Халықаралық «қазақ тілі» қОҒамы

56
жолындағы іс-әрекеттері, оқиғалар ойға оралады. Көпшілікке 
мәлім, қазақ жастарының 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі 
ұлт санасына ерекше серпіліс берген, дүниені дүр сілкіндірген 
ерекше оқиға болды. Бұл қозғалыстың да түпкі негізінде өз 
тілінде сөйлейтін тәуелсіз елдің еңсе көтеруі тәрізді мақсат 
жатты. Ел мен тіл үшін күрес бұдан кейін тіпті үдей түсті. 
Зиялы  қауым  ұлттық  тіл  мен  ұлттық  мәдениетті  дамытып, 
қалыптастырудың әрқилы жолдарын қарастыра бастады.
Әсіресе, 1988-89 жылдардағы майданға бергісіз оқиғалар 
әлі  күнге  естен  кетпейді.  Республиканың  басшылығына 
Колбин  келіп,  ұлттық  мүдделер  қыспаққа  алына  бастаған 
сайын  қазақ  зиялылары  сана  биігіне  көтеріле  түскен 
еді.  «Қоғамда  мемлекеттік  тіл  қай  тіл  болуы  керек?» 
деген  мәселе  айрықша  өзектілік  танытты.  Қос  тілділік 
дейтіннің көтерілген кезі де осы тұс болатын. Көпшіліктің 
(қазақтардың)  қарсылығына,  наразылығына  қарамастан, 
қазақ және орыс тілдеріне бірдей мемлекеттік тіл мәртебесі 
берілсін дегенге саятын пікірлер баспасөз беттерінде ауық-
ауық бой көрсетіп жатты. Бұның астарында бұл пікірге елдің 
құлағы  да,  бойы  да  үйрене  берсін  деген  жымысқы  пиғыл 
жатқанын  аңғармау  мүмкін  емес  еді.  Десек  те  өкінішке 
қарай, қазақ зиялыларының ішінде осы пікірге бойұсынып, 
солқылдақтық танытқандар да кездесті....
Осындай алмағайып сәттердің бірінде Колбин мәселенің 
басын біржола ашып алайын дегендей, 26 адамнан тұратын 
комиссия  құрып,  жоғарыдағы  жайды  күн  тәртібіне  ашық 
қойды.  Комиссияға  қазақтың,  Қазақстанның  сөз  ұстар,  ел 
бастар  тұлғаларының  дені  кірген  болатын.  «Қазақстанда 
мемлекеттік тіл қай тіл болуы керек» дегенде әлгі 26 адам бір 
сәт дағдарып отырып қалды. Сол кезде академик Ә. Қайдар 
өзіне  тән  табиғи  парасаттылығына  сәйкес  орнынан  баяу 
көтеріліп, «Қазақстанда бір ғана тіл – қазақ тілі мемлекеттік 
тіл болу керек», – деп кесіп айтты. Бұл – шешуші сәт еді. 
Міне,  осы  сөзден  кейін  қазақ  және  орыс  тіліне  бірдей 
мемлекеттік мәртебе берілсін деп солқылдап жүргендердің 
пікір ауаны өзгере бастады. 
Жау  жоқ  заманда  елдің  бәрі  батыр  ғой.  Ал  сол  кезде 
елдің  бірінші  басшысына  қарсы  жоғарыдағыдай  пікір 

57
білдіру  басыңды  бәйгеге  тіккенмен  бірдей  болатын. 
Сондықтан  елдің  бұл  шындықты  да  біліп  жүргендері  жөн 
ғой деп ойлаймын. 
1988 жылдың қазан айының бір күнінде Тіл білімі инсти- 
тутының директоры, академик Ә. Қайдардың жұмыс кабинетінде 
бірнеше  басқосу  болды.  Күн  тәртібінде  бір-ақ  мәселе.  Ол 
қазақ тілінің бүгінгі халы және оны сақтап қалу мен дамытудың 
жолдары.  Бұл  жөнінде  академик  қысқаша  түсініктеме  берді 
де,  қазақ  тілін  қазіргі  мүшкілдіктен  шығару  үшін  оны  бүкіл 
халық болып қамқорлыққа алу қажет, ол үшін елдің басын 
ұйыстыратын  бұқаралық  ұйым  керек.  Яғни  қоғам  құрсақ 
деген  ой  тастады.  Бұған  әріптестеріміздің  көбі  тосырқай, 
үрке қарады. Ал жастар жағы бірден қолдау көрсетті. Міне, 
осы сәттен бастап Қоғам құру қамына кірісіп кеттік. 
Бұл майданға қазақ зиялыларының көбі араласты. Тіпті 
ауыл-ауылдағы  қарапайым  еңбек  адамдарына  дейін  үн 
қосты. 
Сөйтіп тәуелсіз елдің тәуелсіз тілі болу қажеттігі туралы 
күрес  егемендіктен  әлдеқайда  бұрын  басталған  еді.  Әуел 
бастан-ақ  мемлекеттік  тілді  мәртебелендіру  мәселесін 
қозғаған  «Қазақ  тілі»  қоғамы  да  дүниеге  осылай  келген. 
Сөйтіп 1989 жылдың 20-21 қазанында тұңғыш құрылтайда 
Республикалық «Қазақ тілі» қоғамы құрылды. 
Қазақ  ССР-інің  сол  кездегі  Кеңесіне  сайланған  халық 
қалаулылары  өздерінің  ел  мен  тіл  алдындағы  перзенттік 
парыздарын адал орындап, 1989 жылы 21 қыркүйекте «Тіл 
туралы» тұңғыш Заңымызды қабылдады. Онда қазақ тілі –  
мемлекеттік  тіл  болып  таңбаланды.  Бұл  халқымыздың 
егемендік  пен  тәуелсіздік  жолындағы  күресінің  алғашқы 
жеңістерінің бірі болатын. 
Қоғам  бірден-ақ  қанатын  кең  жайып,  Қазақстанның 
барлық өңірінде өзінің жергілікті ұйымдарын құруға кірісті. 
Қалалық, облыстық, аудандық, ауылдық ұйымдармен бірге 
ірі  мекемелерде  біріккен  комитеттер  ұйымдастырды.  Ел 
арасында  тіліміздің  өрісін  кеңейту  жолдарын  тынымсыз 
насихаттады.  Осындай  нақты  іс-әрекеттер  нәтижесінде 
Қоғам  елдік  бедел  алып,  халықтық  қозғалысқа  айналды. 

