Өмірзақ айтбайұлы

310
Ал  шешесі  керемет  әнші  болыпты.  Сонда  Шәмшінің  арғы 
аталарына  тереңдемей-ақ  өзінің  әке-шешесінің  өнері  де  
өзгелерден  асып  түсіп  жататынын  байқаймыз.  Сонда  
Шәмші  ана  құрсағында  жатқан  кезінен  бастап-ақ  (ата-ана-
сы арқылы) қазақ әндері мен күйлерінің әлдиіне бөленген- 
ге ұқсайды. Дүниеге шыр етіп түскен сәтінен Сыр бойы мен 
Қаратаудың, жалпы әйгілі Отырар өңірінің сырлы да мұңлы, 
нәзік  те  сұлу  әуен-ырғақтарын  көкейіне  қондыра,  сіңіре 
елти, еліктей өседі.
Сөйтіп  гармонь  мен  сырнайды  сарнатып,  қобыз  бен  
домбыраны күңіренткен Қалдыаяқ ұстаның отбасында, 1930 
жылы  Арыс  өзенінің  Сырдарияға  құяр  сағасына  жақын 
жердегі «Сарыкөл» маңында бір сәби дүниеге келеді. Сәби-
дің  алғашқы  іңгәсінің  өзі  басқа  балалардай  емес,  біртүрлі 
сазды, әуезді ырғаққа бергісіз болғанға ұқсайды.
Баласының  мына  үнінен  секем  алса  да,  Қалдыаяқ  оған 
бұрыннан  ойластырып  жүрген  атын,  яғни  Жәмшид  деген 
есімді  береді.  Жәмшид  көне  қиссалардағы  әйгілі  патша- 
ның аты. Тағдырдың қиюластыруын қараңыз: ол әке ойла-
ғандай  Жәмшид  атты  елдің  патшасы  бола  алмағанымен, 
Шәмші атты әннің патшасындай өмірден өтті емес пе?!
Оның қолына алғаш ұстаған музыкалық аспабы мандо- 
лина  болатын.  Бір  қызығы,  сонау  соғыс  жылдары  мен  со-
ғыстан  кейінгі  жылдары  бұл  өңір  жастарының  ойнайты-
ны  осы  мандолина  мен  домбыра  еді.  Әйтеуір  екінің  бірі 
тыңқылдатып мандол тартатын. Шәмші де солай болды. Ол 
ауылдан  (Шәуілдірден)  ертерек  кетті.  Алдымен  Қапланбек 
техникумына барды. Содан соң әскери борышын өтеді. Қай- 
да барса да өнерге деген, ән мен домбыраға деген құштар-
лығы бәсеңдеген емес. Қайта ән мен жырдың қалың орта- 
сында  жүріп  мауқын  басып,  қазақ  әуендерінің  әлдиіне 
бөленеді. Қайда барса да, қайда жүрсе де Шәмшінің кеудесін 
әуен кеулеп, ән қысқандай болды. Қазақтың халық әндеріне, 
халық  композиторларының  туындыларына  мейлінше  ын-
тықтығы зорайып, тіпті ғашықтығы үдей түседі. Өзін үнемі 
бір  ән  қанатында  жүргендей,  неше  алуан  әуен,  ырғақ  са-

311
рындар  құшағында  сезінетін.  Ақыры  ол  Ташкентке  барып 
музыка училищесіне түседі.
Ару  астана  Алматы  өзінің  өнер  қақпасын  Шәмшіге 
1956  жылы  ашты.  Кеудені  қысқан  өзгеше  бір  уыт,  «мені 
қайтесің?» деп алып-ұшып тұрған асау жүрек көкке оранып 
құбылып,  тамылжып  тұрған  жұмаққа  бергісіз  әсем  қалаға 
келді де, шалқыған шабыт қайнарына қойды да кетті. Көрік 
кеудеде бұлқынған сан алуан әуен-ырғақ жарық дүние тілеп 
жұлқынып тұрғандай. Содан іште тұнып жатқан сырлы бұ-
лақ көзі ашылды да, адамның жан-жүйесін елжіретіп, тұла 
бойды  жібіткен  өзгеше  бір  сарын-саздардың  бірінен  соң  
бірі төгіле берді, төгіле берді...
Қалдыаяқтың отбасында негізі салынған музыка «әлегі» 
оны  біржола  баурап  билеп  алды.  Табиғат  берген  талант 
сөйтіп Алматыға келіп, жақсы ортаға тап болды. А. Жұба-
нов,  Л.  Хамиди,  С.  Мұхаметжанов,  Н.  Тілендиев  сынды  
өнер тарландарының тағылымын көріп, өзінің өмірдегі ба-
ғыт-бағдарын біржола туралап алды. Сөйтіп өмірін өнерге, 
оның ішінде ән жанрына бағыштады.
Сөйтіп, музыкаға деген құштарлық оны 50-жылдардың 
ортасында  Алматыға  алып  келеді.  Құрманғазы  атындағы 
мемлекеттік  консерваторияда  өткізген  жылдар,  алынған 
теориялық  дәрістер  Шәмшіні  өзгеше  бір  өнер  арнасына 
салып  жібереді.  Алайда  Шәуілдірдің  қалқан  құлақ  сары 
баласына  оқу  оңайға  түскен  жоқ.  Қинала  жүріп,  музыка 
әлемінің  қиын  да  күрделі  соқпақтарын  ол  өзінше  басып  
өтті. Қайсыбір теориялық сабақтардың салмағын көтере ал-
май, белі қайысқан, жүрегі шайлыққан сәттері де болды. Кон-
серваториядан шығып та қалған кезі бар. Соған қарамастан, 
тұла бойын дуылдатқан әуен, ырғақтар Шәмшінің кеудесі-
нен ән болып төгіле бастайды.
Шәмшінің  алғашқы  әні  «Қарагөз»  еді.  Шәмшінің  Ал-
матыға алғаш келген жылы 1956 жыл болатын. Ән дәл сол 
жылы шықты. Ән жас жүректерді ә дегеннен жалын аттыра, 
елжірей,  егілте  келді.  Астананың  қыздары  бірден  ажарла-
нып,  жігіттері  сымбаттанып,  бір-біріне  деген  назын,  ықы-
лас-пейілін, сезім-сырын осынау әнмен үздіге айтатын еді.

312
Күлімдеген қара көздер қалалық,
Көп қарайсың, көп қарайсың қадалып.
Қандай жақсы қарағаның, қарағым,
Қандай тұнық сырға тұнық ажарың.
Жанап мені өткеніңде жымиып,
Жалт қараймын, көп қараймын қиылып.
Күлімдеген қара көздер сүзіле,
Жаутаңдатты-ау, жаутаңдатты-ау ізіне.
Күлімдеген қара көздер қалалық,
Көңілінде жақсы бір ой бары анық.
Сыр ашарда батылырақ болайын,
Қарай берші, қарай берші қадалып.
Жалпы Шәмшінің әндерін айта, тыңдай жүріп бір нәрсе-
ге  қайран  қалып  отырасыз.  Ол  –  ән  мен  сөздің  біріне-бірі 
кірігіп, біртұтас дүниеге айналатыны. Қай әнін алсаңыз да 
солай, әуеннен сөз туындап, сөз ән болып әрлене, нәрлене 
түседі.  Сөйтіп  бұл  Шәмші  әндерінің  өзіндік  заңдылығына 
айнала бастайды. Шамасы, талғам биіктігі дейтін нәрсенің 
бір көрінісі осы болар.
Әрбір жақсы әннің қос қанаты болады десек, соның бір 
қанаты – композитор да, екінші қанаты – ақын болса керек. 
Басқаша айтсақ, әннің өзі мен оның өлең сөзі. Ал жаңа ту-
ған әннің бағын ашатын әншіні ән-тұлпардың күйін келті-
рер бапкер десе де болғандай.
Шәмші  әндерінің  бағының  жанғаны  екінші  жағынан 
ақын  мен  әншіден  аузының  салуы  болғандығынан  ба  деп 
те ойлайсың. Оның әндеріне Мұзафар Әлімбаев, Ғафу Қа-
йырбеков,  Қуандық  Шаңғытбаев,  Тұманбай  Молдағалиев, 
Ізтай  Мәмбетов,  Жұмекен  Нәжімеденов,  Нұрсұлтан  Әлім-
құлов т.т. сөз жазған.
Алғашқы  әні  «Қаракөздің»  өмірге  сапары  қызық  бас-
талған.  Мұның  сөзін  ақын  Ізтай  Мәмбетов  жазады.  Әсем 
астана да, адамдары да ғажап, әсіресе қыздарын айтсаңшы. 
Осы бір көрініс Шәмшінің жүрегіне от салады да, ол ән бо-

313
лып, әуен болып тербеледі. Жас әуенші оны кімге айтарын, 
қалай  жария  етерін  білмей  толқып  жүрген  сияқты.  Медет  
Ниязбеков  деген  әнші  кезігеді  де,  оны  тура  ақындар  орта- 
сына  алып  барады.  Бұл  әуенге  әсерленген  Қуандық  Шаң-
ғытбаев қасында отырған Ізтай Мәмбетовке «сөзін сен жаз, 
жастарға  жаның  жақындау  ғой!»  дегендей  ишара  етеді. 
Сөйтіп ән тағдыры сол жерде шешіледі. Тек, Шәмшіні қа-
ланың қыздарына деген ыстық ықылас, ынтықтық байқал-
сын  дегендей  өтініш  айтады.  Ән  сөзінен  осы  сезім  орын  
тепкен. 
Күлімдеген қара көздер қалалық,
Көп қарайсың көрген сайын қадалып.
Қандай жақсы қарағаның, қарағым,
Қандай тұнық сырға толы жанарың, – 
дейді. Сондай-ақ, «жаутаңдатты, жаутаңдатты», «қарай бер-
ші  қадалып»  деген  жолдар  сол  кезең  жастарының  жүрек 
лүпілін  дөп  көрсеткен,  сырлы  да  нұрлы  сөздер  еді.  Бұған 
орындаушының  үні  үндесе  келіп,  жастардың  аузынан  түс-
пейтін  лирикалы  дүние  пайда  болды.  Алғашқы  орындау- 
шысы  М.  Ниязбеков  еді.  Кейін  бұл  ән  Жамал  Омарова,  
Ришад Абдуллин, Бибігүл Төлегенованың орындауларында 
түрлене түсті де, халық жүрегінен мықтап орын алды.
Сонау бір қайтып келмес қайран дәурен – жастық шақ, 
студенттік  өмірдің  керемет  сәттері  еске  түседі.  Ол  кезде  
С.М.  Киров  атындағы  Қазақтың  мемлекеттік  университе-
тінің  филология  факультетінде  оқып  жүрген  сәтіміз.  Жас-
тардың  бір  тобы  өнерге,  өлеңге  мейлінше  құмар  бола-
тын.  Жоғарғы-төменгі  курстардағы  өнерқұмар  әнсүйгіш 
жас  түлектер  күшімен  бір  жолы  университет  ауқымында 
қазақтың  ән-би  кешін  ұйымдастырдық.  Бұған  көрші  оқу 
орындарынан жастар келді. Кеш керемет өтті. Мұны қала-
лық комсомол комитеті, тіпті Жастар Орталық комитеті де 
бірден қолдап әкетті де, қаланың барлық оқу орындарында 
осындай кештер өте бастады.
Бұл  өзі  өнер-білімге  ұмтылған  жастардың  қазақы  ру- 
хын  көтерген  тамаша  бір  жиындар  еді.  Бір  таңғаларлығы, 

314
бәлкім  теледидардың  әлі  шыға  қоймағандығынан  ба,  қа-
зақтың  Абай  атындағы  опера  мен  балет  театрына,  Қазақ 
драма  театрына  күн  құрғатпай  баратын  едік.  Сабақтан  да 
қалмай, бәріне үлгеріп жататынбыз. 
Отырардың бұлбұл көмейі
(Шәмші Қалдыаяқов туралы сырдан үзік)
Отырар өңірі Шәмші шерткен әуендерге сонау 50-жыл-
дардың басынан қанық. Өз басым куә болған сол бір сәттер 
әлі күнге көз алдымнан кетпейді...
Жаздың  бір  жаймашуақ  кешінде  ауыл  келбеті  өзгеше 
бір рең алып, әдемі күйге түсетін. Мал өрістен қайтар шақ. 
Азан-қазан, у да шу. Бала-шаға қозы-лақтың соңында. Қозы-
лақ  көгенделіп,  сиыр  сауылып,  ел  біртіндеп  кешкі  асқа  
отыра бастайды. Әрбір үй алдында иінінен дем алған самау-
рын. Түтіні аралас ауыл кешінде ақжелкенше желбіреп, ма-
саханалар пайда болады.
Ауыл кеші қандай ғажап! Құлақ түрген адам түн тыны-
сынан  небір  керемет  сыр  естиді.  Күндізгі  қарбаластан  соң 
шайға қанып, жайланып бір ауық әркім өз ойымен өзі боп, 
ертеңгі  істің  де  қамын  ойластыра  отыратын  шаруа  адамы 
тіршілік-тынысына да құлақ түреді. 
Дәл осы сәтте кешкі мөлдір ауаның ауанымен ән жетеді 
құлаққа! Мандоланың сиқырлы үні біртіндеп бойды балқы-
тып баурап алады да, бір мезет жанға жайлы қоңыр дауыс:
Ертістің ар жағында көрдім сені,
Сырғаңды қайық қылып өткіз мені, – 
деп үздіге бастайды. Бүкіл ауыл осы әннің әлдиіне бөленіп 
мүлгіп тұрғандай бір сәті.
Өзгені  қайдам,  өз  басым  осы  мандол  үні  мен  әлгі  қо-
ңыржай дауысты естігенде, тілмен айтып жеткізгісіз күйге 
түсуші едім. Іші-бауырым еріп, елтіп, егіліп отыратынмын. 
Мандолды  дәл  осылайша  тартып,  дәл  осылайша  қосылып  

315
ән  айтуға  болатынына  таңғалатын  едім.  Және  қазақтың 
адамды бей-жай қалдырмайтын мұндай әндері бар екеніне 
масаттанушы едім.
Мен Шәмшіні осылайша танып, осылайша бағалай бас-
таған  жанның  бірімін.  Сол  кезде  Шәмшілермен  ауылдас 
болған  көзі  қарақты,  көкірегі  таза  қазақ  жастарының  қай-
қайсысы да оның өнерінен өзгеше әсер алатын.
Арада  жылдар  өтті...  Шәмші  әскерлік  борышын  өтеп, 
Қапланбек  техникумында  оқып  жүргенін  еститінбіз.  Мен 
1954  жылы  Қазақ  мемлекеттік  университетінің  филология 
факультетіне келіп түстім. Кілең бір өнер мен әдебиетті, та-
рих  пен  мәдениетті  аңсаған  жас  таланттар  ортасы  бізді  де 
еліктіріп әкетті.
Ол  кезде  біз  театрларда  өтіп  жататын  спектакльдердің 
бір де бірін құр жібермейтінбіз. Әншілер мен күйшілердің 
концерттерінен  қалмайтынбыз.  Сөйтіп  жүргенде  тағдыр 
бізді  Шәмшімен  қайта  табыстырды.  1957-59  жылдары 
Шәмші әндерінің бірінен соң бірі шығып жатқан кезі. Бүкіл 
қазақ жастары, әсіресе, студенттер қауымы тек қана Шәмші 
әуендерін  айта  бастаған.  Біз  де  солай.  Әйтеуір  өнер  десе, 
ән мен күй десе, ішкен асымызды жерге қойып тыңдайтын 
кезіміз еді.
Сөйтіп  жүргенде,  бір  күні  Шәмші  ортамызға  келді.  Ол  
сол кезде консерваторияда оқып жүрген. Біз болсақ, универ-
ситеттің  3-курсынан  4-курсқа  өткен  «сақа»  студенттерміз.  
Бір топ жолдастар: Ілия Жақанов, Сабырхан Асанов, Еркін-
бай  Әлімқұлов  және  мен  Ударная  көшесінің  8-ші  үйіне  
пәтер  жалдап,  көшіп  шықтық.  Мақсат  –  жатақхананың 
у-шуынан  аулақ,  өз  бетімізбен  оңаша  әзірленіп  сабақ  оқу, 
еркіндікті  аңсау.  Біздің  бұл  топқа  бір  күні  Шәмші  келіп 
қосылды да, сәніміз де, мәніміз де, әніміз де жарасып жүре 
берді. Шәмші мен Ілия ән шығарады, Сабырхан мен Еркін-
бай өлең жазады, мен ән шырқаймын, домбыра тартамын. 
Бұл  жылдар  шіркін  қайта  оралмас  студенттік  өмірдің 
ең мазмұнды да, мағыналы сәттері еді. Көңілде кірбің бол-
майтын, әрбір күніміз шұғылалы, сәнді еді. Шәмшінің жаңа 

316
туған әрбір әнін өзімізше мәпелеп, масаттана айтып жүрдік. 
Ол  осы  әндерімен  өзінің  ғана  емес,  біздің  де,  біздің  ғана  
емес,  сол  бір  шақтағы  бүкіл  жас  ұланның  жүрек  жалы-
нын,  өршіл  де  сұлу  сезімін,  адал  да  мөлдір  махаббатын  
жеткізгендей  болатын.  Ол  бәріміздің  әнге  деген  ынтызар-
лығымызды күшейтіп, елітіп әкетті. Шәмшінің әсерімен біз 
де  ән  шығара  бастадық.  Әрине,  Шәмшінің  жөні  бір  басқа. 
Әйтсе  де,  өз  өмірімізде  Шәмшімен  бірге  жүрген  сәттердің 
бір белгісіндей болып қалған мына бір жайды ұмыта алмай-
мын.  Ол  төңірегінде  жүрген  әрбір  адамның  бойынан  асыл 
қасиет  іздеп  жүргендей  көрінетін.  Ілияның  әнге  құмарлы- 
ғын,  Сабырхан  мен  Еркінбайдың  сөз  қадірін  сезінуге  бе-
йімдігін, менің ән мен күйді сүйетіндігімді бағалайтын.
«Арыстан  бастаған  қой  арыстан  болмай  тұрмайды» 
демекші,  дәл  сол  тұстағы  Шәмшінің  бізге  әсері  айрықша 
болатын.  Ілия  әйгілі  композитор,  Сабырхан  ғажап  ақын, 
Еркінбай  ел  таныған  жазушы,  мен  тіл  мен  өнерді  мұрат 
тұтқан ғалымға айналдым. 
Ән айта жүріп, мен де бірнеше әуен, ырғақтың әуресін-
де  жүргенмін.  Жобаға  келді-ау  дегендерінің  өзін  іште  сақ-
тап,  сыртқа  шығаруға  батылым  бара  бермейтінмін.  Бір  
жолы  «Жар  сәлемі»  деген  әуенімді  жай  ғана  домбыраға 
қосылып ыңылдап отырғанмын. Шәмші елең ете қалды да:  
«Өмірзақ, мынау бір жаңа нәрсе ғой. Қане, дұрыстап қайта 
айтшы!» – деді. Қайталап айттым. Ол: «Мұны нотаға түсі-
рейік! Жап-жақсы дүние, обал ғой!» деп елгезектік таныт-
ты да, нотаға түсірді. Шәмшінің нотасы бойынша Еркеғали 
Рахмадиев  тыңдады,  қуаттады.  Сөйтіп,  сол  ән  1959  жылы 
16  мамырда  «Лениншіл  жас»  газетінде  нотасымен  басы-
лып шықты. Шәмшінің қолтаңбасы түскен сол нота жазуын 
сақтай алмағаныма қатты өкінемін.
Шәмші  қалыптасқан  ұғымдардың  көбіне  сия  бермей- 
тін, жаратылысы бөлек, өзгеше мейірімді жан болатын. Ол 
тіл  мен  өнерді  қатар  емген,  тұла  бойын  түртіп  қалсаң,  ән  
мен  әуен  төгіле  жөнелетін  тумысы  бөтен  ерекше  дарын 
иесі  еді.  Жастар  ұнатқан  жандарына  іңкәр  сезімін  Шәмші 

317
әндерімен  айтатын.  Анаға,  Жер-анаға,  Атамекенге,  Отанға 
деген махаббатын ел Шәмші әуендерімен жеткізетін. Адам 
баласының кеудесінен орын тепкен небір ғажап сезімдердің 
қай түрі де Шәмші әндерінен баян тауып жататын. Ол тірі 
кезінің  өзінде-ақ  ұлылық  аулының  төрінен  орын  алған  
сезім  патшалығының  сиқырманы  болатын.  Әндері  ширек 
ғасыр  бойы  жастардың  аузынан  түспей  айтылған  компо-
зитор некен-саяқ. Сол некен-саяқтың бір де болса бірегейі 
Шәмші еді.
Адамдар жүрегінен орын тапқан әуеннің қашанда ғұмы-
ры  ұзақ.  Біз  мұны  Біржанды,  Ақанды,  Естайды,  Мұхитты, 
Мәдиді,  Балуан  Шолақты  еске  ала  отырып  сезінеміз. 
Шәмшінің «Менің Қазақстанымы», «Ақ маңдайлымы», «Ақ 
сұңқары», «Ана туралы жыры», «Қайдасыңы», «Қайықтасы», 
«Қаракөзі», «Арыс жағасындасы», «Сыр сұлуы», «Қуаныш 
вальсі», «Ақ ерке – Ақжайығы», «Әнім сен едіңі», «Кешікпей 
келем  деп  еңі»,  «Бақыт  құшағындығысы»,  «Сағынышым 
меніңі»,  «Теріскейі»,  «Отырардағы  тойы»  т.т.  әндерінің  де 
өмірі  сөз  жоқ  ұзақ,  қазақ  халқымен  бірге  жасайтын  ғажа- 
йып туындылар.
Оның  әндерін  сан  рет  қайталап  айтсаң  да  жалықпай- 
сың. Айтқан сайын, бұрын сезбеген, мән бермеген жаңа бір 
нәзік  тұстары  айқындала  береді.  Елтіген  үстіне  елти  түсе-
сің.  Содан  қазақ  әндеріне  деген  мақтаныш  сезімің  өркеш-
тене  бастайды.  Сондай  сезімге  жетектеп,  сізді  неше  алуан 
рахатқа кенелтіп отырған Шәмші әуендеріне тәнті боласыз. 
Шәмшіні іздейсіз, сағынасыз. Сіздің сағынышыңызды баса 
аларлық, оның ғажайып ән мұрасының қалғанына шүкірлік 
етесіз.
Ән  мұрасы  демекші,  оны  қастерлеп  тұтынып,  сол  ар- 
қылы  композитордың  не  айтып,  нендей  сезімді  жеткізгісі 
келгенін ұғу кейінгілердің парызы. Осы тұрғыдан қараған-
да,  әсіресе,  халық  пен  композитордың  аралығында  кейде 
дәнекер-елші  сияқты  рөл  атқаратын  әншілер  өнері  жайлы 
да бірер сөз айта кеткен жөн сияқты. Шәмші әндерін алғаш 
орындап,  бағын  ашқан  Жамал  Омарова,  Ришад  Абдуллин, 

318
Роза  Бағланова,  Бибігүл  Төлегенова,  Нұрғали  Нүсіпжанов, 
Бақыт  Әшімова  тәрізді  ән  таныту  шеберлігі  әр  алуан  ән-
шілердің еңбегі ересен екенін кейде ескере бермейміз.
Бұлар  әрбір  әннің  ішкі  табиғатын  терең  танып,  соған 
өзіндік үнін, түйсік-түсінігін, орындау мақамын қосып оты-
ратын  асқан  шеберлер.  Әрбір  әннің,  оның  ішінде  дарияша 
шалқып,  теңіздей  толқып  жататын  Шәмші  туындылары-
на аса бір сезімталдықпен қарамаса болмайды. Қазіргі жас 
әншілер  арасынан  осы  талапқа  жақындайтыны  Роза  Рым-
баева, Бағдат Сәмединова, Мақпал Жүнісова, Жанар Айжа-
нова тәрізділер ғана ма дейміз.
Шәмші  әндеріне  аялы  алақанмен,  адал  сезіммен  келу 
керек. Оның әндерінің қай ұрпаққа да берері мол. Тек оны 
жүрекпен ұғып, жүрекпен айта біл, замандас!
Өздеріңіз  қадір  тұтатын  әндер  жадыңызда,  жаныңызда 
жүрсін. Бұл әндердің де қазақ халқының ұлылығын таныта-
ры сөзсіз. Ендеше сезім патшалығының бір ғажайып сарай-
ына Сіздің де еркін енгеніңізді тілейміз, жас ұрпақ!
өлеҢ СөзДіҢ білГірі
(Зәки Ахметов 50 жаста)
Қазақ  поэзиясын  теориялық  тұрғыдан  зерттеп,  ұлттық 
әдебиеттану  ғылымымызға  мол  үлес  қосып  келе  жатқан 
көрнекті ғалымдардың бірі – филология ғылымының докто-
ры, профессор, Қазақ ССР Ғылым академиясының коррес-
пондент-мүшесі Ахметов Зәки Ахметұлы 50 жасқа толды.
З. Ахметов 1928 жылы 4 майда Шығыс Қазақстан облы- 
сының Ұлан ауданында туған. Қазақтың С.М. Киров атын- 
дағы мемлекеттік университетін бітірген соң ол Ленинград-
тағы  СССР  Ғылым  академиясының  Шығыстану  инсти-
тутының  аспирантурасында  оқып,  1951  жылы  «Лермонтов 
және  Абай»  атты  тақырып  бойынша  кандидаттық  диссер- 
тация қорғады.
1965  жылы  оған  «Қазақ  өлеңінің  құрылысы»  деп  ата-
латын  еңбегі  үшін  филология  ғылымының  докторы  деген 

319
ғылыми  дәреже,  ал  1966  жылы  профессор  атағы  берілді. 
1975 жылы З. Ахметов Қазақ ССР Ғылым академиясының 
корреспондент-мүшесі  болып  сайланды,  1976  жылдан  Қо-
ғамдық ғылымдар бөлімінің академик-секретары болып іс-
тейді.
Ғалым  З.  Ахметов  өзінің  ширек  ғасырдан  астам  зерт-
теушілік  қызметінде  сан  алуан  мәселеге  арнап  көптеген 
ғылыми,  педагогтік,  методикалық  еңбектер  жазды.  Соның 
ішінде оның, әсіресе, сүйіп зерттеген объектісі – қазақ по-
эзиясы. Оқымыстының қазақ өлеңі туралы жазған қомақты  
да  ғылыми  жағынан  өте  маңызды  монографиялары  көп-
шілікке аян.
Аталмыш  еңбектерінде  автор  халық  поэзиясындағы  
өлең  құрылысы  мен  көркемдеу  ерекшеліктері,  Абай  поэ-
зиясының тілі және қазақ өлеңін дамытудағы Абайдың рөлі, 
қазіргі поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдық, совет дәуірін-
де поэзия тілінің дамуы, қазақ өлеңіндегі жанрлық тұрғыда 
баюы,  құрылысы  жағынан  өркендеуі  сияқты  бірнеше  тео-
риялық  проблемаларды  қарастырып,  тыңғылықты  түрде 
зерттеп шықты.
Зәки  Ахметовты  ғылыми  әлемге  әйгілі  еткен  алғашқы 
көлемді  туындысы  «Қазақ  өлең  құрылысы»  деп  аталатын 
кітабы.  Қазақ  өлеңінің  тарихы  мен  теориясын  талдайтын 
бұл  еңбек  поэтикалық  тіл  және  стиль  жөнінде,  ақындар 
мен  жыраулардың  көркем  шеберлігі  жайында  сыр  шерте-
тін  ғылыми  өресі  биік  дүние.  Оқырман  бұл  кітап  арқылы 
қазақ өлеңінің ұйқасу сырына қанып, шумақтық, ырғақтық 
қасиетіне қанық болғаны сөзсіз.
Зәкиге  дейін  поэтикалық  формалардың  көркемдік  сыр-
сипатын  жан-жақты  қамтып,  ғылыми  негізде  талдайтын 
еңбектер  жетісе  бермейтін.  Өлең  құрылысының  көптеген 
мәселелері көмескі күйде қалып келген еді. Мәселен, жыр-
лар  мен  он  екі  буынды  өлеңдердің  құрылысы,  көлемі  жа- 
йында  әр  кезеңде  әр  алуан  пікір  айтылып  келгені  мәлім.  
Алайда,  халық  поэзиясының  бұл  әйгілі  түрлері  ешқашан 
арнайы  зерттеуге  объект  болған  емес.  Ал  қазіргі  қазақ 

320
поэзиясының  мәселесі  ғылыми  әлемде  тіпті  мардымсыз 
әңгіме боп келеді.
Әрине, бұл тақырыпты қозғайтын жұмыстар жоқ емес, 
бар. Көптеген көмескі жайлардың беті ашылғаны да ақиқат. 
Сонда  да  болса,  ол  еңбектердің  көбіне  ортақ  кемшілікті 
атап айтпасқа болмайды: өлең өрнегіндегі ырғақты жүйені, 
поэтикалық  тілдің  дыбыстық  сипаттамасын  өзге  салалар-
мен байланыссыз өзінше талдап, біржақты кететіні.
Кітапта қазақ өлеңінің құрылымдық жүйесі тарихи жә- 
не  теориялық  тұрғыда  қарастырылады.  Және  кезең-кезе-
ңіне  лайықты  топтастырылып,  пікір  айтылады.  Осы  тұста 
зерттеушінің  мына  сарапшылдығын  ашып  айтқан  жөн:  ол  
өлең құрылысындағы халықтық, әдеби және қазіргі өрнек-
тердің  жігін  ажыратып  әңгіме  ететіні.  Бұл  зерттеушіні 
айқындыққа, анықтыққа жетелейтін үлгі.
Еңбектің композициялық құрылысы да логикаға сыйым-
ды.  Алдымен  кейінгілерге  жол  ашатын,  негіз  болатын  мә-
селелер сөз болады да, біртіндеп өзекті проблемаларға кө-
шеді.  Зерттеу  жұмысындағы  осындай  жүйелілік  ғылыми 
еңбектердің  мәдени  болмысын  танытатын  және  көбіміз  
жете алмай жүрген меже.
Автор қазақ өлеңінің құрылысын зерттегенде оның өзі-
не  тән  ұлттық  белгілерін  танытатын  арнаулы  мәселелерді 
де  қамтиды.  Халық  өлеңі  халқымызға  тән  суырыпсал-
малық дәстүрмен тығыз байланысты қарастырылады. Абай 
өлеңдері  мен  қазіргі  поэзиямызды  әңгімелегенде  автор  ең 
алдымен өлең өрнегіндегі жаңашылдыққа баса назар ауда-
рады.
Өлең  құрылысын  зерттеудегі  ең  бір  қызықты  да  мәнді 
сала, қазіргі өлеңіміздің ырғақты-ұйқастық жүйесіндегі жа- 
ңалық  деп  білеміз.  Орыстың  классикалық  және  советтік  
поэзиясынан  нәр  алып  отырған  қазіргі  жағдайда  творчест-
волық  әсердің  заңдылығын  байқамау  мүмкін  емес.  Осы 
мәселе  қазіргі  өлең  деген  тарауда  арнайы  әңгіме  болады.  
З.  Ахметовтың  1970  жылы  «Қазақ  поэзиясының  тілі  жа-
йында»  деген  екінші  кітабы  басылып  шықты.  Бұл  кітапта 

321
көтерілген мәселенің маңыздылығын айқынырақ тану үшін  
көркем  сөз  творчествосының  ішкі  қатпар,  қыртысын,  поэ-
тикалық  тілдің  нәзік  ньюанстарын  ұқпай  тұрып,  көркем 
бейнені,  шығарманың  бүкіл  мазмұнын  түсіне  алмайтыны-
мызды  айтсақ  жеткілікті  болар  дейміз.  Өйткені  халықтың  
тарихи  өмірі  оның  эстетикалық  көркем  көзқарасы  поэзия-
мен  бірлікте  қарастырылуы  тиіс.  Ал  бұл  бірлік  әсіресе 
поэтикалық  тілдің  бейнелі  сипатынан  айқынырақ  таныла-
ды.  Автордың  монографияны  поэзия  тіліне  бағыштауында 
осындай  заңды  сыр  бар.  Поэзиялық  тілде  болып  жатқан 
күрделі  процестерді  тереңірек  түсініп  толғайтын  заманы-
мызда,  жеке  байқауларды  қойып,  қазақ  поэзиясындағы  та-
рихи  дамудың  заңдылығын  дәлелдейтін  күрделі  жұмыс- 
тарға  көшудің  кезеңі  келген  болатын.  Мәселе  әдеби  туын-
дылардың  түрі  мен  тіліндегі  кейбір  келісімсіз  кедергілерді 
анықтауда  емес.  Мәселе  ақынның  қандай  ұлттық  дәстүрге 
иек  артып,  өз  тарапынан  сол  ұлттық  поэзиямызға  қандай  
жаңалықтар әкелуінде, қазақтың әдеби-көркем творчество-
сының бейнелі-бедерлі мүмкіндіктерін қалай дамыта, байы-
та түсетінінде де.
Зерттеуші  қазақ  поэзиясының  тілін  екі  түрлі  ыңғайда 
байланыстыра  қарастыруды  қалайды.  Бір  жағынан,  жалпы 
қазақ  поэзиясының  тіліне  ортақ  ерекшеліктерді  анықтаса, 
екінші жағынан, поэзиямыздың белгілі өкілдері тілінің си-
патын  талдайды.  Бұл  принциптің  бірден-бір  дұрыс  прин- 
цип екенін зерттеудің ұзын-ырғасында әбден дәлелденді.
Автор тарихи дамудың негізі кезеңдерін айқындау үшін  
халық  поэзиясының  ауызекі  айтылатын  түрлерінің,  рево- 
люциядан бұрынғы жазба әдебиетінің және қазіргі поэзия-
мыздың  тілін  танытатын  факторларды  сөз  етеді.  Кітапта 
қазақ әдебиетінің ұлттық түрін зерттеудің айрықша мәні бар 
екені  айтылады.  Ендеше  поэтикалық,  тілдің  ұлттық  тура- 
сында зерттеушілерге міндет жүктеуі өте орынды деп біле-
міз.  Бұл  кітаптың  кезінде  қалың  оқырман  жұртшылықтың 
ықыласына  ие  болуы  осындай  күрделі  мәселені  шешіп 
беруіне байланысты болатын. 

322
Осы  сөз  болып  отырған  мәселелер  Зәки  Ахметовтың 
«Өлең  сөздің  теориясы»  деп  аталатын  үшінші  кітабында 
барынша  терең  де  түбегейлі  қарастырылады.  Кітап  өлең 
теориясының  екі  үлкен  тармағына  сәйкес  «Тіл  кестесі» 
және «Өлең өрнегі» болып екіге бөлінген. Өлең сөздің бей-
нелеу  құралдарына  арналған  бірінші  бөлім  («Тіл  кестесі») 
төрт  тараудан  тұрады.  Мұнда  автор  сөз  бейнелілігі  деген 
не,  оның  ерекшелігі  неде,  сөзді  бейнелей  қолдану  әдісі 
қандай?  –  деген  сұрақтарға  жауап  беріп,  оқушыға  жалпы 
поэзияның табиғаты, оны басқа жанрлардан оқшауландырып 
тұратын қасиеттері туралы көп мағлұмат береді. «Поэзияда 
қорытындылап – жинақтау мен даралау, ортақ сипаттар мен 
жекелік сипаттар ұштасып, ұласып жатуымен» (8-бет) қатар 
көркемдік,  бейнелі  түрде  сипаттау,  суреттілік  басым  бола-
тынын  өте  түсінікті  және  дәлелді  айтылған.  Және  құрғақ, 
жалаң  сөздермен  емес,  нақты  мысалдарды  талдау  арқылы 
дәлелденген.  Мәселен,  Абайдың  белгілі  лирикалық  өлеңі 
«Желсіз түнде жарық айының» талдауы оқырманға поэзия-
ның бар құдіреті мен қасиетін толық танытып тұр. Мұндай 
өлеңді толық талдау керек, әр лирикалық шығармадан нені 
көріп, ненің негізгі мәселе екенін ажырата білу – міне, оқушы 
қауымының  бұл  талдаудан  алатын  тәлімі.  Өкінішке  орай, 
біздің кейбір кітаптар мен шығарманы, әсіресе өлеңді талдау 
көп жағдайда жалаң, жадағай болып келеді. Оқушыға неме-
се зерттеушіге ешқандай ой салмайды, ештеңеге үйретпей-
ді.  Өлең  тіліндегі  бейнелі  сөздердің  түрлері  кітапта  толық 
қамтылған және жеке-жеке қарастырылған. Теңеу, салысты-
ру,  балама,  метафора,  эпитет,  аллегория,  метонимия  т.б.  –  
бұлардың  бәрі  қазақ  әдебиетіне  арналған  оқулықтарда  да,  
поэзия  мәселелеріне  арналған  зерттеулерде  де  қарастыры-
лып  жүргені  белгілі.  Соған  қарамастан  проф.  З.  Ахметов 
сол бейнелеу құралдары жайында «қағидаға» айналып бара 
жатқан  кейбір  тұжырымдарды  батыл  сынап,  дәлелді  пікір 
айтады.  Келтірген  ішкі  мысалдары  өз  ойын  бұлтартпай 
дәлелдеуге  сеп  болып  отырады.  Мәселен,  осы  кітаптағы 
теңеу жайында айтылған пікірлері бұлтартпас шындық деп 
білеміз.

