Қазақстан-Американдық еркін университеті
Орындаған: ҚАЕУ «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2
к.студенті Авилхан Х.
Жетекшісі: ҚАЕУ «Педагогика және психология» кафедрасының
оқытушысы Тургумбаева Н.К.
Өскемен қаласы
2016 жыл
Түбір мен қосымшаның көрші буындардың біріккен
сөздегі түбірлердің жігіндегі,сөз тіркесіндегі сөздер
арасындағы көршілес дыбыстардың бір-біріне әсер ете
айтылуы. Үндестік заңына сай қазақ тілінің байырғы
сөздері не біріңғай жуан, не біріңғай жіңішке болады.
Мысалы:
ата, ана, бақыт, кереге, кілем, өріс
.
«Қазақ-қырғыз тілдерінде
сингармонизм заңына
көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ.
Сингармонизм тілімізді
үйренуге, үйретуге жеңілдетіп
тұр, жаңа сөздер тудырып,
сөздер қосып, адастырмайтын
қарақшы даңғыл жол болып
тұр»
(Халел Досмұхамедұлы)
Ерін үндестігінің сингормонизм
заңдарының бір тармағы екені белгілі.
Қазақ тіл білімінің негізін қалаған
ғалымдар А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлы еңбектерінде
сингармонизм зандылығына ерекше
мән берілген. Өз кезінде
Х.Досмұхамедұлы "Қазақ-қырғыз
тілдерінде сингармонизм заңына
көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ.
Сингармонизм тілімізді үйренуге,
үйретуге жеңілдетіп тұр, жаңа сөздер
тудырып, сөздер қосып,
адастырмайтын қарақшы даңғыл жол
болып тұр",- деп анықтап кетеді
Р. Сыздықова да ерін үндестігі туралы өз
зерттеуінде былай дейді: «Сөздің басындағы
немесе бірінші ашық буындағы
ұ, ү, у, о, ө
дыбыстары және екі дауыстының ортасында
келген
у
дыбысы (тауық, бауыр) сияқты сөздерде
келесі буындағы
ы, і
дыбыстарын өзгертіп,
ұ, ү-
лерге жуықтатып естіртеді. Мысалы
: кү- ліп, құ-
лын, бү- гін, о- рын
болып айтылады. Еріндік
дыбыстардың
ықпалы
үшінші,
төртінші
буындарда біртіндеп әлсірей береді. Мысалы:
күмістің
деген сөздің екінші буыны
ү- ге
ұқсап,
соған жуық айтылса, үшінші буынында
і- ге
«күмүсті»
деп жуықтау айтылады
В.В.Радлов
та,
П.М.Мелиоранский де:
«Сонда
Тарғын
сөйлөйдү,
сөйлөгөндө
бүй дейді»
деп келеді. Ал
бұлардың
түсінігінде,
жазуында (дәл мәселеге
байланысты)
білместік
бар деу қисынсыз. Себебі
жазуды дамытамыз деп
жүріп, тіліміздегі осы бір
жарасымдылықты
құнсыз етіп алғанымыз
рас
Қазақ тілінде тіл үйлесімділігін бұзатын
университет, институт, циркуль,
цирк, театр, кино, студио, телефон, компьютер, калькулятор, принтер, интернет,
модем, модель, роль, журнал, газет
сол қалпында жұмсалады ал егер үндестік
заңы бойынша біз оларды
үнверстет, иінститұт, сіркүл, сіірк, телепон,
кәмпютр, әкумләтр, принтр, інтернет, мәдем, гәзит, рөл
деп айтуымыз
шарт.Тағыда
осындай сөздерді өз тілімізге негіздеп айтар болсақ аз да болсақ
өз тіліміздің тазалығын сақтап қала аламыз.
Қазақ тілінің мамандарын даярлайтын ЖОО-да оқытылатын қазақ тілін оқыту
әдістемесі пәнінің оқу-әдістемелік кешенінде арнайы тақырыптардың арасында
фонетиканы оқыту барысында ерін үндестігін сақтауға бағытталған арнайы
тақырыптар жоқ.Егер әдістемеге осындай тақырыптар енгізілсе аз да болса
тиімді болар еді.