58
Әсіресе,  Тіл  заңы  мен  Мемлекеттік  бағдарламаның  іске 
қосылуына Қоғам қосқан үлес өлшеусіз.
Атап айтатын бір мәселе, «Қазақ тілі» қоғамы құрылғанға 
дейін елімізде ұлттық мүдде мен мемлекеттік тіл мәселесімен 
айналысатын  жанашыр  ресми  мекеме  болған  жоқ.  Қазақ 
тілінің  мүддесін  тұрақты  қозғап,  қорғайтын,  тіл  заңын 
тікелей жүзеге асырумен айналысатын арнайы ресми орган 
қажеттігін қоймай көтеріп жүріп, Тіл комитетінің ашылуына 
қол жеткіздік. Соның арқасында барлық облыста біртіндеп 
тіл  басқармалары  құрылды.  Бұл  шаралар  мемлекеттік  тіл 
саясатының пәрменді жүргізілуіне айтарлықтай серпін беріп 
отырғанын ашып айтуға тиіспін. 
Қоғам тілге қатысты салалардың бәріне араласып, өзінің 
тіл жоқшысы, бірден-бір қамқоршысы екенін үнемі дәлелдеп 
отырды.
Дүниежүзі  қазақтарының  Құрылтайын  өткізу  идеясын 
көтергендердің  бірі  –  «Қазақ  тілі»  қоғамы  болатын.  Өзге 
қоғамдық ұйымдармен бірге мұны ұйымдастырудың басы-
қасында «Қазақ тілі» қоғамы болды. 
Жалпы  қазақ  тілінің  1989  жылы  мемлекеттік  тіл 
мәртебесін алуы, «Қазақ тілі» қоғамының құрылуы қоғамдық 
пікірге айрықша ықпал беріп, ұлттық сананың дүр сілкінуі 
ел  тәуелсіздігіне  алып  келді  десек,  артық  айтқандық  бола 
қоймас.
Мұның  бәрін  тізбелеп  айтып  отырғаным,  қазақ  тілінің 
мемлекеттік тіл мәртебесін алуы оңайлықпен келмегендігін 
көрсетуден  туындап  отыр.  Сол  кезеңдерден  бері  толассыз 
жүргізіліп  келе  жатқан  тіл  майданы  әлі  тоқтаған  жоқ. 
Тілге  байланысты  қабылданған  әрбір  құжаттың  астарында 
осындай  күрестер  ізі  жатыр.  Өйткені  тәуелсіздіктің  басты 
шарттарының бірі – тіл тәуелсіздігі. Тіл тәуелсіздігі – сана 
тәуелсіздігіне, сана еркіндігі – ұлттық түлеуге алып келеді 
емес пе?! 
Міне, мемлекеттік тіл үшін күрестің бір парасы осындай. 
Әйтсе  де,  тілге  қатысты  мәселелеріміздің  барлығы  толық 
шешімін тапты деп айта алмаймын. Едәуір жетістіктеріміз 
бен  ілгерішіл  табыстарымыздың  барына  қарамастан,  осы 