323
Автордың  өз  сөзіне  жүгінейік:  «Көпшілікке  белгісіз, 
түсініксіз  нәрсені  түсінікті,  белгілі  нәрсемен  салыстырып 
айту бір басқа да, ал бейнелілік сипаты бар көркем теңеу жа- 
сау  –  бір  басқа.  Поэзиялық  шығармадағы  теңеуді  алсақ, 
мұнда мәселе салыстырылып отырған нәрселердің белгісіз 
немесе  белгілігінде  емес,  сол  айтылатын  өзгешелік  бұлар-
дың  бірінен  екіншісінде  айқынырақ,  көрнектілеу  екенінде, 
салыстырудың өзінен көп мағына туатындығында» (18-бет).
Бірінші тарауда автор тіл кестесінің негізгі белгілері мен 
көрсеткіштері бейнелі сөз бен бейнелеу құралдары жайын-
да  әңгімелейді,  келесі  тарауларда  бейнелі  сөздер  мен  сөз 
тіркестерінің  халық  поэзиясында,  Абай  творчествосында 
және  қазіргі  қазақ  поэзиясында  қолданылуын  қарастырып, 
олардың  ерекшеліктері  мен  жалғастығын  ашады,  өзгеру,  
өсу процестерін зерттейді.
Қазақтың  поэзиялық,  ауыз  әдебиетінде  қолданылатын 
бейнелі  сөздердің  яки  тұспалдау  үлгілерінің  бірнеше  өзін- 
дік сипаты бар екенін ғалым кең ашып, дәл көрсете білген.  
Ең  алдымен  олардың  нақтылығы  аталады.  Халық  поэзия-
сындағы теңеу, метафора, тұспалдау сияқты көркемдеу құ- 
ралдары қисынсыз дерексіздіктен ада. Керісінше, олар бел- 
гілі бір өмір құбылыстарды байқаудан туған, нақты әрі жи-
нақты топшылауға бай.
Қазақ  поэзиясында  ауыспалы  мағынада  қолданылатын 
бейнелі сөздердің шығу төркіні көне заманға меңзейді, со-
нау түркі дәуіріне нұсқайды. Сондай-ақ олардың шығуы мен 
ерекшелігі қазақтың көшпелі, малшаруашылық өмірімен де 
байланысты. Осыған орай проф. З. Ахметов қазақ өлеңінде 
кездесетін бейнелі сөздерді екі үлкен салаға бөледі: а) таби-
ғат суреті мен жаратылыс көріністерін бейнелейтін сөздер; 
ә) төрт мүлік малға байланысты ұғым-түсініктерді білдіре-
тін сөздер. Осы екі түрге сәйкес автордың көптеген нақты 
мысалдарға  жасаған  талдаулары  мен  байқаулары,  пайым- 
даулары  мен  тұжырымдары  оқырманның  білім  өрісін  ке-
ңейтіп,  қазақ  халық  поэзиясының  қадірін  жете  түсініп  қа- 
дірлеуге баулитыны еш күмәнсіз. Халық поэзиясының тілі-

324
не  арналған  тарауда  автор  ауыспалы  мағынадағы  көркем 
құралдарды  зерттей  отырып,  бүкіл  қазақ  фольклорының 
кейбір  жанрлық  сипаттарын  да  ашып  кеткен.  Мысалы,  
жалпы фольклористика теориясында ауыз әдебиеті шығар-
маларында  портрет  жасау  және  психологиялық  сезімдерді 
суреттеу болмайды деген қағида бар. Ал бұл кітапта нақты-
лы  мысалдар  негізінде  жасалған  мынадай  қорытындыға 
назар  аудармасқа  болмайды:  «Қазақ  поэзиясында,  әсіресе 
халықтық  өлең-жырлар  мен  эпостық  туындыларда  адам- 
ның  кескінін,  сұлу  қыздың,  арудың  келбет-сымбатын  ай-
шықтап, мәнерлеп суреттеуге үлкен мән беріледі, әйел пор-
треті мейлінше көркем жасалады және бояуының ашықты-
ғы,  тартымдылығы  нақтылығымен  айрықша  көңіл  аудара-
ды»  (37-бет).  Әйел  сұлулығы  мен  портретіне  байланысты 
айта кететін бір нәрсе – кітапта халықтың эстетикалық тү-
сінігі  мен  ұғымының  поэзияда  көрінуі,  халық  идеалы  мен 
поэзия идеалының сәйкестігі жақсы көрсетілген.
Автор  фольклорлық  мұраларды  талдағанда  жеке  ақын-
дарды  да  қосып  жіберген.  Мәселен,  халық  өлеңімен  бірге 
Базар  жыраудың,  Бұхардың,  Махамбеттің,  Ақанның  т.б. 
шығармалары  талданады.  Біздің  ойымызша,  оларды  жеке 
тарау етіп қарастырған жөн еді. Себебі аталған ақындар өз 
туындыларын  фольклорлық  поэтиканың  негізінде  шығар- 
ғанмен,  өзіндік  даралықтары  бар  шеберлер.  Олар  фоль-
клорлық дәстүрден шықпағанмен де, таза фольклорлық шы-
ғармадан айрықша өлеңдер шығарды ғой. Рас, кітапта атал-
мыш  ақындар  творчествосына  халық  поэзиясына  тән  бей-
нелеу  құралдарының  пайдаланылып,  өзгергендігі  біршама 
сөз болады. Бірақ ол аздық кетеді.
Қазақ  әдебиетінің  тарихында  Абай  есімі  ерекше  екені 
мәлім.  Оның  қазақ  поэзиясын  мазмұны  жағынан  да,  түрі 
жағынан  да  байытып,  тек  жаңашыл  ғана  емес,  реформа-
тор, әдебиеттің қоғамдық сипатын, көркемдік бітімін, маз- 
мұнын,  мәнін,  қызметін  түгелдей  өзгерткен  десе  де  бо-
лады.  Абай  туралы  жазылған  еңбек  те  көп.  Демек,  бұған 
пәлендей  жаңалық,  өзіндік  тұжырым  қосу  барынша  қиын 

325
іс,  әрине.  Бұл  жағдайды  сөз  жоқ  кітап  авторы  ескерген.  
Сондықтан  ол  Абай  шығармаларын  бұрынғы  авторлар 
сияқты  үйреншікті  қалыппен  талдамай,  басқа  қырдан  қа-
раған,  ақынның  творчестволық  лабораториясына  үңілген. 
Соның нәтижесінде З. Ахметов Абайдың тіл ұстарту лабо- 
раториясынан екі заңдылықты байқаған. Бірі – жаңа, соны 
сөз бен сөз тіркестерін жасау да, екіншісі – бұрыннан белгі-
лі, дәстүрлі бейнелі сөзді жаңаша көркемдеп, тың мағынада 
қолдану.  Мысал  ретінде  Абайдың  бұрыннан  қолданылып 
жүрген  «жүрек»  пен  «көңіл»  бейнесіне  ондаған  жаңаша 
көркем  сипаттама  тапқанын  айтуға  болады.  Сондай-ақ 
«жол»  бейнесінің  Ақан  сері,  Абай,  Сұлтанмахмұт  неме-
се  «асау»  метафорасының  халық  жырында,  Махамбет  пен  
Абай  шығармаларында  қолданылуын  салыстыра  келіп,  ав-
тор  ұлы  ақынның  бұл  метафораға  жаңа  мазмұн  бергенін 
нақты дәлелдейді.
Бұл  заңдылықтар  негізінде  Абай  реформатор  болғанда, 
өзінен бұрынғы дүниенің бәрінен бірдей қашпай, оны түгел 
мансұқ  етпей,  қайта  өз  ойы  мен  өлеңіне  қажетті  бейнелер 
мен  көркемдеу  құралдарын  творчестволықпен  пайдалана-
тынын айта келіп, ол туралы З. Ахметов мынадай қорытын-
ды  шығарады:  «Сонымен  бірге  ұлы  ақынның  таңдаулы 
шығармаларынан  халық  поэзиясының  өлең  өрнегі  мен  сөз 
кестесіне  жақындық  белгілер  табуға  болатынын  көреміз. 
Мұны жыр өлшемін, оның түйдек ұйқасын өте ұтымды ши-
ратып, өзінше қолдануынан бір көрсек, ұйқаста бірімен-бірі 
үйлесі  көп  етістіктерді  тізіп  келтіруімен  және  байқаймыз» 
(79-бет). Кітаптың Абайдың ақындық ұсталығы мен дәстү-
ріне  арналған  тарауын  оқығанда  көкейге  келетін  бір  ой  –  
Абайдан  кейінгі  ақындар  шеберлігі.  Әрине,  революцияға 
дейінгі. Өкінішке қарай, Сұлтанмахмұт туралы өте аз және 
үстірт  айтылған  ба  деп  ойлаймыз.  Оған  арнайы  тоқталып, 
Сұлтанмахмұттың Абай мен кеңес поэзиясының аралығында 
көпір болғанын, Абайдай ұлы ағартушы ақынның дәстүрін 
дамытушы екенін тереңірек көрсету керек еді. Автор келе-
шекте мұны ескерер деген ниеттеміз.

326
«Тіл  кестесі»  бөлімін  тамамдап  тұрған  тарау  кеңес 
дәуірінің алғашқы кезеңінен бастап осы күнге дейінгі қазақ 
поэзиясында  бейнелі  сөздер  мен  көркемдеу  құралдарының 
жай-жапсары  мен  өркендеу  тенденциясы,  бағыты  қандай  
деген мәселелерге арналған.
Ғасырлар  бойы  мызғымай  келген  көшпелі  қазақ  өмірі 
Ұлы  Октябрь  социалистік  революциясы  жеңіп,  Совет  өкі-
меті  орнаған  соң  мүлде  жаңа  жолмен,  ерекше  прогрестік 
бағытпен қарыштап қадымдады. Тек тұрмыс қана емес, мә- 
дениет, сана-сезім, қарым-қатынас, мінез-құлық, салт-сана,  
әдет-ғұрып  –  бәрі-бәрі  жаңаша  дамып,  өзгеріске  ұшырап, 
жаңашыл  қасиетке  ие  болды.  Солармен  бірге  қазақ  әде-
биеті  де  жаңа  идеяларды  бойына  сіңіріп,  жаңаша  дамы-
ды. Ол енді социалистік реализм әдісіне сүйенген әдебиет 
профессионалдық  әдебиетке  айналып,  қазақ  поэзиясының 
лирикалық үлгілері жазба әдебиетінің поэма түріне бөлен-
ді. Қазақ әдебиеті өкілдері өмірге сәйкес жаңа мазмұнға ие 
болды. Ал осы жаңа мазмұнды ескі түрмен беруге бола ма? 
Әлде оны да мүлде жаңадан құру керек пе? Міне, кітабының 
бұл тарауында проф. З. Ахметов осы сауалға толық әрі дә-
лелді жауап беруге тырысқан. 
Ол  үшін  автор  совет  дәуірінің  алғашқы  кезінде  туған  
шығармалар  мен  кейінгі  уақыттарда  шыққан  өлең-поэма-
ларды өзара салыстырып, әрқайсысына тән ерекшеліктерді 
ашады.  Соған  қоса  оларға  түр  жағынан,  бейнелі  сөзді 
қолдану  әдісі  жағынан  ортақ  қасиеттерді  де  белгілейді. 
Мысалы,  автор  қазақ  совет  поэзиясының  негізін  қалаушы 
Сәкен  Сейфуллиннің  поэзиясындағы  бейнелеудің,  көркем-
деудің  жаңа  тәсілдері  мол  екендігін  көрсете  отырып, 
бұрыннан қолданылып жүрген, дәстүрлі құралдардың орын 
алатындығын айтады. Бұл жалғыз Сәкен емес, Сәбит, Ілияс, 
Әбділда,  Қасым,  Сырбай,  Жұбан  т.б.  тіпті  қазіргі  барлық 
қазақ  ақындарында  кездесетін  жағдай.  Бірақ  әрқайсысы-
ның өзіндік белгісі бар, әр ақын өлең сөзді өзінше ойната-
ды,  қырлап-сырлайды.  Біреуі  бұрыннан  белгілі  сөзді  жаңа 
мағынада  қолданып,  басқа  қырынан  көрсетсе,  екіншісі 

327
тыңнан  сөз  бен  сөз  тіркесін  жасап,  жаңадан  бейнелі  ұғым 
тудырады. Осының екеуі де бір ақын творчествосында ұш-
тасып жатады. Себебі әр ақын аз сөзбен терең ой беру үшін 
бейнелеп  айтуға  тырысады,  болмашы,  әшейінде  көңіл  ау-
дармайтын нәрседен маңызды бір қасиет тауып, байқағыш 
болуға талпынады.
Сонымен қатар ақын өз шығармасының ұтымды, бейне- 
лі шығуы үшін тек халықтық көркем үлгіні жаңартып қана, 
яки  болмаса  тың  ұғым  жасап  қана  қоймайды.  Ол  басқа 
халықтар  әдебиетінен,  әсіресе,  орыс  әдебиетінен  үйре- 
неді. Бұл ретте, қазақ совет ақындарының ұлы орыс ақыны 
В.  Маяковскийден  көп  үйренгенін  атап  өткен  жөн.  Оның 
сөз  саралау  ерекшеліктері,  жаңа  мазмұнға  жаңа  форма-
ны  сәйкестендіру  тәсілдері,  сөз  мағынасын  өзгертіп  жаңа- 
лау  әдістері,  тыңнан  сөз  жасау  жолдары  т.б.  біздің  қазіргі 
ақындарымыз үшін де үлкен мектеп. Сол себепті З. Ахме-
товтың  қазақ  ақындары  творчествосындағы  В.  Маяков-
ский  дәстүрін  сөз  қылуы  өте  орынды.  Бұл  тұрғыда  жаса-
ған  автордың  талдаулары  мен  пайымдаулары  еш  талас  ту- 
дырмайды.  Сондай-ақ  зерттеуші  орыс  поэзиясынан,  дү-
ниежүзінің  озық  әдебиетінен  бұдан  да  көбірек  үйренудің 
қажеттігін ескертеді. Осыған орай кейбір қазіргі поэзиялық 
шығармаларымызда  бейнелеп  суреттеудің  әлі  де  реңсіз 
екенін өте орынды атап көрсетеді.
Кітаптың  екінші  бөлімі  «Өлең  өрнегі»  деп  аталған  да, 
қазақ  өлеңінің  құрылыс  жүйесіне,  өлшем-өрнектері  мен 
олардың  түрлеріне  және  қазіргі  кездегі  қазақ  поэзиясында 
қолдану ерекшеліктеріне арналған. Өлең сөздің қара сөзден 
басты айырмашылығы осында.
Оның  үстіне  атам  заманнан  бері  қазақ  өлеңді  әуенмен 
айтқан, ал тақпақтап айту салты кейінгі дәуірдің «жемісі». 
Демек, өлеңге әуенділік те тән. Жалпы, қазақ өлеңі синкрет-
ті  десе  де  болады.  Қазақ  өлең  деп  әнді  де,  өлең  сөзді  де  
айтады.  Осының  өзінде  өлеңнің  ұлттық  сипатын  таныта-
тын бір заңдылық бар ма деп ойлаймыз. Өлең сөздің оқылу 
мәнері мен айтылу қалпы қара сөзден бөлек. Тиянақты ыр- 

328
ғақ болуы да өлең сөздің құрылысына тән ерекшелік. Ырғақ 
қара сөзде де бар, бірақ ол өлеңдегідей мөлшерлі емес, ты-
ныс  алу  үшін  ғана  сөйлем  арасында  болады.  Мөлшерлі  
ырғақ  –  өлең  жасаудың  басты  шарттарының  бірі.  Себебі 
өлеңге кіретін сөздер айтылу ырғағына қарай топталады.
Өлеңнің  құрылыс  жүйесіне  арналған  тарауда  ырғақтан 
басқа да өлеңнің негізгі жанрлық, композициялық сипатта- 
ры  зерттеледі.  Тармақ,  бунақ,  шумақ  сияқты  өлең  бөл-
шектерінің заңдылықтары ашылып, жан-жақты талданады. 
Қазақ өлеңіндегі өлшем мен өрнек үлгілері, олардың түрлену 
жолдары  мен  әдістері  жеке  тарауда  сөз  болған.  Өлшем  
туралы  айтқанда,  автор  жалпы  түркі  тектес  халықтар 
поэзиясындағы өлшем түрінің ең көнесі жыр мен қара өлең 
үлгісі  екенін  айтады.  Және  бұл  ойын  көптеген  түрколог-
ғалымдар пікірімен растайды. Бұл екі өлшем Октябрь рево- 
люциясына  дейін  қазақ  поэзиясында  басты  болып  кел-
гендіктен,  қазақ  өлеңін  зерттеген  әдебиетшілердің  бәрі 
дерлік осы екеуіне назар аударып, олардың табиғатын ашуға 
зер  салды.  Міне,  осының  бәрін  ескере  отырып,  оқымысты 
бұл екі түрдің өзара жақындығы мен ішкі заңдылықтарын, 
ерекшеліктерін  аша  түскен.  Әсіресе,  олардың  ырғақтық 
құрылыс бітімінде бірлестік барын айтуы және оның себе- 
бін  ашып  беруі  назар  аударарлық  жай  (147-148-бб.).  Сон-
дай-ақ осы уақытқа дейін көбіміз ескермей жүрген нәрсе –  
мақал-мәтел,  жұмбақ,  нақыл  сөз  сияқты  ұсақ  жанр  үлгі-
лерінің  өлеңдік  өрнегі,  ырғағы,  өлшемі.  Міне,  Зәки  Ахме-
тов олардың сипатын ашып, заңдылықтарын тапқан. Мыса-
лы, «олардың өзінше қалыпты ырғағы бар» екенін, «белгілі 
өлшеммен»  айтылатынын,  «ырғақтың  құрылысы  жағынан 
еркін  және  алуан  түрлі»  болатынын  және  «өлең  сөздің, 
ырғақты  сөздің  мейлінше  қарапайым  алғашқы  үлгілерінің 
белгі-нышандарын  жақсы  танытатынын»  біз  зер  салып 
байқай  бермеуші  едік.  Айталық,  мынадай  заңдылықты  да  
ескермейтінбіз: екі тармақты нақыл сөздің (мақалдың, жұм-
бақтың)  көпшілігі  төрттен  сегізге  дейінгі  буыннан  тұрады 
екен  деп,  төрт  тармақтылары  7-8  буыннан  құралады  екен. 

329
Бір  қызығы,  11  буынды  тармақ  нақыл  сөзде  өте  сирек  те, 
ал  керісінше,  11  буынды  тармақтар  жұмбақта  жиі  кезде- 
седі екен.
Зәки зерттеулерінің ең басты екі ерекшелігін атап айтар 
едік. Бірі – алған объектісінің нағыз ғылымға тән зердемен 
зерттеп,  жеріне  жеткізсе,  ерекше  бір  шабытпен  талдай- 
тыны. Өлең өрнектерін өрелегенде өзінің де сөзінің өлеңге 
бергісіз  боп  шығып  жататын  тұстарына  сүйсінбей  отыра 
алмайсыз. Екінші ерекшелік осыдан туып жатады. Ол өлең 
дүниесін  зерттеудің  өзіндік  жолын  салып,  өзгелерге  өнеге 
боларлық  өрнек  табуында.  Әрбір  автордың  әрбір  өлеңіне 
тоқталғанда  жадағай  жатқа  алынып,  жақсы,  жаман  деп 
сыдыртып өте шықпай, оның ішкі сырына бойлап, ой мен  
сөздің  өзгеше  қабысып  барып  эстетикалық  әсер  қалдырар 
сырын  зергерлікпен  ашып  отыратыны  бағалы.  Мұны  зерт-
теудің Зәкише әдісі деп таныған абзал. 
Кейінгі  кезеңде  зерттеуші  әдебиет  дамуындағы  негіз-
гі  ағымдарды  сөз  етіп  жүр.  Мәселен,  оның  назарына  кө-
бірек  ілініп  жүрген  қазақ  әдебиеті  мен  СССР  халықтары 
әдебиеттерінің  даму  процесіндегі  бірлік,  ұқсастық  де-
ген  проблемалар,  әдеби  байланыс,  ірі  эпикалық  туынды-
лар  дамуындағы  заңды  құбылыстар,  поэтикалық,  тілдегі 
жаңалықтар,  қазіргі  қазақ  поэзиясындағы  бейнелі  сөздер 
табиғаты  т.т.  толып  жатқан  мәселелер  зерттеушіні  тол-
ғандыра келе «Қазақ әдебиетіндегі дәстүр мен қазіргі даму» 
деген кітап жазуға итермеледі. Кітап Қазақстандағы қазіргі 
әдеби  құбылыстардың  ең  жарқын  белестерін  әйгілі  ететін 
әрі  теориялық,  әрі  практикалық  мәні  бар  салиқалы  мүлік 
болмақ.
Сонымен,  талдауымызды  қорыта  келе  айтарымыз,  қа- 
зақ әдебиеттану ғылымына әрі тың, әрі құнды зерделі зерт-
теулер  келді.  Ол  қазақ  поэзиясы  мен  прозасының  теория- 
лық  мәселелерін  терең  де  жан-жақты  қарастыру  нәти-
жесінде ұлттық ғылымымызға қосылған елеулі үлес болып 
отыр.

330

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: