Көшпелі мал
шаруашылығы
§42. Шаруашы-
лығы
|
●ХVІ –ХVІІ ғ. Қазақ хандығының негізгі шаруашылылығы-
көшпелі және жарт. көшп. мал шар.
●Маусымды жайы-
лым 4 кезеңге бөлінді:
1/ Қыста –қыстау
2/ Жазда–жайлау
3/ Күзде–күзеу
4/ Көктемде –көктеу.
|
●Қазақ халқы батыстан шығысқа 3000км, солтүстіктен оңтүстікке 2000 км-ге созылған аймақта көшіп-қонды
● ХVІ –ХVІІ ғ.қазақтарда шаруашылықтың үш түрі тарады:
1/ көшпелі, таза малмен айналысады
2/ Жартылай көшпелі, аздап егінмен айналысады
3/ Отырықшы, егіншілікпен айналысады
Қысқы көш
●Түйе, қой-ешкілер үшін қыстық жайылымға Қызылқұм шөлі таңдап алынды,малды құдық суымен суарды
●Қыста мал бағатын қазақ ауылдары үшін ең қауіптісі –жұт болды,жұт деген –малдың жаппай қырылуы
●Малдың жұқпалы аурулары:
1/ Ешкі ауруы –кебенек
2/ Қой ауруы – топалаң
3/ Сиыр ауруы – қарасан,
4/ Жылқы ауруы –жамандат, маңқа
5/ Түйе ауруы - ақшелек
Көктемгі көш
●Көктемге көшу мал төлдеу мерзіміне сәйкес келіп,төл алу жұмысымен қатар жүрді
●Көктемгі көштің қозғалысы жас төлдердің жағдайына байланысты күніне 8-10 км. аспады,осындай көшуді қазақтар «қозы көш» деп атады
●Малшылар үшін жауапты кезең –малдың жаппай төлдеуі болды
●Көктеуде қой қырқу жұмысы жүрді:
1/ Қой мен ешкіден –жүн, түбіт алды
2/ Жылқыдан – қыл
3/ Түйеден –шуда алды
●Көктеуден жайлауға көшу мамыр айы басында басталды
●Жас төлдерді түнге қарай көгенде ұстады
|
Жазғы көш
●Ауылдар жайлауда 1,5-2 ай отырды
●Малдың қыстан аман шығуы жайлауға байланысты болды
●Маусым айы аяғында тоқтыларды треңдеу судан айдап өткізген, мұны «тоғыту» деп атаған.
●Қозылардың жүнін қырқатын мезгіл –«қозы күзем» деп аталды
●Қырқылған жүннен киіз басты,қойдың жүнін түсіне қарай айырып, тулақтың үстіне салып, сабаумен (шыбық) жұмсартты.
●Жайлау –қазақтар үшін көңілді, сауықпен өткізетін мезгіл болды
Күзгі көш
●Малшылар суық басталысымен жайлаудан күздеуге көшті.
●Күзгі көштің жүгі ауыр болды
Егіншілік
●Егіншілік орталығы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан болды
●Сырдария, Шу, Талас,Іле өзендері алқабы суармалы егін шаруашылығына қолайлы болды
●Биік жерлерге суды шығырлар арқылы тартып шығарды
●Көшіп –қонуға көлігі жоқ,малы жоқ , егіншілкпен айналысқан кедейлерді жатақтар деп атады
●Бидай, арпа, тары, сұлы өсірді
●Жер жырту саймандары –тесе, ағаш соқа,тіс ағаш, тырма, қол орақ, күрек болды
●Көшпелі халықтың қысы –жазы жейтін,ұзақ сақтайға шыдайтын бағалы тамағы –тары болды
●Піскен астықты қол орақпен орды
●Қырманды атпен. өгізбне бастырды
●Дәнді қолмен септі
●Егінге суды Қаратаудан «кәріз» арқылы (құдық) жеткізді
|
