соқпағы өзге сүрлеуге салып жібереді. Күнделікті күйкі тірліктің әлегі,
болыстыққа таласу, көп әйелдің дау-дамайы ақын суреттеуіндегі
Әжібайды өмір ырқына бағынған бойкүйез жанға айналдырады.
Ендеше Әжібай арқылы Сұлтанмахмұт замана өзгерісінде өз орнын
таппаған қазақ жастарының типтік бейнесін жасаған және ол өмір
шындығынан туып, көркемдік шындыққа айналған.
Романдағы ұнамды кейіпкер – Байбол. Оқыған, көзі ашық, көңілі
ояу кейіпкерін автор жаңа заманның жаңа адамы ретінде суреттейді.
Әжібайға қарағанда ол – оқығанын көңілге тоқыған, уақыт сырын
ұққан, өмірге бейім ел басшысы. Байбол – ақынның ағартушылық
идеялары мен оқығандарды ел ісіне араластыру мақсатынан туған
образ.
Әулетті де дәулетті отбасының келесі буыны - Әжібай баласы
Қабыш. Әжібай өзін адам, азамат ретінде сезініп, қалай болғанда да
әрекет жасап, арпалысса, Қабыш – ондай қасиеттен жұрдай адам,
қоғамның азғыны. Ол – арақ, темекі,
құмар ойынның құлы болып, өзін-
өзі өмірден аластатқан жан. Сөйтіп, бір кезде өздерін даланың тұтқасы
сезінген құдіретті Тасболат ұрпағының үшінші буыны замана ағысына
ілесе алмай, жағаға шығып қалады. Оған жазықты кім? Жан дүниесін
жайлаған надандық кесірінен өмір өзгерісін, уақыттың алмасуын
сезінбеу, жаңаның жақсылығын қабылдамау тәрізді кесірлі қасиеттер.
Ақын түсінігіндегі басты жазықтылар осылар, яғни адамның сырты
емес, ішкі жан дүниесінің өзгермеуі осындай құлдырауға алып келеді.
Романда жаңа өмірдің озық құбылыстарын жете болмаса да
біршама түсініп, өркениетті өмірге қадам басуға ұмтылған бейнелер аз
да болса көрініс тапқан. Олар – Аппақай, Күлтай, Фельдшер, Әнуар.
Бұлардың тағдыры әрқилы болғанымен, бәріне тән ортақ белгі – қазақ
қоғамына келе бастаған озық дәстүр, жаңа салтты жіті қабылдап, өмір
көшіне ілесуге ұмтылуы. Ақын олардағы ертеңнің көшіне ілесер,
болашаққа үйлесер қасиеттердің өміршеңдігіне сенеді.
Зерттеушілер Сұлтанмахмұттың алғашқы поэмасы ретінде
"Таныстыру" атты шығармасын атайды. Поэма 1917 жылдың аяғы мен
1918 жылдың басында жазылып біткен. Сұлтанмахмұттың бұл
туындыны жазудағы басты мақсаты – қазақ ұлтының күрескер ұлдары
мен аяулы қыздарын еліне таныстыру. Ақын поэманы қара қазақ пен
оқыған зиялы адамның диалогіне құрған. Екеуінің арасындағы пікір
алмасу арқылы сол тұстағы қазақ қайраткерлеріне сипаттама ретінде
мінездеме берілген. Ақын Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет
Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Әлімхан
Ермеков, Халел Ғаббасов, Нәзипа Құлжанова, Нұрғали Құлжанов, т.б.
қазақ халқының бір туар ұл-қыздарының тарихтағы орнын айқындап,
олардың атына жылы лебіздер білдіреді. Ақын мақсаты – құрғақ
мақтау емес, бұған керісінше, арыстардың еңбегін бағалап, елге
таныту, солар жайлы өз білетінін ортаға салу, олардың ісін кейінгі
ұрпаққа өнеге ету.
Ақынның іргелі жанрдағы кең құлашты қуатын танытатын көрнекті
поэмасы - " Адасқан өмір" (1918). Поэма "Мен – бала", "Мен –
жігіт", "Мен тоқтадым", "Мен – кәрі", "Мен – өлік" атты бес бөлімнен
тұрады. Мұнда жалғыз ғана кейіпкер бар, ол – лирикалық қаһарман –
"Мен". Оқиға осы "Мен" арқылы баяндалып, соның өмірге, қоғамға
деген көзқарасы арқылы сараланады. Бір ғұмырдың өмірге келгеннен
бастап, өмірден өткенге дейінгі пәнидегі тірлігі, түйсігі, ой-танымы
терең толғаммен жырланып, реалистік шындықпен суреттеледі.
Поэма жанрындағы Сұлтанмахмұт Торайғыровтың келесі бір
күрделі шығармасы - "Кедей"(1919). Бұл – лирикалық поэма. "Адасқан
өмір" мен "Кедей " – бір-бірімен үндес, мазмұны мен идеясы
тұрғысынан бірін-бірі толықтырып тұрған шығармалар.
Жалпы, Сұлтанмахмұт Торайғыров поэмалары арқылы өзі өмір
сүрген дәуірдің көкейкесті мәселелерін көтеріп, замана, қоғам, адам
жайлы толғанысты түйіндер жасап, өркениетті идеяны қозғайтын
терең ойлы, жаңа мазмұнды шығармаларды дүниеге әкелді. Оның
поэмалары ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті көркемдік деңгейінің
биік белесі болып қала бермек
Достарыңызбен бөлісу: