Өнеркәсіптік өндіріс, өздеріңіз білетіндей, қазіргі қоғамның қалыпты өмірінің міндетті шарттарының бірі болып табылады

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

БӨЖ №14
Тақырыбы: «Өндіріс және қоршаған орта»

Нұр-Сұлтан 2022ж.

Өнеркәсіптік өндіріс, өздеріңіз білетіндей, қазіргі қоғамның қалыпты өмірінің міндетті шарттарының бірі болып табылады.

Өкінішке орай, ұзақ уақыт бойы ол жұмыс істеген кезде қоршаған ортаға тиісті көңіл бөлінбеді. Шындығында, Экономикалық даму флораны, фаунаны және үлкен аумақтарды жою арқылы төленуі керек.

Бүгінгі таңда табиғи ресурстардың үлкен көлемін тұтынатын, ластанудың қуатты көздері болып табылатын өнеркәсіптік объектілерден қоршаған ортаны мүмкіндігінше қорғауды қамтамасыз ету өте өзекті болып отыр.

Табиғатқа әсері

Өнеркәсіптік өндіріс процесінде табиғи ортаны тиімді қорғау туралы айтуға болады, егер олардың арасындағы байланыс анықталса. ХХІ ғасырдағы адамның іс-әрекеті табиғатқа жағымды ғана емес, сонымен бірге жағымсыз әсер етудің шешуші факторы болды. Сондықтан табиғатты қорғау бүгінгі күні ресми емес, жаһандық сипатқа ие бола бастады. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлер қоршаған ортаны қорғауға кететін шығындарды көбейтуге мүдделі емес, бұл, әрине, өнім құнының өсуіне, демек, пайданың төмендеуіне әкеледі. Табиғатқа әсер ету жыл сайын кеңейіп келеді және қазіргі уақытта әлемнің жекелеген аймақтарында экологиялық дағдарысқа әкелді. Экологиялық дағдарыс алғаш рет 1960-70 жылдары байқалды. Сол кездің өзінде Рим клубының мүшелері адамзатқа қауіпті экологиялық апат туралы ескертті, бірақ олардың сөздері естілмеді. Ал экологиялық дағдарыс қазірдің өзінде тереңдей бастады, бұл биосфераның өзін-өзі тазартуының айтарлықтай төмендеуімен дәлелденді, ол енді кәсіпорындар мен адамдар шығаратын қалдықтарды жеңе алмады.

Бүгінгі таңда табиғи ортаны қорғаудың негізгі бағыты экологиялық тепе-теңдікті мүмкіндігінше сақтау және экожүйенің табиғи байланыстарын қамтамасыз ету болып табылады. Қазіргі уақытта экологияның ең өзекті мәселелері мыналар болып табылады:

* қоршаған ортаның жаһандық ластануы;
* табиғи ресурстарды қарқынды азайту;
* ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалану;
* өндіріс пен тұтынудың ақылға қонымды жеткіліктілігі;
* адамдарға экологиялық тәрбие беру;
* өнеркәсіп пен адам қалдықтарын кәдеге жарату;
* адамның қалыпты өмірі мен денсаулығын қамтамасыз ету.

Өндіріспен байланыс

Өнеркәсіптік өндіріс пен табиғаттың өзара әрекеттесуі мемлекеттік институттардың табиғатты пайдалану процесі ретінде бірлікте қарастырылуы керек. Бұл әлеуметтік сипатқа ие, өйткені оны адамдар еңбек қатынастары аясында жасайды. Өндіріс кез-келген мемлекеттің құрамдас бөлігі, қоғамдық институты болғандықтан, ол қоғамның барлық дерлік мәселелерімен сипатталады. Өнеркәсіп пен қоршаған ортаның өзара әсері "Адам – Табиғат"экологиялық жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.

