзенге зорға жеттік. 
 
Арқадан Қаратау мен Сыр бойына, 
Бет алып шҧбырған жҧрт кҿрінбейді. 
Арқадан Зерафшанға жазда ел ауған, 
Еш жағдай одан басқа білінбейді. 
 
Бҧл жақта Орта жҥздер алыс кҿшпей, 
Дҧшпанның шабуылына кҿп кездеспей. 
Қалған жҧрт Қорғалжынға жиналыпты, 
Табысып туысқанмен безінбестей. 
 
 
Қорғалжын аймағына топталыпты, 
Қалмақпен соғысуға оқталыпты. 
Би мен бек, хан мен батыр кеңес қҧрып, 
Сол жерде кҿптің мҧңы жоқталыпты. 
 
Кҿбі елдің жер-суынан айырылыпты, 
Шығын боп азаматы қайғырыпты. 
Арқаның шығысынан тиген дҧшпан, 
Оларды қонысынан тайдырыпты. 
 
Жасымнан кҿп шыққан саң сапарға алыс, 
Жорықта жҥрген жердің бҽрі таныс. 
Байқасам жеткен кезде ел жағдайын, 
Панасы келген жҧрттың қалың қамыс. 
 
Қҧяды Қорғалжынға бірнеше ҿзен, 
Осы ҿлке маған таныс жігіт кезден. 

 
171 
Ағалар дҽулетінің арқасында, 
Жасымда серілік қҧрып, жиһан кезгем. 
 
Қамыс пен тоғайларды паналаған, 
Барлығы жҧрттың шымнан ҥй қалаған. 
У-шусыз жиі-жиі қоныстанып, 
Халайық ҿзен, кҿлді сағалаған. 
 
Қорғалжын талай кҿлден қҧралады, 
Ондағы ел мал асырап қуанады. 
Бҧл кҥнде кешегідей жҧрт бай емес, 
Сондықтан кҿп ауылдар сия алады. 
 
Кейбіреу шым оя алмай кештеу қалып, 
Кіретін баспалдақпен жер ҥй салып. 
Қҧм тҿсеп, ішінде оның сыз болмасқа, 
Кҥнелткен баспана қып барша халық. 
 
 
Қуандым елдің шеті кҿрінген соң, 
Қол ҧшы шеткі ауылдан берілген соң. 
Сҽлемін топтың берген қабыл алдым, 
Жҧрт сыйлап, арқам бірден кеңіген соң. 
 
Қҧрметпен кеп азамат ауыл жақтан, 
Тҥсіріп бҽйбішемді, ҿзімді аттан. 
Қолтықтап екеумізді кіргізді ҥйге, 
Еске алып, ерлігімді етіп мақтан. 
 
Ҽр пенде ҿз халқына сенеді екен, 
Тіршілікте ер елі-жҧртын кҿреді екен. 
Атағым жастайымнан жайылған соң, 
Ҿзімді сырттай бҽрі біледі екен. 
 
Қарсы алып жібектей боп есілген соң, 
Дем алдық, тҿрде отырып шешінген соң. 

 
172 
Жылы ҥйге енгеннен соң, мызғып кеттік, 
Жадырап аяқ жазып кҿсілген соң. 
 
Маужырап келген кҥні ҧйықтап қалдық, 
Екеуіміз бҽйбішеммен тыныс алдық. 
Ҧйқыны бел шешініп қандырған соң, 
Бой сергіп, есті жиып дҧрысталдық. 
 
Оянып ҧйқымыздан беті-қол жуып, 
Кҿңілді жадыраттық қалған суып. 
Дастарқан жайып, алға табақ тартып, 
Қҧрметпен ҥй жандары отыр жуық. 
 
Таныссам ҥй иесі Арғын екен, 
Арғында Бес Мейрам елқалың екен. 
Ішінде Бес мейрамның Қуандықтан, 
Шыққан жас қатарында балғын екен. 
 
 
Сҧрап ем есімі оның Қасым екен, 
Ақылы тең-қҧрбыдан басым екен. 
Кҥн кҿрген жастайынан аң-қҧс аулап, 
Ешкімге телмірмеген асыл екен. 
 
Ас ішіп, ауқаттанып жайланған соң, 
Асықпай ҽңгімеге айналған соң. 
Жағдайын кҥнгейдегі елдің сҧрап, 
Кҽрі-жас сауал қойып сайланған соң. 
 
Бҽрі айтты: сізді сырттай білеміз деп, 
Қҧлаққа ерлігіңді ілеміз деп. 
Даңқыңа баба сіздің бек шаттанып, 
Ҽрдайым тілектес боп жҥреміз деп. 
 
Сҧрады ақсақалдар майдан жайын, 
Тыңдауға ҥлкен-кіші отыр дайын. 

 
173 
Ҽуелі ҿлеңменен естіртпек боп, 
Ҿтіндім айтпақ болып мҽні-жайын. 
 
Сҿйткенде кҿңілденді бізді тыңдап, 
Хабарымыз ҽлеуметке ҽбден ҧнап. 
Алдымен ҽн-кҥй, жырмен білдіруге, 
Ҥйдегі жҽмиғаттар етті рҧқсат. 
 
Қадірлеп бҽйбішемді, ҿзімді де, 
Қатты аяп, есіркеді жҥзімді де. 
Ардақтап тҿрлеріне отырғызып, 
Тыңдады ықылас қойып сҿзімді де. 
 
Мен сонда қобыз алып, ойға баттым, 
Аздан соң «Елім-ай» деп, кҥйді тарттым. 
Халайық кҿздеріне жас алғанда, 
«Елім-ай» ҽнін шырқап, жырын айттым. 
 
 
Аңғардым тыңдауға жҧрт берілгенін, 
Болған іс аянышты кҿрінгенін. 
Елестеп кҥздегі апат алдарында, 
Кҿздерден моншақтап жас тҿгілгенін. 
 
Сонан соң аз кідіріп тыныс алдым, 
Баяндап оқиғаны алғыс алдым. 
Естіртіп жеңіс кҥні алыстығын, 
Білдірдім ауырлығын біздің халдың. 
 
Қару сай ер кҥшіне болмаған соң, 
Қалмақты орыс, қытай қолдаған соң. 
Быт-шыт боп жеңілгенін елдің айттым, 
Дҧшпандар дҽу мылтықты қолданған соң. 
 
Сҧрап ем біздің елде келген екен, 
Асқапқа бірі қалмай ерген екен. 

 
174 
Жетіпті Қорғалжынға малын айдап, 
Жаратқан ҿзі жҽрдем берген екен. 
 
Мҧндағы ел аштық кҿрген емес пенде, 
Малдан да қҧр алақан емес кенде. 
Бҽрінің кҥнелтерлік азығы бар, 
Қарасып жатыр аш пен ауру-кемге. 
 
Қоштасып алғыс айттым Арғындарға, 
Ағайын, туған елді кҿрмек болып. 
Аға-інім, ҧл-қызыммен табысуға, 
Тезірек Айша екеуміз жҥрмек болып. 
 
Қалмақтар аса жауыз жыртқыш тектес, 
Қорлығы ол сҧмдардың естен кетпес. 
Алды кеп Керей-Уақ тоқтаған жер, 
Қорғалжын аймағында Қҧлан ҿтпес. 
 
 
Тҥзеткен дер кезінде істің мінін, 
Ҿткізген ел қорғауда жастық кҥнін. 
Ҿзенге Қҧлан ҿтпес жеткен шақта, 
Біздерге ҧшырасты Асқап інім. 
 
Аттарды ерттеп мініп шықтым сыртқа, 
Кешікпей табыстық кеп туған жҧртқа. 
Айшажанмен екеуміз бек қуандық, 
Інімді кҿріп Асқап елге тҧтқа. 
 
Кҿрістік аттан тҥсіп інілермен, 
Аяулы сыйлайтҧғын келіндермен. 
Бауырымызға қысып сҥйіп балаларды, 
Қҧшақтап амандастық кҽрілермен. 
 
Қолдасып амандасып, кҿңілдендім, 
Ағайын, ҥлкен-кіші бҽріменен. 

 
175 
Ҽйтсе де топ алдында таяқ ҧстап, 
Ҥш бірдей туған ағам кҿрінбеген. 
 
Шаттанып беттен сҥйдім ҧл-қызымды, 
Кҿрген соң сау-саламат жҧлдызымды. 
Жадырап Айша екеуіміз рахаттандық, 
Иіскелеп баға жетпес қҧндызымды. 
 
Табысса да інім-келінім, балаларым, 
Кҿзіме ҧшырамады ағаларым. 
Шошыдым ажал тапқан екен ғой деп, 
Ҿзімді ерке ҿсірген даналарым. 
 
Қҧлазып сала берді шіркін кҿңіл, 
Дедім мен неге қысқа мынау ҿмір. 
Ҥш ағам қартайса да сап-сау еді, 
Оларды кҿрмей бізден кетті дегбір. 
 
 
Жастардан ҥздік шыққан Жҧмай, Жабай, 
Сҿйледі тура айтпай сҿзді жанай. 
Ҿлімін ҥш ағамның естіртпек боп, 
Келіпті би мен бектің бірі қалмай. 
 
Кҿңілім боп тҧрған соң жадау, тақыр, 
Бҽрі бір сезіп тҧр деп бҧл жайды ақыр. 
Жақсысы Керей-Уақ ортаға алып, 
Естіртті Тоқпанбет би, Жабай батыр. 
 
Жау тҿніп, жҧрт жағдайы болып ауыр, 
Айырылған жер-суынан қалың ауыл. 
Аз бҧрын ел ауардан қайтыс бопты, 
Ҥш бірдей жасы ҥлкен қайран бауыр. 
 
Шығардым ҥш ағама отыз жоқтау, 
Жҧбатып ел жиылын айтты тоқтау. 

 
176 
Қайғы артып, қан майданнан оралғанда, 
Ҿлімі ҥш данышпан қиын соқты-ау. 
 
Есітіп ақтық сҿзін қала алмадым, 
Топырақ қабіріне сала  алмадым. 
Зор апат ойда жоқта жолды бҿгеп, 
Дариға-ай, кезінде елге бара алмадым. 
 
Келсе де ҧзақ жолдан беті қайтып, 
Жылады жарым Айша жоқтау айтып. 
Жҧбатты жан-жағынан сабыр қыл деп, 
Оған да еркек, ҽйел тоқтау айтып. 
 
Қалмаққа Керей-Уақ қарсы тҧрған, 
Біраз жас қан майданда шығын болған. 
Аз уақыт жазда елге ауру тарап, 
Ағалар науқастанып, қаза болған. 
 
 
Керейдің бір руы-Хансадақты, 
Қалмақтар оқ жаудырып қырып сапты. 
Кҿшпеуге Кҿк Есілден белді буған, 
Аббас керей жҧрты да қырғын тапты. 
 
Танаштың Аббас дейтін інісінен, 
Таралып біраз Керей ҿскен еді. 
Хансадақ Аббас керей тізе қосып, 
Бермейміз жерді жауға дескен еді. 
 
Ақыры екеуі де қҧрып кеткен, 
Оларды сақтауға Асқап қимыл еткен. 
Доп атып дҽу мылтықтан қалмақ қолы, 
Асқаптың жолын бҿгеп, кедергі еткен. 
 
Аймағын Кҿкшетаудың мекен қылған, 
Меркіт керей Жоңғармен ҧрыс қылған. 

 
177 
Ежелгі қонысын жҧрт қалай қисын, 
Меркіттер жер бермеуге белді буған. 
 
Ежелден Кҿкше ҿңірін еткен қоныс, 
Керейлер ата жаумен салыпты ҧрыс. 
«Ҿліспей қыстау-жайлау бермейміз», - деп, 
Асынған жарақтарын болат-қҧрыш. 
 
Айбалта, қылыш, кҥрзі, садақ, найза – 
Бес қару ҽрқашанда жанға пайда. 
Қолданып сойыл, қанжар, пілтелісін, 
Дҧшпаннан жеңілмеске еткен айла. 
 
Сҧм қалмақ дҽу мылтықты қолданған соң, 
Қоныстан Керей-Уақ сырылыпты. 
Хансадақ, Аббас керей Есіл ҥшін, 
Соғыста жау оғынан қырылыпты. 
 
 
Ордабек пен Орманбет, 
Оңғарбек деген ҥш ру 
Шыққанменен Керейден, 
Ойында болмай шеп қҧру. 
 
Асқаптың сҿзін ҧмытып, 
Мылтықты жаумен соғысқан. 
«Ҿлмей жерді бермен!» – деп, 
Табан тіреп ҧрысқан. 
 
Дҽу мылтықтан доп жауып, 
Бҧл елдер де жойылған. 
Қазақты қырып Тобылда, 
Қалмақтар қанға тойынған. 
 
Бес руы Керейдің, 
Соғыста қҧрып жоғалды. 

 
178 
Есіл, Тобыл, Кҿкшеде, 
Мал мен мҥлкі тоналды. 
 
Қайтсе де елді сақтап қаламын деп, 
Кҥнгейге інім Асқап бҧрылыпты. 
Қазақ пен Татар қолын біріктірген, 
Кҿрген соң қанға тоймас қҧбылжықты. 
 
Қорғаған Балта, Сибан, Тарышыны, 
Тойтарып жан алатын алдашыны. 
Кҿшебе, Абақ, Уақ елдерін де, 
Сақтаған жаудан аман Қарабасҧлы. 
 
Меркіт, Сибан Керейлер қырылса да, 
Қорғауға оларды Асқап жанын салған. 
Жаралы, кемтар, науқас адамдарын, 
Қалдырмай жау қолына жинап алған. 
 
 
Тҧқымы елдің қҧрып кетеді деп, 
Қазақ, татар, естекке ашып жаны. 
Ҧрыс сап неше кҥндей соғысса да, 
Асқаптың білінбепті шаршағаны. 
 
Қондырған кҿштерді ҽкеп ҽрбір сайға, 
Халқының қамын ойлап еткен айла. 
Ҧшыратпай зор қырғынға ауылдарын, 
Ер Асқап ақылынан тапқан пайда. 
 
Балта, Кҿшебе, Тарышы, Абақтың да, 
Шығын болған бірталай сабаздары. 
Солармен бірге жҥрген Уақытың да, 
Оққа ҧшқан қан майданда сарбаздары. 
 
Барлығын ауылдардың алға салған, 
Алды-артын қарауылдап байқап алған. 

 
179 
Ілгері кҿштің бҽрін аттандырып, 
Ҿздері жаудың жолын бҿгеп қалған. 
 
Бҧл істер тҥгел шындық, емес жалған, 
Індеттен жҧртын сақтау ерге арман. 
Асқаптың ҿнерінің арқасында, 
Апаттан Керей-Уақ аман қалған. 
 
Сібірде қалмақтардан соққы кҿрген, 
Татарлар Керейлердің кҿшіне ерген. 
Шалабай аймағының Естектері, 
Ілесіп қазақтарға ода келген. 
 
Келген соң ҥлкен апат барлығына, 
Тап болып жазмыш ісі жарлығына. 
Бҽрі кеп Қорғалжыннан қоныс тепті, 
Кейімей жаңа қоныс тарлығына. 
 
 
Ежелден Сарыарқаны келген қыстап, 
Тарақты, Арғын-Қыпшақ, Керей-Уақ. 
Бҧл бес ел Қорғалжынға шоғырланды, 
Жер-суын алғаннан соң кҽпір қалмақ. 
 
Арғында Бес Мейрамның мекені еді, 
Қорғалжын, Нҧра, Баян, Қарқаралы. 
Суы тҧщы, шҿбі шҥйгін малға жайлы, 
Қҧйқалы ғажап жерлер Арқадағы. 
 
Саны тең Арғынменен, Найманменен, 
Кҥн кешкен Керей сауық-сайранменен. 
Дихан боп егін салып һҽм ҧста боп, 
Кҥн кҿрген қҧрал жасап сайманменен. 
 
Кҿсемі Керей-Уақ Асқап інім, 
Тірілікте теңдесі жоқ айым-кҥнім. 

 
180 
Ҽрдайым жаттықтырып сарбаздарды, 
Кҿрген жоқ босқа ҿткізіп ҽрбір кҥнін. 
 
Қорғалжын тозған жҧртқа болды ошақ, 
Келген ел бір-біріне жайып қҧшақ. 
Жатырқау ешбір жанда болмай кетті, 
Тату боп бірге ҿскен адамға ҧқсап. 
 
Шынында Ҥш жҥз халқы атасы бір, 
Сол себеп – болмау керек кҿңілде кір. 
Қалмақты жеңем деген елде ҥміт бар, 
Қолдаса жҧртымызды аруақ пен пір. 
 
Болса да осы кҥзде жаңбыр сирек, 
Нажағай жарқылдады, кҥн кҥркіреп. 
Соңында қазан айы осындай іс, 
Кез болды ғҧмырымда алғашқы рет. 
 
 
Қарасаң Ақ жҧмысы қандай ғажап, 
Қар тҥспей Сарыарқада кҥз болды ҧзақ. 
Тҽңірім қазақтарға болысқандай, 
Баршаға қҧра алмады дҧшпан тҧзақ. 
 
Бірақ та Бетпақ жақтың кҥзі суық, 
Қашқан ел тез тҥңілді кҿңілі суып. 
Арқадан қҧмда жағдай ауыр соғып, 
Келгендей болды тағы апат жуық. 
 
Рахымы табиғаттың ҿзгергендей, 
Тҽңірім Арқаны елге меңзегендей. 
Ердің ері, егіздің сыңары қалды тірі, 
Халыққа хақ жҽрдемін жібергендей. 
 
Бҧл заман-тажал қалмақ шыққан заман, 
Ақиық кез қҧйрықтан бҧққан заман. 

 
181 
Соғысқа дайындығы болмаған соң, 
Бет қайтып, жаудан халқым ыққан заман. 
 
Шабуыл қыс бастала толастады, 
Қалың жау қарашада жанаспады. 
Қыс тҥсіп бетпақ шҿлде тым ертерек, 
Қалмақтар Сарысудан бері аспады. 
 
Қазаққа ҧйымшылдық жарасып тҧр, 
Аштарға тҧрғын елдер қарасып тҧр. 
Науқас пен кемтарларды қамқорына ап, 
Жҧртымның ғаріптерге жаны ашып тҧр. 
 
Шығудың қыстан аман қамын ойлап, 
Қайғыны басқа тҥскен болдық жоймақ. 
Бҿлісіп қолда барын жан сақтады ел, 
Жаралы жҧртқа кімдер кінҽ қоймақ? 
 
 
Аттары сарбаздардың тҧрды жарап, 
Ҧсталар соғып жатыр қару-жарақ. 
Сақтанып тосын болар шабуылдан, 
Ҿткіздік қатал қыстың кҥнін санап. 
 
Жігіттер аттары жоқ нарға мінбек, 
Ҧзамай кҥні ертең кҿктем келмек. 
Жауынгер киер шекпен тоқу ҥшін, 
Келіндер дайын отыр қҧруға ҿрмек. 
 
Жақсылар мҽжіліс қҧрып айтып ойын, 
Дҧшпанға кҿрсетпек боп істің сойын. 
Қоян ҿтіп, ҧлу жыл кіргеннен соң, 
Жасадық тілек тілеп, наурыз тойын. 
 
Дедік біз ҧлу жҧртты ҧлытпасын, 
Сақтасын, қалған елді қҧрытпасын. 

 
182 
Қазақтар қайжда жҥрсе, аман болсын, 
Жер-суын қайта тапсын, ҧмытпасын. 
 
Арқаға қазақ, ноғай жиылып тҧр, 
Насихат қҧлағына қҧйылып тҧр. 
Жеңіске жеткізгей деп кешіктірмей, 
Бҽрі де Алла, аруаққа сиынып тҧр. 
 
Мінекей, сағындырған келді кҿктем, 
Кҥлімдеп жер бетіне нҧрын сепкен. 
Адамзат, жануар, қҧс жадырады, 
Қоңыр жел жылылықпен сҥйіп беттен. 
 
Наурыз да ҿтті, сақтықпен кҿкек те ҿтті, 
Жауынгер кезекпенен мал кҥзетті. 
Азамат кҥндіз-тҥні жортуылда, 
Салар деп дҧшпан келіп қалың ҿртті. 
 
 
Кешікпей мамыр айы жылжып жетті, 
Қалмақтар Сарысудан батысқа ҿтті. 
«Қыпшақтың ҿзінен кеп алды», - деген, 
Естідік жау тайпасы Білеуітті. 
 
Алармыз жоңғарлардан елдің ҿшін, 
Тосылған халқым ҥшін оққа тҿсім. 
Ҧлу жыл уақиғасын тағы жырлап, 
Бҧған да «Елім-ай» деп бердім есім. 
 
Еш пенде бҧл шаруамды жек кҿрмеген, 
Жаралы науқасты емдеу дҧрыс деген. 
Жҧртыма аман келіп табысқан соң, 
Жинадым сынықшы, емші ҽрбір елден. 
 
Арасы ауылдардың емес қашық, 
Ем қыл деп ауруларға айттым ашық. 

 
183 
Сынықшы, балгер, емші тобы содан, 
Аралап кісі емдеуді етті машық. 
 
Ол топқа хал-хадари бердік сыйлық, 
Қалтқысыз орындалып еткен бҧйрық. 
Сауыққан жігіттерден жасақ қҧрап, 
Осылай аз да болса, есті жидық. 
 
Ғаскерге қартайсам да сардар болдым, 
Басшысын тағайындап ҽрбір қолдың. 
Бір тобын жауынгердің ертіп жҥріп, 
Арқаның біраз жерін барлап, шолдым. 
 
Кҿңілім жер аралап, болмады тоқ, 
Бҧрынғы ақ ҥйлі ауыл орнында жоқ. 
Қаңырап босап қалған қыстау кҿріп, 
Шерленген жҥрегіме тҥсті ыстық шоқ. 
 
 
Арудың ақша жҥзі солған заман, 
Кҽрі-жас тҥгел мҧңлы болған заман. 
Сҧңқардың қҧзғын-қарға орнын басып, 
Қарқылдап гҥл-бақшаға қонған заман. 
 
Қазағым, ақ ниетті қайран елім, 
Бекініп белді бекем байлап едің. 
Абайлап жан-жағыңа кҿзіңді сал, 
Мекенің, туып-ҿскен қайда жерің? 
 
Ҥй тігіп отырушы ең ҽрбір сайда, 
Қайран ел ғайып болып қайда? 
Жаратып кермелерге байлап қойған, 
Бура сан, мҧзбел тҧлпар атың қайда? 
 
Еркіңмен кҿшіп-қонып кең далада, 
Ешқандай таршылықты кҿрмеп едің. 

 
184 
Тау,  ҿзен, орман, кҿлді жаудан қорғап, 
Дҧшпанға қолдан намыс бермеп едің. 
 
Ту ҧстап, сауыт киіп, тҧлпар мініп, 
Қҧлашты тым биікке сермеп едің. 
Ие боп ен дҽулет пен зор бақытқа, 
Қырандай қияға ҧшқан ҿрлеп едің. 
 
Мырзалар қазық қағып, желі тартып, 
Ботаны қҧлынменен байлап еді. 
Іргесін ақбоз ҥйдің тҥріп ттастап, 
Мыс шҽугім оттан тҥспей қайнап еді. 
 
Сапырып сары қымызды дҽрі орнына, 
Қазы сап тосап жасап ішуші едің. 
Сҽн-салтанат қатардан асырам деп, 
Ылғи да бҽсекеге тҥсуші едің. 
 
 
Қондырып ауылдарды жайлы орынға, 
Мейманға ақ ҥй тігіп сайлап едің. 
Бағыланды қонағыңа таңдап сойып, 
Жал-жая, қазы-қарта шайнап едің. 
 
Уа, жҧртым, сол бір жақсы кҥйің қайда, 
Жаз болды тіккен, қане, ҥйің қайда? 
Халайық, уақытымен басын қосып, 
Той-думан болып тҧрар жиын қайда? 
 
Тҥйінін ҽрқашан да даудың шешіп, 
Топ болса сҿйлейтҧғын биің қайда? 
Сҥннет той, келін тҥскен қуанышта, 
Ақынға беретуғын сыйың қайда? 
 
Заманды қҧлдырар деп ой да бар ма, 
Семірткен серке менен қой да бар ма? 

 
185 
Аштыққа ҧрынбауға сақтық қылып, 
Жасырған азық-тҥлік, қойма бар ма? 
 
Болар деп малға ықтасын жаңбыр болса, 
Жасалған лайықты қорда бар ма? 
Қыс-кҿже, жазда-қымыз, тегін тамақ, 
Байғҧстар кҥн кҿрерлік орда бар ма? 
 
Мҥскіндер дҽм ішетін майхана жоқ, 
Оларға мырза арнаған баспана жоқ. 
Шаһардың бҽрі бірдей жау қолында, 
Қазақта хан отырар астана жоқ. 
 
Байлар аз ие болған дҥние-малға, 
Бойдаққа қиын бҧл кез жҥру жалға. 
Байтал тҥгіл бас қайғы дегендейін, 
Малшы, жалшы жҧмсайтын шонжар қайда? 
 
 
Мырзаға, мал кеткен соң, жағдай қайда, 
Бақ қоңған баяғыдай маңдай қайда? 
Он мыңдап жылқы-тҥйе ҿсіргендер, 
Бҧл кҥнде тҥсіп қалды шаруа-жайға. 
 
Ерен батыр болса да жалғыз оқтық, 
Кімге жолдас болғандай дҥние боқтық? 
Жиналған мал мен мҥлкің қолдың кірі, 
Байлар да болады екен бірер жҧттық. 
 
Ақ ҥйлі ауылдардың кҿркі қайда, 
Жиналған асыл жиһаз, мҥлкі қайда? 
Жайылған қой мен ешкі, сиыр, тҥйе, 
Ҿрісте қҧба жонда жылқы қайда? 
 
Ел-жҧрттың баяғыдай сҽні қайда, 
Шырқаған қҧйқылжыта ҽні қайдда? 

 
186 
Кҥй тартып, жыр шығарған ҧзақ таңға, 
Қауымды шаттандырған сері қайда? 
 
Кҿп еміп жер емшілегін, ҧстап кетпен, 
Ағаштан соқа жасап, кҽсіп еткен. 
Диханның біреуі жоқ қарап тҧрсам, 
Киетін ҥстеріне қой жҥн шекпен. 
 
Қайғырған қазақ, ноғай қайран жҧртым, 
Бҧл кҥнде шаруаң быт-шыт, ішің тҥтін. 
Кҥйзелді бала-шаға, кемпір мен шал, 
Шіркін-ау болмаған соң бойда кҥтім. 
 
Қонақжай, қолы ашық, салты ғажап, 
Жартылай кҿшпелі жҧрт біздің қазақ. 
Сайданбай алдын ала қорғануға, 
Дариға-ай, бейғамдықтан тарттық азап. 
 
 
Япырым-ау, қалай болды мына заман, 
Айырылды ел ҧл-қызы мен дҥние-малдан. 
Ҧмытпай кейінгіге жыр қып айтар, 
Кҿзімен бҧл сҧмдықты кҿрген адам. 
 
Тҥрікпендер Маңғыстауды алды басып, 
Кҥнгейлік Алшын, Ноғай кҿшті қашып. 
«Жау жағадан алған да, бҿрі етектен», 
Дегеннің кебі болды айтсам ашық. 
 
Майданда нар тҥйедей бақырғанмен, 
Айбарлы арыстандай ақырғанмен. 
Қорғасын оқты мылтықсыз кҥнің қараң, 
Ҧрандап жҧртты ҧрысқа шақырғанмен. 
 
Сонда да кҥдер ҥзбей қалған жалпың, 
Дҧшпаннан қорғануға бҽрің талпын. 

 
187 
Би мен бек, батырларым, мылтық соқтырт, 
Аты ҿшпей, қалсын десең туған халқым. 
 
Жырымды зейін қойып тыңда, ерлер, 
Майданда ҿзіңді-ҿзің шыңда, ерлер! 
Тек қана жауды жеңсең, бақ оралар, 
Соғыспай бекер қарап тҧрма, ерлер? 
 
«Елім-ай» жырының ҥшінші бҿлімінің бас жағы. 
 
Ташкенте жетіп жаулар лаң салды, 
Бҽрін де жолдағы елдің қырып салды. 
Тігілген ақ ордалар қайран қоныс. 
Қаңырап тіршіліксіз босқа қалды. 
 
Ташкентті халхи қолы алды басып, 
Жазықсыз кент жҧртының қанын шашып. 
Қырылып жатқан біздің момын елге, 
Болысқан еш кҿрші ел жоқ жаны ашып. 
Кҿп жандар оққа ҧшып, ҿліп қалды, 
Біразы тҥн жамылып кетіп қалды. 
Шаһардың хакімдерін дарға асып, 
Ташкентті жоңғар мекен етіп қалды. 
 
Башқҧрттан ел тарайды Қайсақ, Естек, 
Бҧларды ағайын деп есептесек. 
Жат елдің сҿзіне еріп азғырылып, 
Олар да бола алмады туысқа есеп. 
 
Бҧхарға барған елдер қайта оралды, 
Қырғызып Қуаң шҿлде біраз малды. 
Індеттен жиі ауырып қунан, тайлақ, 
Байырлап ол жоқта жҧрт тҧра алмады. 
 
Ыстық боп жау алса да туған жерлер, 
Қия алмай кейін қайтты бір топ елдер. 

 
188 
Атысар қолда мылтық болмаған соң, 
Майданда кҿп қиналды ардагерлер. 
 
Келген жҧрт жаудан жерін ала алмады, 
Алмақ тҥгіл маңайлап бара алмады. 
Қаратаудан Алшын мен бірге ауды, 
Торғайдан басқа барар жер қалмады. 
 
Бҧл қайтқан Арғын-Қыпшақ елдері еді, 
Соғысып Ташкент ҥшін ерлері ҿлді. 
Шу бойы, Тараз, Сайрам, Шымкент, Созақ, 
Тҥркістан – бҽрі Орта жҥз жерлері еді. 
 
Ҽуелден Арғын-Қыпшақ жерлерінің, 
Жағасы Қабырға ҿзен батыс шеті. 
Қалмаққа жері кетіп кҿшкен елдің, 
Бҧрылды соған қарай бҥгін беті. 
 
 
Дҧшпаннан соққы жеген топ жарандар, 
Кҿп қарғап қалмақтарды шекті ғой зар. 
Арқаға Арғын-Қыпшақ тҥгел қайтпай, 
Бойында Зерафшанның қалған ел бар. 
 
Ҽбілхайыр тҿреңіз, 
Хан болудан ҥмітті. 
Қолға алса, істі бҥлдірер, 
Бермеңдер оған билікті. 
 
Ҽбілхайыр сҧлтанның, 
Отыз ҥшке жасы қарап тҧр. 
Қолдаған соң жездесі, 
Кҿсемге ҿзін балап тҧр. 
 
Қанжығалы Бҿгеннің 
Хан етпек оны ойы бар. 

 
189 
Ҽбілхайыр хан болса, 
Кҿрсетер істе сойы бар. 
 
Кіші жҥзге хан болса ол, 
Алшыннан бақыт жойылар. 
Сыртқы дҧшпан басынып, 
Талайдың кҿзі ойылар. 
 
Бҿгенбай ерге балдыз ғой, 
Ҽбілхайыр, Жолбарыс. 
Билік тисе оларға, 
Ҧзамай болар арпалыс. 
 
Ақшаның ҧлы – Бҿгеннің, 
Ҽрбір тҥрлі ісі бар. 
Хан етуге балдызын, 
Жҧмсайтҧғын кҥші бар. 
 
 
Жолбарыс хан мен Бҿгенбай, 
Салтанатын енді тҥзетпек. 
Кіші жҥз Алшын жҧртына, 
Ҽбілхайырды хан етпек. 
 
Ел басқарып оңдырмас, 
Ҽбілхайырдай сҧлтаның. 
Ондайды хан ғып сайласаң, 
Тозып кетер ҧрпағың. 
 
Билік қҧрса ондайлар, 
Жол бермес жайсаң, қасқаға. 
Адастырып халқыңды, 
Кіріптар етер басқаға. 
 
Тҧсында Ҽйтекенің шыға алмаған, 
Бекетер мен дҧрыс мҽжіліс қҧра алмаған. 

 
190 
Ғайыптың ҿліміне қатысы бар, 
Ҽбілхайыр тҿре елді алдаған. 
 
Жігіт қой Ҽбілхайыр мансапқҧмар, 
Бойында қулығы мен сҧмдығы бар. 
Кҥншілдік, тҽккаббарлық мінездері, 
Айтпаса да ісінен кҿрініп тҧрар. 
 
Хысырау ҧлы Ғайып та, 
Хиуаның ханын жанапты. 
Бота тірсек, бос белбеу, 
Тҿре емес ол да талапты. 
 
Қара, тҿре – бҽрі де, 
Қазағымның баласы. 
Қиналғанда халқына, 
Ақыл айтар данасы. 
 
 
Аталғанмен Ҥш жҥз деп, 
Бҿлініп жікке кҿрмеген. 
Табанды елім-қазағым, 
Жат сҿзіне ермеген. 
 
Ҧйымшыл болып ежелден, 
Дҧшпанға теңдік бермеген. 
Бҧрын солай болғанмен, 
Кҿбейді адам азғағы. 
 
Соңғы кезде байқалды, 
Мықтылардың азғаны. 
Белгілі болды кҿрші елге, 
Халқымыздың тозғаны. 
 
Дҧшпаннан қатты қорғанып, 
Бҽріміз де аман болайн. 

 
191 
 
1759  жылы  жаздың  басында  жеңіспен  елге  оралған 
батырлар  арнап  келіп,  мҥлдем  қартайған  Қожаберген 
жырауға  сҽлем  беріп,  қазақ  ҽскерінің  жеңіске  жетіп,  жер-
суды  қайтарып  алғанын  айтып,  қарт  қолбасшыны 
қуантады.  Сонда  Қожаберген  жырау  қолына  қобыз  алып, 
«Жеңіс»  атты  тарихи  толғау  шығарыпты.  Бірақ,  Толыбай 
сыншыҧлының  «Жеңіс»  атты  толғауы  біздің  кезеңге 
жеткенмен,  оның  толық  нҧсқасын  ешкім  жазып  алмапты. 
Біздің  қолымызға  тҥскен  «Жеңіс»  толғауның  ҥзіндісі 
тҿмендегіше: 
 
Жеңілген мҧсылманнан қалмақ еді, 
Кезінде ҧсақ елді жалмап еді. 
Соңынан қалмай қуып, ҽскер барса, 
Қалдыр деп бізді тірі зарлап еді. 
 
Бҿгенбай сонда оларға ақырады, 
Ажалдан қорқып сҧмдар аһ ҧрады. 
Салыққа ақ терісін тҿлейміз деп, 
Қырма деп енді бізді зар қылады. 
 
Қазақтар қалмақтарды сол арада, 
Қысымға ап қҧн тҿлеуді етті талап. 
Қазақта жас кезінде тҧтқын болған, 
Қарт қалмақ ел атынан берді жауап. 
 
Қорыққан соң Маңғҧлмыз деп айтқан едік, 
Ҿзеннің қамысында жатқан едік. 
Киім жоқ, тамақ та жоқ, аш-жаңалаш, 
Қарғысқа белшемізден батқан едік. 
 
Қазақ пен Қытай қолы екі жақтан, 
Қырған соң осы жаққа қашқан едік. 
Айырылып мінер аттан жаяу-жалпы, 
Маңғҧлдың даласына асқан едік. 

 
192 
 
Қарғысы мҧсылманның тура келіп, 
Қалмақтың жартысынан кҿбі ҿліп. 
Шҧбырып ақтабан боп ақырында, 
Тығылып жатыр едік мҧнда келіп. 
 
Жеңілдік жасаңыздар енді бізге, 
Етейік біз қызмет енді сізге. 
Соқтыққан себепсізден сіздің елге, 
Обал жоқ расында ҿзімізге. 
 
Жауызды кҥнҽсіз жҧрт қарғайды екен, 
Зҧлымдар ҿз бастарын жалмайды екен. 
Қҧруға біздің қалмақ айналып тҧр, 
Дҥниедегі дҥниеге бармайды екен. 
 
Деп айтып ҽлгі естісі зарланған соң, 
Мойнына ап бар айыбын қарғанған соң. 
 
Бҿгенбай шабуылды тоқтатады, 
Соғысар басты дҧшпан қалмаған соң. 
 
Қалмақтың білген қазақ еміншегін, 
Иесіз жерге келген келімсегін. 
Алдына Бҿгенбайдың ҽкеп тартты, 
Бойжеткен кҿп қыз бен жас келіншегін. 
 
Бҿгенбай сҿз сҿйледі ойланбай кҿп, 
Маңғҧлдар ерте кеткен бҧл жақтан деп. 
Жамылған Маңғҧл атын мҥсҽпірсіп, 
Кҥнаһар қалмақ сендер жалғаншы деп. 
 
Маңғҧлдың тегі – татар, тҥріктен деп, 
Болады шашы жирен, кҿздері кҿк. 
Ҿңдері қызыл сары, тҧлғасы ірі, 
Оларды жас кезімнен білемін деп. 

 
193 
 
Татардың Маңғҧл деген сол тайпасы, 
Ҥпінің ар жағында тҧрады деп. 
 
Олар да біз секілді мҧсылман ғой, 
Сҿйлейсің қалмақ неге тым бекер деп. 
Кездессе сендерді де Маңғҧл қырар, 
Қатардан қалмайтын ел жауынгер деп. 
 
Шыңғыс хан бастап Татар ере кҿшкен, 
Бағынып жолдағы елдің ҥндері ҿшкен. 
Шыңғыстың шыққан тегі – Маңғҧл ру, 
Татардың кҥшті жҧрты кҿзге тҥскен. 
 
Біздерге лайық емес даламыз деп, 
Батыста жасыл жерге барамыз деп. 
Татардың жиырма руы тҥгел кҿшкен, 
Жайлы жер ҿзімізге табамыз деп. 
 
Татардың алды Оралдан асып кеткен, 
Еділ ҿзен бойынан қоныс тепкен. 
Біреуі жиырма тайпа жирен Маңғҧл, 
Қазан шаһар маңайын мекен еткен. 
 
Еділдің Қама деген саласы бар, 
Сол суға Маңғҧл, Мишар қҧмар болған. 
Тептер мен Дҽрмен, Қырғыз соларға еріп, 
Қонысқа жайлы орын деп кеңес қҧрған. 
 
Қазан да ескі Тҥрік қаласы екен, 
Жайлы орын мҧсылманның панасы екен. 
Маңғҧл, Мешер, Тептердің тоқтағаны, 
Еділдің толып жатқан саласы екен. 
 
Татардан Бҧлғар, Қырғыз, Дҽрмен тарап, 
Олар да жҥрген шарлап қоныс қарап. 

 
194 
Сардардың Сҥбетайдай арқасында, 
Еділдің тҽуір жерін алған таңдап. 
 
Кҿп елді қырып, сендер салдың бҥлік, 
Жҥрсеңші ҿтірік айтпай жайың біліп. 
Маңғҧл деп ҿздеріңді айтқан ҥшін, 
Бҽріңнің тастайын ба ішің тіліп. 
 
Деп Бҿген Халхиларға ақырады, 
Дауысынан жаңғырыққан атырабы. 
Қалмақтар қазаққа қҧл боламыз деп, 
Біздерді қырмаңыз деп зар қылады. 
 
Қайрат жоқ қҧрыған соң шарасы да, 
Шҧбырып қыз, қатыны, баласы да. 
Қалжырап аш, жалаңаш жеткен екен, 
Маңғҧлдың иесіз жатқан даласына. 
 
 
Қоға мен кҿк шҿпті жеп жҥрген қалмақ, 
Ҿзеннің жатқан екен жағасында. 
Жығылып Бҿгенбайдың аяғына, 
Жалынған мҧсылманның баласына. 
 
Жыл сайын аң терісі салық тҿлеп, 
Қызмет қазақтарға етеміз деп. 
Ешкіммен қол кҿтеріп соғыспаймыз, 
Тып-тыныш дҥниеден ҿтеміз деп. 
 
Жылаған орыннан бҽрі тҧрып, 
Ҿтінген батырлардан қҧлдық ҧрып. 
Кей бірі кҿп тҧруға жарай алмай, 
Жығылған сол арада ҽлі қҧрып. 
 
Ант берді қазақ ханы Абылайға, 
Жалынып Бҿгенбай мен Қабанбайға. 

 
195 
Уҽдесін жауыз қалмақ тағы берді, 
Қолбасы Балта керей Тҧрсынбайға. 
 
Бас иіп Ерсары мен Ер Жабайға, 
Жҽне де шапырашты Наурызбайға. 
Қалмақтар қырылмаудың жайын ойлап, 
Жалынған Кҿшек пенен Олжабайға. 
 
Ант беріп, қолын қойды қалмақ шартқа, 
Зар болып тамақ, киім, мінер атқа. 
Қытайдың керуеніне жалданды олар, 
Баратын сауда жасап Парсы жаққа. 
 
Соғысты жеңілген соң жаулар қойды, 
Жеңімеке мҧсылманның кҿңілі тойды. 
Абылай сарбаздарға олжа бҿлді, 
Керҿлең жағасында жасап тойды. 
 
 
Кҽрісі бата беріп жастарына, 
Жақсы кҥн оралған соң бастарына. 
Той тарқап, жеңіспенен елге қайтты, 
Сарбаздар қос ат мініп астарына. 
 
Басқаның жерін алған кҥшпен зарлап, 
Қалмақтар жеңіліс тапты ҽбден сорлап. 
Оралды Қазақ қайта мекеніне, 
Алла, аруақ Ҥш жҥз ҧлын ақыр қолдап. 
 

жүктеу/скачать 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: