Орындаған: Зиябек А. Н. Тексерген: Калимагамбетов А. М. Тобы
Түраралық бәсекелестік және оның рөлі
жүктеу/скачать 162,39 Kb.
|
Тіршілік етудің биоэтикалық мәселерінің пайда болуы мен дамуы. Адам өмірі мен құндылығын қорғаудың техногенді мәдениеті мен мәселесі. Биоэтика және қоршаған ортаны қорғау тұжырымдамасы
| Түраралық бәсекелестік және оның рөлі.
Түраралық бәсекелестік — бұл екі немесе одан да көп популяциялар арасындағы олардың өсуі мен өмір сүруіне кері әсер ететін кез келген өзара әрекеттесу. Түраралық бәсекелестіктің негізінде не жататынына қарамастан - бірдей ресурстарды пайдалану, түраралық химиялық немесе иллопатиялық өзара әрекеттесу немесе жыртқыштық — бұл түрлердің өзара бейімделуіне немесе бір түрдің екіншісіне вытыстырылуына әкелуі мүмкін. Түраралық бәсекелестік өте тез жүреді, егер түрлер ұқсас жағдайларды қажет етсе және бір тұқымға жатса. Сұр және қара егеуқұйрық — бір тұқымның әртүрлі түрлері. Еуропадағы адам қоныстарында сұр егеуқұйрық қазір орманды жерлерде және шөлдерде кездесетін қара егеуқұйрықты толығымен ығыстырды. Сұр егеуқұйрық үлкенірек, жақсы жүзеді, ең бастысы агрессивті, сондықтан қара түспен күресте ол жоғары көтеріледі. Шотландияның кейбір бөліктерінде қарақұйрықтың тез көбеюі басқа түрдің-әнші қарақұйрықтың санының азаюына әкелді. Австралияда Еуропадан әкелінген қарапайым ара шағуы жоқ кішкентай жергілікті араны ығыстырады. Фотофильді түрлердің – қарағай, қайың, көктеректің қорғауындағы орманда алдымен шыршаның көшеттері жақсы дамиды, олар ашық жерлерде қатып қалады, бірақ содан кейін жас шыршалардың тәждері жабылған кезде термофильді тұқымдардың көшеттері өледі. Жақын түрлердің түраралық бәсекелестігінің салдарының иллюстрациясы жартас көшкінінің екі түрі болуы мүмкін. Бұл түрлердің таралу аймақтары қабаттасқан жерлерде, яғни екі түрдің құстары бір аумақта тұрады, тұмсықтың ұзындығы мен тамақ алу тәсілі айтарлықтай ерекшеленеді. Нутчаткалардың қабаттаспайтын мекендейтін жерлерінде тұмсықтың ұзындығы мен тамақ алу әдісінде ешқандай айырмашылықтар жоқ. Осылайша, түраралық бәсекелестік түрлердің экологиялық және морфологиялық бөлінуіне әкеледі. Көптеген зерттеулер ұқсас өмір салтын жүргізетін бір-бірімен тығыз байланысты организмдер бір жерлерде өмір сүрмейтінін анықтады, ал егер олар бір аумақты алып жатса, онда олар әртүрлі тағамдарды тұтынады, әртүрлі уақытта белсенді болады немесе әртүрлі аймақтарды алуға мүмкіндік беретін басқа да белгілерге ие. Табиғатта бірдей нишаны алатын екі түр жоқ. Сонымен қатар, кейбір бір-бірімен тығыз байланысты түрлер жиі ұқсас болғандықтан, олар бірдей тағамды қажет етеді. Қатаң бәсекелестік нишалар ішінара қабаттасқан жағдайларда да байқалуы мүмкін. Белгілі бір тауашаны көбінесе бір түр алады. Табиғи жағдайда әртүрлі түрлердің популяцияларының өзара әрекеттесуін зерттеу өте қиын. Орыс ғалымы Г. Ф. Гаузе (1910 – 1986) зертханалық жағдайда Paramecium кірпікшелерінің бірнеше түрлері арасындағы бәсекелестік қатынастарды зерттеді. Азық-түліктің (бактериялардың) белгілі бір мөлшері бар таза дақылдарда жеке өсірілгенде, P. caudatum(I`) және P. aurelia (I`) түрлерінің өсу қисықтары әдеттегі S-пішініне ие болып шықты. Аралас дақылдарда өсіргенде, P / caudatum өледі (II`). Демек, P. Aurelia түрі азық-түлікті тартып алуда бәсекеге қабілетті болып шықты, ал P. caudatum түрі бәсекеге қабілетті түрде алынып тасталды. Осылайша, егер экожүйедегі екі түрдің қажеттіліктері жақын болса, түрлердің бірінің саны азая бастайды және ол толығымен ығыстырылады. Бір-бірімен тығыз байланысты түрлердің экологиялық бөліну құбылысы бәсекелестік алып тастау принципі немесе Гаузе принципі деп аталды: Егер санның өсуі бір өмірлік маңызды ресурспен шектелсе, екі түр шектеулі кеңістікте тұрақты өмір сүре алмайды, олардың саны да шектелген. Миллиондаған жылдар бойғы эволюцияда, егер әрбір бәсекелес түр өзінің экологиялық орнын алса, бәсекелестікті азайтуға болады. Экологиялық тауашалар (нишалар) — бұл физикалық кеңістікті ғана емес, сонымен бірге организмнің қоғамдағы функционалдық рөлін, оның сыртқы факторлардың градиенттеріне және басқа өмір сүру жағдайларына қатысты ұстанымын қамтитын ұғым. Экологиялық тауашалар (нишалар) — бұл қоршаған ортаның барлық факторларының жиынтығы, оның ішінде түрдің тіршілік етуі мүмкін. Мысал ретінде қылқан жапырақты орман құстарының кейбір түрлерінің экологиялық тауашаларын келтіруге болады: салмағы аз королек бұтақтардың ұштарынан жәндіктерді жинай алады. Шыбын-шіркей желде жәндіктерді ұстайды, бірақ оларды бақылау үшін бұтақтардың ұштары қолданылады. Қарақұйрық тамақты (ұлулар, құрттар) негізінен жер бетінде алады. Пика жәндіктерді ағаштардың қабығындағы жарықтардан алады. Клест-өшіргіш конус тұқымдарымен қоректенеді. Ал түрлі-түсті тоқылдақ ағаш діңдерінде жәндіктер бұрғылаған өткелдерді кесіп тастайды. Жыртқыш – жыртқыш, иесі — паразит немесе шектеулі кеңістіктегі өзара әрекеттесудің басқа түрлерін математикалық модельдеу үшін келесі теңдеулерді қолдануға болады: DN' / Dt=r 'n`(K` - N` - aN" /K`) және DN "/Dt=r " N "(K "- N "- bN" / K") мұндағы К - бөлек өмір сүру кезіндегі шекті тығыздық; N` және N` - бірінші және екінші түрлердің саны; r 'және r" - бірінші және екінші түрлердің максималды жылдамдығы; a – бірінші түрдің екінші түрге тежегіш әсерін сипаттайтын коэффициент; b-екінші түрдің бірінші түрге тежегіш әсерін сипаттайтын бәсекелестік коэффициенті. Теориялық тұрғыдан, егер оларға тән бәсекелестік коэффициенттері қанықтыру тығыздығының қатынастарымен салыстырғанда өте үлкен болса, екі түр бір аумақта өмір сүре алар еді. Өсімдіктерге келетін болсақ, олардың екі түрі қатар өмір сүре алады, егер популяция келесі айырмашылықтардың бірімен немесе олардың комбинациясымен сипатталса: қоректік заттардың әртүрлі қажеттіліктері; өлімнің әртүрлі себептері бір факторға әртүрлі сезімталдық белгілі бір токсиндерге әр түрлі сезімталдық. Түраралық бәсекелестіктің таралуы мен рөлі әрқашан экологиядағы ең қызу талқыланатын мәселелердің бірі болды. Көбінесе түраралық қатынастар асимметриялы болады, өйткені бір түр екіншісіне қарағанда бәсекелестіктен көбірек зардап шегеді. Шектеулі ресурстар үшін бәсекелестік сияқты жанама қатынастардан бастап, тікелей қатынастарға дейін, мысалы, бәсекелесті ығыстырудың физикалық құралдарын қолдану немесе ресурстарды пайдалану мүмкіндігінен айыру (белсенді бәсекелестік) сияқты түраралық қатынастардың бірнеше жолы бар. Соңғысының мысалы — Қаздардың әрекеті. Жартасты теңіз жағалауларында бос кеңістік өте жоғары бағаланады, ал қаздар көршілерін тастарға қарай итеру үшін кез келген мүмкіндікті пайдаланады. Дарвин түраралық бәсекелестік жақын түрлер арасында күшті болуы керек деп тұжырымдады, өйткені олар ұқсас ресурстарды тұтынуға бейім. Соңғы уақытта алыстағы түрлер арасында бәсекелестік табылғанымен, Дарвин тұжырымдамасы әлі де күшінде. Бәсекелестіктің рөлі туралы идеялар жылдар бойы өзгерді. Бастапқыда бұл өте кең таралған және маңызды деп есептелді, содан кейін кейбір экологтар жыртқыштық немесе Қауымдастық құрылымына сыртқы әсер ету рөлін алға тартты. Кейінірек экологтар бәсекелестік организмдердің кейбір топтары арасында маңызды рөл атқаратынын мойындады (мысалы, өсімдіктер) бірақ басқалармен (мысалы, шөпқоректі жәндіктер) бұл онша маңызды емес. Жақында ғана түраралық бәсекелестік шөпқоректі жәндіктер арасында өте кең таралғаны анықталды. Қорытынды. Қорытындылай келе, Түрішілік бәсекелестік жеке тұлғалардың өмір сүруге аз бейімделуіне әкеледі, олардың тұқымды жалғастыруға қосқан үлесі азаяды және кейінгі ұрпақтарда олардың генотипі төмендейді. Олар не өледі, не ұрпақ бере алмайды немесе қажетті мөлшерге дейін өседі. Түраралық бәсекелестіктің екі негізгі салдары бар: бір түрі екіншісін ығыстырады немесе олар бірге өмір сүреді. Сонымен, бәсекелестік өзара әрекеттесу табиғи сұрыпталуға байланысты морфологиялық өзгерістерге әкелуі мүмкін, бұл бір түрдегі және түрлер арасындағы даралардың экологиялық бөлінуіне әкеледі. Қолданылған әдебиеттер: Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение. М.: Высш. шк., 2006. Северцев А.С. Теория эволюции. М.: «ВЛАДОС», 2005. Берсімбаев Р.І. , Мұхамбетжанов К.Қ. Генетика. Алматы, “Қазақ университеті”, 2002. Берсімбаев Р.І., Мұхамбетжанов К.Қ. Жалпы және молекулалық генетика. Алматы, “Қазақ университеті”, 2005. Митчелл Пол. 101 ключевая идея: Экология.(пер.с англ. О.Перфильева.) О. В. Чистик. Экология: Учебное пособие. Одум Ю. Экология в двух томах. Урсул А.Д. Экологические системы. жүктеу/скачать 162,39 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|