Экологиялық проблемалар жеке кәсіпорын үшін де, елдің бүкіл өнеркәсіптік кешені үшін де, жалпы жер үшін де өте өзекті. Өнеркәсіптің дамуы, бір жағынан, ғылыми – техникалық прогрестің және адамдардың өндірістік қызметінің нәтижесі. Екінші жағынан, өнеркәсіп табиғи ресурстардың негізгі тұтынушысы және ластанудың қуатты көзі болып табылады. Жекелеген өнеркәсіптік объектілердің экологиялық қауіпсіздігі үздіксіз артып келе жатқанына қарамастан, тұтастай алғанда, бүкіл елде қоршаған ортаны қорғау мәселелері барған сайын өткір болып келеді, бұл көптеген объективті және субъективті себептерден туындайды. "Кәсіпорын – табиғи орта" экожүйесінің элементтерінің бірі ретінде Өнеркәсіптік кәсіпорындарды сандық және сапалық жетілдіру осы экожүйенің басқа элементінің – табиғаттың сандық және сапалық өзгеруіне үнемі әкеледі, ал кәсіпорындардың дамуы бұл өзгерістерді сапалы жаңа деңгейге көтереді. Сонымен, кәсіпорындағы өндірістік қуаттылықтың артуы және өнім шығарудың артуы тұтынылатын ресурстар санының артуына әкеледі-бұл табиғи ортаға зиянды шығарындылардың көбеюін білдіреді. Екі параллель процестің – кәсіпорындар мен жалпы өнеркәсіптің даму процесі мен экологиялық жағдайдың нашарлау процесі арасындағы қатынастар диалектикалық теріске шығаруды көрсетеді, бұл қоршаған ортаны қорғау мәселесін шешудің үш негізгі бағытын көрсетеді.

Бірінші бағыт. Өнеркәсіптік өндірісті толығымен тоқтату.

Мұны Жасылдар партиясы мен "Greenpeace" ұйымы қолдайды, олар қоршаған табиғаттың пәктігін насихаттай отырып, табиғатты қорғау мен адамзаттың ілгерілеуі мүлдем қарама – қарсы немесе кері пропорционалды процестер екенін ұмытады. Адамзат өркениетінің дамуы сөзсіз табиғи ортаның бұзылуына әкеледі және керісінше, табиғат тазалығы үшін күрес өндіріске дейінгі қоғамға оралуды талап етеді.

Екінші бағыт. Табиғи ортаның жай-күйін елемеу кезінде өнеркәсіптік кәсіпорындардың дамуы мен жұмыс істеуі, яғни экологиялық проблемаларды жоққа шығару. Алайда, бұл сөзсіз экологиялық дағдарысқа әкеледі.

Бұл бағыттар "кәсіпорын – табиғи орта" экожүйесінің элементтерінің бірін, атап айтқанда кәсіпорындар мен өнеркәсіпті (бірінші жағдайда) және табиғи ортаны (екінші жағдайда) жою арқылы мәселені шешу болып табылады.

Үшінші бағыт-өнеркәсіптік кәсіпорындардың ең жоғары экологиялық қауіпсіздігін сақтай отырып, олардың жұмыс істеуінің оңтайлы үйлесімі. Өндірісті ақылға қонымды жеткіліктілікке дейін қысқарту және оны бір уақытта қоршаған ортаны қорғаумен оңтайландыру.

Экологиялық мәселелерді шешу ғылыми көзқарасты қажет етеді, әлемдегі қазіргі экологиялық жағдай жүз – жүз елу жыл бұрынғы табиғат жағдайынан қаншалықты ерекшеленсе де.

Экологиялық Қайшылықтар

Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен табиғаттың өзара әрекеттесу процесінде келесі экологиялық қайшылықтар бар:

* кәсіпорындардың саны мен табиғи ортаның ластану көлемі (сұйық, қатты, газ тәрізді және басқа да қалдықтар мен әртүрлі сәулелену деңгейі) арасында;
* кәсіпорынның өндірістік қуаты мен тұтынылатын ресурстар арасында;
* кәсіпорындарда жұмыс істейтін қызметкерлер саны мен қалдықтар саны арасында;
* кәсіпорын қызметкерлерінің экологиялық сана деңгейі мен табиғи ортаның жағдайы арасында;
* кәсіпорында қолданылатын технологиялық процестер мен қоршаған табиғи ортаға әртүрлі физикалық сәулелену (электрлік, магниттік, электромагниттік, жылу, виброшум, радиациялық және т.б.) деңгейлері арасында.

Негізінде бұл қарама – қайшылықтар ішкі ("кәсіпорын-табиғи орта" экожүйесі үшін), негізгі, жалпы және антагонистік емес. Ішкі, өйткені өзгерістер берілген экожүйеде болады. Негізгі, өйткені олар өзара әрекеттесудің мәнін басынан аяғына дейін білдіреді, осы кезеңде ең үлкен әсер етеді. Жалпы, өйткені олар барлық экожүйелерге тән "кәсіпорын-табиғи орта". Антагонистік емес, өйткені оны адам жоя алады.

Даму ақысы

Бүгінгі күннің ерекшелігі-әлемнің көптеген елдерінде тұтыну қоғамының қалыптасуы. Алайда, заттың сақталу заңдылықтарына және олардың табиғаттағы айналымына сәйкес ештеңе алынбайды және ештеңе жойылмайды. Бұл дегеніміз, егер бір жерде тұтыну қоғамы құрылып, жұмыс істесе, онда бір жерде өндіріс Қоғамы болуы керек. Бұл өндіріс қоғамы, мысалы, Қытай Халық Республикасында бар. Бүгінгі таңда өнеркәсіптік өндірістің өсу қарқыны бойынша Қытай әлемнің барлық елдерінен озып келеді, бұл, әрине, әлі шешілмеген көптеген экологиялық проблемаларды тудырды. Сондықтан, осы елдің мысалында өнеркәсіптің қарқынды дамуының әсерін және қоршаған табиғи ортаның экологиялық жағдайын қарастырайық.

Қытайдағы индустрияландыру процесі Жапония мен Оңтүстік Кореяға қарағанда қарқынды дамып келеді, бірақ ҚХР-да өнеркәсіптің дамуы Су ресурстарының үлкен жетіспеушілігімен жүреді. Судың жетіспеушілігімен байланысты экономикалық шығындар олардың ластану деңгейінің жоғарылауынан болатын шығындармен толықтырылады. Бүгінгі таңда ҚХР-да су ресурстарының кем дегенде 70 пайызы ластанған, бұл ретте қалалық елді мекендер арқылы өтетін елу екі өзеннің суын тіпті жерді ішуге және суаруға да пайдалануға болмайды. Ауыз судың сапасының төмендігіне байланысты Қытайдағы су көздерінің ластануы нәтижесінде іш сүзегі және А гепатитінің таралуы байқалады.

Қытайда атмосфераның шаң бөлшектері мен газдармен ластануы да кең ауқымға жетті. Әуе бассейнінің негізгі ластаушысы автомобиль көлігі болып табылатын Еуропаның экономикалық дамыған елдерінен айырмашылығы, Қытайда атмосфераға зиянды шығарындылардың негізгі көзі жылу электр станциялары, әртүрлі өнеркәсіптік және тұрмыстық қазандықтар, паровоздар және т.б. көмірді жағу болып табылады.

Көмірді жағу кезінде атмосфераның негізгі ластаушысы-көмірқышқыл газы, оның мөлшері бойынша Қытай АҚШ-тан кейін әлемде екінші орында, сонымен қатар ауа бассейніне жанбаған көміртектер (көмір күйесі), Ұшпа күл және күкірт диоксиді шығарылады. Атмосфераға зиянды газ шығарындыларының шамамен 70 пайызы өнеркәсіптің үлесіне тиесілі. Қытайдың 600-ден астам қалаларының 1 пайыздан азы ауа бассейнінің ластануының шекті рұқсат етілген деңгейі бойынша Қытайдың мемлекеттік стандартына сәйкес келеді, бұл ел халқының денсаулығына айтарлықтай зиян келтіреді.

Қарқынды ауылшаруашылық өндірісінің арқасында ҚХР-да топырақ эрозиясы қазіргі уақытта мемлекеттік сипатқа ие болды. Бұл әсіресе ең үлкен және ең көп қоныстанған аудандарда үлкен. Топырақ эрозиясы құнарлылықты төмендетіп, өнімділікті төмендетіп қана қоймайды. Топырақ эрозиясының нәтижесінде жасанды түрде салынған су резервуарлары жобаларда қарастырылғаннан әлдеқайда жылдам, бұл гидроэлектростанциялардан электр энергиясын алу мүмкіндігін азайтады.