59
бағыттағы атқарар, қолға алар шаруаларымыз шаш етектен. 
Енді солардың басты-бастыларына тоқталайық. 
Қоғам  өмірінде  әртүрлі  мәселелердің  шешімін  табуды 
ойластырғанда біз көбінесе жүйелік шешімдерге назар ауда- 
ра  бермейтініміз  байқалады.  Соның  салдарынан  көптеген 
түйткілді  дүниелер  түбегейлі  шешімін  таппай  жатады. 
Мәселеге  жүйелік  тұрғыдан  қарау  назарды  тек  салдарға 
емес, себепке бағыттайды. Бұл мәселеге әр қырынан келуге, 
ауқымды тұрғыдан ойлауға мүмкіндік береді. 
Өмірде  «Паретто  заңы»  деген  бар.  Ол  –  20  да  80  деген 
заңдылық.  Бұл  заңдылыққа  сәйкес  20  пайыздық  іс-әрекет 
80  пайыздық  нәтижеге  қол  жеткізеді  немесе  керісінше 
80  пайыздық  әрекет  20-ақ  пайыз  нәтиже  беруі  мүмкін. 
Сондықтан белгілі бір іске кіріскенде осы бір заңдылықты 
дұрыстап  ойлап  алған  жөн.  Мұны  мемлекеттік  тіл  туралы 
мәселеге қатысты да айтуға болады. Өкінішке қарай, біздің 
80 пайыздық әрекетіміз 20-ақ пайыз нәтиже беріп жүр ме деп 
ойлаймын. Бұған негіз жоқ емес. 
Мысалы, жыл сайын ел бюджетінен тілге арнап қаншама 
қаражат  бөлінеді.  Оның  сыртында  жергілікті  бюджеттен 
бөлінетін қаржы тағы бар. Арнайы Тіл комитеті, облыстық, 
қалалық  тіл  басқармалары,  тіл  оқыту  орталықтары  жұмыс 
істейді.  Ірі  мекемелердің  барлығында  дерлік  ісқағаздарын 
мемлекеттік  тілде  ұйымдастыру  бөлімдері  ашылған. 
Бұлардан  бөлек  әрекет  етіп  жатқан  қоғамдық  ұйымдар 
қаншама.  Алайда  осынау  зор  ресурстар  басты  мәселе  – 
қазақ тілінің қолданыс аясын барынша кеңейтуге келгенде 
қауқарсыздық танытып отыр. Қол жеткен нәтиже жұмсалған 
ресурсқа  сәйкес  келмейді.  Біздіңше,  мұның  себебі  – 
мәселеге  жүйелік  көзқарастың  жоқтығында,  іс-әрекеттің 
ғылыми  негізделіп,  есептеліп  жүргізілмеуінде.  Қолда  бар 
мүмкіндіктердің  тиімді  пайдаланылмай,  күштің  нақты 
мақсатқа жұмылдырылмай, шашырап кетуінде.
Әңгімені  «Тіл  туралы»  Заңнан  бастайық.  Бұл  заңның 
солқылдақтығы,  қауқарсыздығы  туралы  аз  айтылған  жоқ. 
Әйтсе  де,  біз  осы  Заңның  өзінің  мүмкіндіктерін  толық 
пайдаланып  жүрміз  деп  айта  алмаймын.  Өйткені  оны  іске 
асыру тетіктері жете ойластырылмаған. 

60
Әдетте, арнайы заң қабылданғаннан кейін оны іске асыру 
үшін заң аясындағы актілер әзірленіп, қабылдануы тиіс. Оны 
іске  асыруға  жауапты  тұлғалар  нақтыланады.  Ал  елімізде 
Заң қабылданғанымен, оны іске асыруға жауапты уәкілетті 
орган  анықталмады.  Осыны  ескере  отырып,  Халықаралық 
«Қазақ тілі» қоғамы қоймай көтеріп жүріп, тіл саясатымен 
айналысатын  арнайы  ресми  орган  –  Тіл  комитетінің 
құрылуына  қол  жеткізгенін  жоғарыда  айттық.  Тілдерді 
қолдану  мен  дамытуға  арналған  мемлекеттік  бағдарлама 
қабылданды.  Содан  бергі  уақытта  қазақ  тілін  дамытуға 
қатысты  шаралардың  барлығы  осы  екі  құжаттың  аясында 
атқарылуда. Ал бұдан шыққан нәтиже көз алдымызда. 
Біздіңше, бұл ретте нақты мынадай мәселелер назардан 
тыс  қалды.  Аталған  заң  да,  мемлекеттік  бағдарлама  да 
ғылыми негіздеусіз әзірленген және ғылыми негіздеусіз іске 
асырылуда. Ең сорақысы, бұл құжаттарда көзделген мақсат 
нақты  айқындалмаған.  Мақсат  айқын  болмаған  соң,  істің 
де  мардымсыз  болатыны  белгілі.  Соның  салдарынан  біз 
айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе алмай жүрміз. 
Биыл Мәдениет министрлігі қазақ тілінің өрісін кеңейту 
мақсатында  2011-2020  жылдарға  арнап  жаңа  мемлекеттік 
бағдарлама  қабылдамақ.  Біздіңше,  осы  бағдарламаны 
дайындаудың  алдында  осы  кезге  дейін  жүргізілген  тілдік 
саясаттың  жеткен  жетістіктері  мен  кемшін  тұстарын  жан-
жақты зерделегендері жөн. Өйткені мақсат – тек бағдарлама 
қабылдау  емес  қой.  Осы  кезге  дейін  қабылданған  екі 
бағдарламада да тәп-тәуір дүниелер бар болатын. Солардың 
барлығы толық орындалды деп айта алмаймын. Сондықтан 
көзделген шаралар неге орындалмады, оған кімдер жауапты, 
себебі қандай деген мәселелер де қаперден тыс қалмауы тиіс. 
Міне, сонда ғана жаңа мемлекеттік бағдарламада бұрынғы 
кемшіліктеріміздің орын алуына жол бермейтін боламыз. 
- Осы күнге дейін мемлекеттік тілімізді өз дәрежесіне дейін 
көтере алмай жүруіміздің басты себептері, қаншама қаулы, 
құжаттар жасалып жатқандығымен, мемлекет тарапынан әлі 
күнге берекелі қамқорлықтың болмай келуінде. 
- Басты кемшілік: ресми, мемлекеттік мекемелердің 70-
80  пайызында  іс  жүргізу  күні  бүгінге  дейін  орыс  тілінде. 

61
Мәжіліс, басқосу, конференция, симпозиумдар мемлекеттік 
тілде жүргізілмейді.
- Барлық мемлекетаралық мәмілелер, кездесулер мемле- 
кеттік тілде емес, орыс тілінде жүргізіледі. 
- Мемлекеттік тілді меңгеруге тиісті қызметкерлер тізімі 
әлі күнге жасалмай келеді.
-  Министрліктер,  әкімдіктер,  басқа  да  ведомстволарда 
мемлекеттік тіл қажетті деңгейде қадағаланбай отыр. 
-  Оқу,  білім  жүйесінде  мемлекеттік  тілге  байланысты 
ескерілмей  келе  жатқан  неше  алуан  олқылықтар  жетерлік. 
Соған орай алдағы уақытта атқарылар шаруаның біралуаны 
мыналар деп білемін:
Қазақстанда оқып жатқан қазақ балалары, мейлі ол қай 
тілді мектеп, жоғары, төменгі оқу орындарын болсын, қазақ 
тілімен  тәрбиеленуі  тиіс.  Осылай  тәрбиелеудің  белгілі  бір 
жүйесін  қалыптастыру  қажет.  Мұнсыз  мемлекеттік  тіл 
мәселесі шешілмес проблемаға айнала береді. Бұл – бір. 
Екіншіден, Қазақ еліндегі балабақша, жетім балалар үйі, 
басқа да сәбилер тәрбиесі тек қана қазақ тілінде жүргізілуі 
тиіс. Тәуелсіз елдің бұл негізгі саясатына айналуы керек.
Үшінші деп, барлық бастауыш мектептерде оқу, тәрбие жұ- 
мыстары тек қана қазақ тілінде жүргізілуі қажет. Осылай мем- 
лекеттік тілде сөйлеу мен жазудың негізін қалап алған соң, 
балалар мен ата-аналар тілек-талабына орай орыс, ағылшын 
т.б. тілдерді игеру мәселесіне ерік берілгендігі жөн. 
Мәселеге әуел бастан-ақ осылайша негіз жасамағандықтан 
мемлекет он жылдап, жиырма жылдап мемлекеттік тілге байла- 
нысты  жоспар  түзіп  шығындана  бермек.  Нәтижесінде 
мемлекеттік тіл сол салбөкселік қалпында қала береді және 
сөзбұйдаға салына бермек. 
Төртіншіден, мемлекеттік тілде сөйлеу мен жазу мәдениеті  
деген  мәселеге  түбегейлі  көңіл  бөлетін  кез  келді.  Сөз 
мәдениеті,  сөйлеу  мәдениеті,  жазу  мәдениеті  мемлекеттік 
тіл туралы бағдарламаның негізгі мәселесіне айналуы керек. 
Кейінгі  кезде  бұған  мүлде  көңіл  бөлінбей  кетті.  Әсіресе 
баспасөз  беттері  мен  баспа  өнімдерін  қадағалап  отыратын 
білікті  мамандар  жоқ.  Ал  радио,  теледидар  арналарында 

62
қазақ  тілінің  қолдану  сауатына  қараңыз.  Неше  алуан  қате 
қолданыстар орын алып жатады. 
Бесіншіден,  мемлекеттік  тіліміздің  ғылыми,  мәдени 
өресін  әйгілейтін  терминологиялық  лексиканың  қолданыс 
кеңістігіндегі берекесіздіктерден құтылар түріміз жоқ. Мұны 
теориялық  тұрғыдан  негізін  қалап,  ғылыми  принциптерін 
қалыптастырмай  бірізге  салу  мүмкін  емес.  Бағдарламаның 
бұл да басты мәселесінің бірі. 
Сондай-ақ, алтыншыдан, қазақ тілінде жер, су, қала, көше 
атаулары  да  қалыпқа  түспеген.  Бұлардың  бәрін  тіліміздің 
негізгі заңдылықтары талаптарына сәйкес реттеу қажет. 
Жетіншіден, «Мемлекеттік тіл туралы» Заңды қабылдау 
қажеттігі  әлдеқашан  пісіп-жетілген  мәселе.  «Мемлекеттік 
тіл туралы» Заң мен мемлекеттік тіл бағдарламасы бірінен-
бірі туындап, бірін-бірі толықтырып жататын, тіл мәртебесін 
көтере түсетін негізгі құжаттың біріне айналуы тиіс. 
мЕмлЕКЕттіК тұрҒыДаН мӘН бЕрілУі тИіС
Мен  «Қазақ  тілі»  қоғамының  басшысы  әрі  қоғамдық 
ұйым өкілі ретінде тілге байланысты толғандырып жүрген 
бірқатар мәселелерді ортаға салуды жөн көрдім.
Алғашқы  сөз  мемлекеттік  тілдің  нормативтік-құқықтық 
актілермен қамтамасыз етілуі жайында. Бұл жерде екі түрлі 
мәселе  туындайды.  Біріншісі,  қолданыстағы  нормативтік 
актілердің  әлеуетін  толық  пайдаланып,  іске  асыру.  Оның 
ішінде  «Жарнама  туралы  Заңды»  қайта  қарап,  жетілдіру 
қажет.  Мемлекеттік  тілді  білуі  тиіс  мамандықтардың 
тізбесі  осы  күнге  дейін  бекітілмей  келеді.  Мұның  өзі  осы 
саланың  алға  басуына  тежеу  болып  отыр.  Екіншісі,  тілдік 
қатынастарды  реттейтін  жаңа  нормативтік-құқықтық  акті- 
лер  қабылдау,  кейбір  заңдарға  тиісті  өзгерістер  мен 
толықтырулар енгізу. Сондай-ақ «Ономастика туралы Заң» 
қабылдау да – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Біз әлі 
де  қолда  бар  заңдарымыздың  әлеуетін  толық  пайдалана 
алмай жүрміз. Жалпы, халық та мемлекеттік тілге қатысты 

63
өз  құқықтарын  толық  біле  бермейтін  секілді.  Сондықтан 
уәкілетті мемлекеттік мекеме мен қоғамдық ұйымдар өкілдері 
білікті заңгерлерді қатыстыра отырып арнайы жұмыс тобын 
құрып,  «Тілдер  туралы»  Заң ның  баптарына  түсіндірмелер 
дайындаға ны  жөн  болар  еді.  Бұған  Конституция лық 
Кеңестің  келісімін  алған  да  теріс  болмас.  Дайындалған 
жинақты  әдістемелік  құрал  ретінде  кітап  етіп  шығарып, 
бүкіл мемлекеттік мекемелерге, қажет деп тапқан ұйымдарға 
тарату керек. Сонымен бірге Интернеттегі веб-сайттар мен 
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы да құқықтық түсіндіру 
жұмыстарын жүргізген жөн. Тілдік қатынастарды реттейтін 
қолданыстағы  заңдарымыз  елдің  барша  азаматының  қазақ 
тіліндегі  қажеттіліктерін  өтеуіне  толықтай  мүмкіндік 
бермесе де, белгілі деңгейде мұқтаждықтарын өтеуге септігі 
тиетінін  жоққа  шығаруға  болмайды.  Қай-қайсымыз  да 
халықтың  сол  заңды  құқықтарын  орнымен  пайдалануына 
ұйытқы  бола  білсек,  ана  тілімізге  деген  сұраныс  та  артар 
еді. Сұраныс бар жерде соған сай ұсыныстың да болатыны 
белгілі ғой. Ендеше, қоғамдық ұйымдардың да күш салатын 
тұсы осы болуы керек деп есептеймін.
Ал енді жаңадан дайындалуы тиіс заң жобаларына келетін 
болсақ,  арнайы  «Мемлекеттік  тіл  туралы»  Заң  жобасын 
қабылдау  жайы  үздіксіз  көтерілуде.  Осыдан  бірнеше  жыл 
бұрын  Үкіметтің  заң  шығармашылығы  жоспарына  да 
енгізіліп,  он  шақты  заң  жобасының  әзірленгенін  де  жақсы 
білесіздер.  Сөз  жоқ,  бұл  –  өмірдің  өзі  талап  етіп  отырған 
заң.  Алайда  сол  заңның  бағы  жанбай-ақ  қойды.  Бұл  заң 
қабылданбай, қазақ тілінің тынысы ашылады деу қиын. Осы 
орайда мына бір жайтқа назар аудартқым келеді.
Жалпы,  елде  белгілі  бір  қоғамдық  қарым-қатынастарды 
реттеуге арнап заңдар түзгенде тек сол сәттегі мәселелерді 
шешуді ғана қамтымай, барынша ауқымды ойлап, заң актісі 
кемінде  50  жылдай  қолданылатын  жағдайға  қол  жеткізуге 
тиіспіз. Өйткені өмір бір орнында тұрмайды. Үздіксіз өзге- 
ру, даму үстінде. Қоғамдық даму барысына ғылыми талдау 
жасай отырып, заң шығармашылығы кезінде осыны нысана 
етіп  ұстансақ,  заңдарымыздың  өміршеңдігі  арта  түсер  еді. 

64
«Мемлекеттік  тіл  туралы»  жаңа  заң  жобасын  дайындауда 
да осы қағиданы басшылыққа алған орынды деп санаймын. 
Өйткені  болашақтың  іргетасы  бүгіннен  қалана ды.  Бүгінгі 
шешімдеріміз, іс-әрекетіміз, таңдауымыз – ертеңгі болаша- 
ғымыз.  Осы  ретте  мына  мәселеге  назар  аударған  орынды 
деп  білемін.  Заңдарды  қабылдаған  кезде  оны  қазақтың 
және  Қазақстанның  мүддесі  тұрғысынан,  мемлекеттілікке 
төндіретін  қауіп  тұрғысынан  сараптамадан  өткізу  міндетті 
болуы  тиіс.  Сол  сияқты  халықаралық  көпжақты  және 
екіжақты  келісімшарттарды  да  жасасу,  қабылдау  рәсімдері 
де  қайта  қарауды  қажет  етеді.  Оларды  Парламентте  рати- 
фикациялау  мәселесін  ендіру  керек.  Белгілі  бір  мекеменің 
бірінші  басшысының  қол  қоюы  арқылы  ғана  күшіне  еніп 
кететін шарттар мемлекеттілігімізге елеулі нұқсан келтіріп 
отыр.  Мысалы,  Байқоңырдағы  мәселені  алайық.  Кезінде 
Қазақстанның  бұрынғы  Білім  министрінің  ұлттық  мүд- 
деге  селқос  қарауының  салдарынан  Байқоңырдағы  орыс 
тілінде  білім  беретін  мектептерді  былай  қойғанда,  қазақ 
мектептерінің  барлығы  Ресейдің  бағдарламасымен  оқыты- 
лып  жатыр.  «Үй  ішінен  үй  тігу»  деген  осы  емес  пе?!  Бұл 
мәселені  қайта-қайта  көтеріп  келеміз.  Алайда  ешқандай 
нәтиже  жоқ.  Қала  халқының  85  пайызы  қазақтар.  Ресей 
жағы  Қазақстанға  қарағанда  жалақыны  екі  есе  артық 
төлейтіндіктен, олардың көпшілігі Ресей азаматтығын алуға 
құштар. Алғандары да қаншама. Бұл еліміздің тұтастығына 
қауіп төндірмей ме?! Сондықтан шетелдермен және шетел- 
дік  компаниялармен  жасалатын  барлық  мәмілелер  Парла- 
менттің  ратификациялануына  жатқызылуы  тиіс  және  ол 
ашық жариялы түрде болғаны жөн бе деймін.
Ендігі  мәселе,  қазақ  тілінің  ғылыми-терминологиялық 
жүйесін  жетілдіру  туралы.  Өздеріңізге  мәлім,  мемлекеттік 
тілге артылар жүк ауыр. Ол қоғамның бүкіл тілдік сұраныс- 
тарын  қанағаттандыра  алуы  тиіс.  Жасыратыны  жоқ,  қазақ 
тілінің  заң  тілі,  ғылым  тілі  ретіндегі  атқарып  отырған 
қазіргі  жай-күйі  көңіл  көншітерлік  емес.  Көбінесе  орыс 
тілінің  аудармасы  сипатында  ғана  қалып  отыр.  Шетелдік 
дереккөздерге жүгінсек, тек орыс тілімен шектелмей, тікелей 

65
сол  тілдердегі  түпнұсқасымен  жұмыс  істейік.  Аудармадан 
аударма  жасаған  соң  не  болмақ?!  Алдағы  уақытта  бұл 
қалыптасқан  жағдайды  бұзып,  дұрыс  жағына  қарай  түзе- 
туіміз керек. Өйткені тіл – жанды құбылыс. Қоғаммен бірге 
дамып, жетіліп отыруы тиіс. Егер қоғам дамуына ілесе алмай, 
жұртшылықтың  талап-тілегін  тиісінше  өтей  алмайтын 
болса, тілдің болашағына қауіп төнетіні сөзсіз. Сондықтан 
елімізде  тіл  саясатын  ғылыми  негіздеу,  қазақ  тілінің 
ғылыми-терминологиялық  жүйесін  барынша  жетілдіру 
жайы  айрықша  назар  аударуды  қажет  етеді.  Бұл  мәселеге 
Елбасымыздың  өзі  тікелей  көңіл  бөліп  отыр.  Бұрнағы 
жылы  Президент  тапсырмасымен  Мемлекеттік  хатшы  
Қ. Саудабаев өткізген басқосу осыны аңғартады.
Осыған байланысты Терминкомды ҚР Үкіметі жанынан 
арнайы  мемлекеттік  орган  ретінде  қайта  құру  және  оны 
қаржыландыру жолдарын қарастыру жөн деп санаймын. Бұл 
ретте  Ресейдің  тәжірибесін  негізге  алуға  болады.  Оларда 
сонау  1933  жылы-ақ  «Ғылыми-техникалық  терминология 
комитеті»  құрылған.  Тұрақты  штаттық  қызметкерлері  бар, 
әртүрлі  ғылым  салаларына  арналған  салалық  секциялары 
жұмыс істейді.
Тағы  бір  мәселе,  жұртшылықтың  қазақ  тіліндегі 
ақпараттық  қажеттіліктерін  қамтамасыз  ету  және  отандық 
ақпараттық кеңістікті қорғау жайы. Бұл мәселе бо йынша да 
көп болып кеңесер жайттар жетерлік. Бір нәрсе анық. Егер 
елімізде қазақ тіліндегі ақпараттық ресурстар шын мәніндегі 
үстемдікке  қол  жеткізбесе,  тәуелсіздігіміздің  тұғыры  берік 
болады деп айту қиындау. Әрине, біз жаһандану заманында, 
ақпараттық  қоғамда  өмір  сүре  отырып,  сырттан  келетін 
ақпараттар ағынына толықтай тосқауыл қоя алмаймыз. Бірақ 
мұны  жаппай  бетімен  жіберуге  де  болмайды.  Мәселенің 
негізгі  шешімі  қазақ  тіліндегі  ақпараттарымыз  бәсекеге 
төтеп  бере  алатындай  болуы  тиіс.  Бұл  ретте  бар  кінәны 
нарық  ауқымының  тарлығына  жабудың  реті  жоқ.  Елімізде 
қазақ тілді оқырман мен көрерменнің саны орыстілділерден 
артық болмаса, кем емес. Алайда қазақ тіліндегі бұқаралық 
ақпарат  құралдарының  таралымы  20-30  мыңнан,  ал 

66
кітаптардың  таралымы  2-3  мыңнан  аспай  отыр.  Шығып 
жатқан  кітаптардың  дені  –  мемлекеттік  тапсырыс  аясында 
ғана жарық көріп жатқан дүниелер. Бұл 10 миллион қазаққа 
не болады? Яғни халық кітаптан қол үзіп қалып отыр. Егер 
осы қалыппен кете берсек, қазақ тілді қауымның өзі рухани 
оқшаулыққа  ұшырамай  ма,  тілінің  өзі  жұтаң,  дүбәра  тілге 
айналмай ма?! Бұл үшін Байланыс және ақпарат министрлігі 
баспа  және  баспасөз  өнімдерін  еліміздің  бар  аймағына 
тарататын  жүйенің  тетіктерін  ойластыруы  қажет  деп 
есептеймін.
Ал қаншама тәуелсіз елміз деп бөркіміз ді аспанға атқаны- 
мызбен,  әлі  күнге  тәулік  бойы  қазақ  тілінде  хабар  тарата- 
тын  бір  телеарнаға  қол  жеткізе  алмай  келе  жатуымыз 
тіпті  түсініксіз.  Мұны  Елбасы  29  қаңтарда  «НұрОтан» 
партиясының  жиынында  да  ашық  айтты.  «Қазақстандық 
эфир  шет  тіліндегі  әртүрлі  хабарлармен  толтырылуда, 
олар  қазақстандық  бағдарламалар  мен  телеарналарды 
ығыстыруда.  Елімізде  Қазақстан  туралы  бір  ауыз  сөз 
жазбайтын  басылымдар  көп  көлемде  жарық  көріп  жатыр. 
Бұларға мұнда шығуға рұқсат берген кім?» – деді Президент. 
Бұл  бассыздықтың  асқынып  кеткеніне  күйінген  Елбасы: 
«Маған айтыңыздаршы, қандай ел өз те леэфирін басқа елдің 
бұқаралық  ақпарат  құралдарына  басы  бүтін  беріп  қойып 
отыр?» – деп мәселені төтесінен қойды.
Өзімізді  –  қор,  өзгені  зор  тұтатын  құл дық  мінезден 
құтылмай,  мықты  ел  болуымыз  қиын.  Әлемде  200-
ден  аса  дербес  мемлекет  бар.  Олардың  ішінде  тек  қана 
бір  ұлттан  тұратындарын  табу  қиын.  Сан  ұлт  өкілі  бас 
қосқан  Францияның  немесе  Германияның  біз  көпұлтты, 
көпдінді  мемлекетпіз  дегенін  есіттіңіздер  ме?  Олай  болса, 
Қазақстанды  көпұлтты,  көпдінді  деп  жарияға  жар  са-
луымызға  жол  болсын.  Қазіргі  кезде  қазақтың  саны  ресми 
дерек  бойынша  63  пайыздан  асты.  Бірақ  біздің  бұған 
көңіліміз толмай отыр. Себебі мұнда ішкі миграция (көші-
қон) мәселесі ескерілмеген сияқты. Оған Алматыдай үлкен 
қалалардың маңайында тағдыр тәл кегімен еліміздің түкпір-
түкпірінен  немесе  алыс-жақын  елдерінен  келген  тіркеусіз, 

67
баспанасыз  жүрген  азаматтар  санының  көрсеткіші  дәлел. 
Іргесі  сөгілмес  унитарлы  мемлекетпіз.  Бұл  жерде  АҚШ-
тың  бізге  үлгі  болмайтынын  түсінгеніміз  жөн.  Сондықтан 
көпұлттылық пен көпдінділік мәселесі қайта қарауды қажет 
етеді деп санаймын.
Тілді  ұштайтын,  қалыптастыратын  және  дамытатын  
орта  –  мектеп.  Балабақша  мен  мектептен  бастау  алмаған 
істің  берекесі  ша малы.  Осыған  орай  Халықаралық  «Қазақ 
тілі» қоғамы осыдан бірнеше жыл бұрын еліміздің ең үлкен 
қаласы  Алматыдағы  орта  білім  беру  саласындағы  қазақ 
тілінің  жай-күйіне  сараптама  жасаған  еді.  Бұл  ретте  біз 
орта мектептерде білім алып жатқан қазақ балаларына ғана 
назар  аудардық.  Алматы  қалалық  Білім  департаментінен 
алынған  ресми  деректерге  сәйкес  Алматы  қаласында ғы 
қазақ мектептерінің саны жалпы мектептер санының үштен 
біріне де жетпейді. Ал қаладағы тек қазақ оқушыларының 
саны  оқушылардың  жалпы  санының  70  пайызынан  асып 
жығылады. Қаладағы орыстілді мек тептердің денінде қазақ 
балалары  оқып  жатыр.  Мектептердің  арасалмағы  әлгін-
дегідей. Сонда орта мектептердің жай-күйі осындай болып 
отырғанда,  мемлекеттік  тіліміз  қалай  көктемек?  Болашақ 
мемлекеттік  қызметкерлеріміз  осы  мектептердің  түлектері 
болса, оларды қайтадан қаржы бөліп, мемлекеттік тілді өмір 
бойы оқыта береміз бе? Бұған уақытымыз жете ме? Сондық- 
тан біз салдармен емес, себеппен күресейік. Еліміздің, тілі- 
міздің  болашағын  ойласақ,  қазақ  тілі  шын  мәнінде  мемле- 
кеттік тіл болсын десек, балабақшадан, мектептен бастайық.
Жұртшылық  балаларын  неліктен  әлі  күнге  орыстілді 
мектептерге беруде? Оның жауабы белгілі. Біріншіден, қазақ 
тілінің болашағына деген сенімдері әлсіз. Екіншіден, қазақ 
мектептері  жетіспейді.  Үшіншіден,  мемлекет  тарапынан 
нақты  әрі  бағыты  айқын  тілдік  саясат  жүргізілмей  отыр. 
Солқылдақтық  басым.  Екіұдайлық  сезім-күй  иектеген. 
Нық әрі сенімді, айқын да нақты бағыт ұстанбай, көздеген 
мақсатқа жете алмаймыз. Бір сөзбен айтқанда, мем лекеттік 
тілдің  болашағына  мемлекеттік  тұрғыдан  кепілдік  берілуі 
қажет. Осы тұрғыда жер-көкте жоқ дүниені ойлап таппай-ақ, 

68
әлемдік тәжірибеге зер салып, іргелі мемлекеттер қолданып 
отырған тілдік саясатты іске асыратын болсақ, осының өзі-
ақ көп олқылығымыздың орнын толтырар еді.
Өзінің  туған  жері  мен  өз  Отанында  тұрған  қазақ  бала- 
ларының өзге тілде білім алып, тәрбиеленуі, олардың ұлттық 
намысының  тапталып,  құқығының  шектелуі  баршамызды 
ойландыруы  тиіс.  Ойландырып  қана  қоймай  кеше  ғана 
жарияланған  халық  санағының  нәтижесіне  сай  тиісті 
шаралар қабылдау қажет. Халық санағы тек статистика үшін 
емес,  болашақты  болжап,  ұзақ  мерзімді  бағдарлама  жасау 
үшін керек.
Біздіңше,  қазақ  тілінің  өркен  жаяр  өрісі  –  қазақ  мектеп- 
терін көбейтудің ең дұрыс шешімі осы болмақ. Егер жағдай- 
ды  осы  қалпында  қалдыра  беретін  болсақ,  мемлекеттік 
тілді  дамыту  бағытында  істеп  жатқан  ісіміздің  ешқандай 
нәтижесі  бол майды.  Бұл  мәселе  алдымыздан  үнемі  қайта- 
ланып шығады да отырады. Сон дықтан елімізде мемлекеттік 
тіл – қазақ тілінің адымын аштырмайтын қолдан қалыптасты- 
рылған  тұйық  шеңберден  шы ғудың  осындай  жолын  таңдап, 
тиісті шараларды жедел қолға алуға тиіспіз. Өзімізді де, өзгені 
де алдарқатуды, көзбояушылықты қоятын кез жетті.
Елдегі балабақшаның барлығында тек қазақ тілінде тәрбие 
беруді жолға қойған жөн. Сол секілді орта мектептердің баста-
уыш сыныптарында да бүкіл жеткіншектерге бірыңғай қазақ 
тілінде  білім  беру  қажет.  Бас тауыш  сыныптарын  аяқтап, 
қазақша  жетік  меңгеріп  шыққан  оқушыларымыздың  бұдан 
кейінгі  сыныптарда  қай  тілге  басымдық  берем  десе  де  еркі. 
Қалауына қарай таңдау жасауына мүмкіндік берген орынды.
Сол секілді балалар үйлері мен жасөс пірімдерге арналған 
абақтыларды алайық. Оларда тәрбиелеу және білім беру ісі тек 
қана қазақ тілінде жүргізілуі тиіс. Жетім балалардың әкесі де, 
шешесі  де  –  мемлекет.  Сондықтан  мемлекеттің  өз  ұрпағына 
мемлекеттік тілде білім беруі табиғи жағдай болуы тиіс.
Қазақстанда мемлекет құрушы ұлт – қазақ. Оның өзегі – 
қазақ  тілі.  Біздің  бар  күш-жігеріміз  осы  асыл  өзектің  беки 
түсуіне,  қазақ  тілі  мен  қазақ  ұлтының  өркендеуіне  қызмет 
етуі тиіс.

69

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: