Орталық нерв жүйесі құрылымының жалпы жоспары, құрылымы, бөлімдері және маңызы мен қызметтері
жүктеу/скачать 0,78 Mb.
|
физо рк 3 (1)
| Орталық жүйке жүйесінде сомалық (анималдық) және вегетативтік жүйке жүйелерінің орталықтары орналасқан. Сомалық жүйке жүйесі сыртқы тітіркендіргіштерді қабылдайды және қаңқа бұлшық еттерінің қызметін басқарады, ол организмнің қимыл-қозғалысын, сыртқы ортада бір жерден екінші жерге жылжуын қамтамасыз етеді. Орталық ми қыртысында орналасқан – айқын шектелген шекарасы жоқ, ядро және шашыраған бөліктерден тұрады. Ми қыртысынан шыққан импульстер ми сабауы мен жұлындағы қозғалтқыш ядролар арқылы бұлшық еттерді қозғалысқа келтіреді. Вегетативтік жүйке жүйесі ішкі органдардың қызметін, зат алмасуды, өсіп-өну процестерін реттейді
Жүйке талшықтарынын, физиологиялық қасиеттері мен олардың қызметтерін талшықты нейрон деиесінен бөліп алып жеке зерттеуге болады. Физиологияда мүндай талдау әдістері күрделі қүбылыстардың табиғатын анықтау үшін қолданыла береді. Жүйке орталыгынан шетке шыққан нейроның ұзын өсінділері топтанып түрлі жуанды-жіңішкелі жүйке қүрайды. Әр жүйке көп-теген талшықтардан түрады, мысалы бақаның шонданай жүйкесі 12 000-дай жүйке талшықтарынан кұралған. Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттерінің бірі оның козғыштығы, екіншісі — қозу процесін өткізу, Қозғыштық (тітіркендіруге жауап ретінде қозу процесінің пайда болуы) қозғыш тканьдерінің бәріне тән қасиет. Олар қозу процесін клеткалық мембрананың бойымен жылжытады яғни өткізеді. Қозуды өткізу жүй-ке үшін тек физиологиялық қасиеті ғана емес, оііың орындайтын не-гізгі қызметі. Жүйке орталықтарының физиологиялық қасиеттері Жүйке орталығында қозу бір бағытта өтеді Жүйке орталығынан қозу баяу өтеді, яғни әр синапста 1 – 2 мс кідіреді (0,5 мс медиатордың бөлінуіне, 1,5 мс медиатор диффузиясына). Тез қажу (медиатор санының азаюы, қуат қорының азаюы, постсинапстық рецепторлардың медиаторға бейімделуі) Қозудың жинақталуы-суммация – (1863 жылы И.М. Сеченов) ОЖЖ табалдырық күштен төмен қозуларды жинақтап, рефлекс жауапты тудырады. Жинақы қозудың екі түрін ажыратады: кеңістік, ол конвергенцияғанегізделген; бір іздік немесе уақыттық. Конвергенция – бірнеше нейроннан келіп түскен әртүрлі серпіністер бір жүйке орталықтарында (нейрондарда) жиналуы. Конвергенцияның келесі түрлерін ажыратады: мультисенсорлық; мультибиологиялық; сенсорлы-биологиялық; аксосенсорлық. Дивергенция – бір аксон тармақталып әр түрлі нейрондармен байланысады да көптеген синапстар құрайды. Сондықтан жүйке орталықтары бірден бірнеше рефлекстік іс әрекетке қатысады. Адекватты рефлекстік реакция пайда болады. Окклюзия - «бітелу». Рецептивтік өрістердің бір бөліктерінің жабылуы. Жинақы реакциясы жеке тітіркендірген-дегі арифметикалық қосынды реакция жауабынан төмен болады. Жеңілдеу – жинақы реакциясы жеке тітіркендірген-дегі арифметикалық қосынды реакция жауабынан жоғары болады. Қозудың жиілігі мен күші тітіркендіргіш жиілігі мен күшіне тең болмайды, өзгереді – Трансформация. Әсерден кейінгі жауап. Рецепторды тітіркенуі тоқтағанмен рефлекстік әсерлер жалғасады: қысқа мерзімді (ізді деполяризация); ұзақ мерзімді (қозу нейрондар арасындағы тұйық тізбектермен айналып жүреді). ІЗ САЛУ – кейінгі серпіністер алғашқы серпіністерден жылдамырақ өтеді (морфобиохимиялық және физиологиялық өзгерістер) Суммация ол жалпы екіге бөлінеді:уақыт және кеңістік бойынша суммация деп.Уақыт бойынша суммация бір синапс шегінде ғана жүруі мүмкін.Оның негізінде қоздыратын немесе тежейтін постсинапстық потенциалдардың жиынтығы болып табылады.Қозу және тежеу ғана суммацияланады.Кеңістік суммациясы бірнеше синапстардың қоздыратын немесе тежейтін постсинапстық потенциалдардың жиынтығынан құралады.Қозу мен теделу бірге суммациялануы мүмкін. Нерв орталықтары арқылы қозудың берілуінің кідіруі. Бұл қасиетте синапстардың санына байланысты. Себебі, рефлекторлық доға жүйесінде қозу орталық нерв жүйесінің синапстары арқылы кідіріп өткізіледі. Нақты өлшеу жүргізгенде бір синапстағы кідіру 0,5 мсек болатындығы анықталған.Соған байланысты рефлекстің орталық уақыты қондырма нейрондардың санына тәуелді болады. Ритм трансформациясы. Нерв орталықтары өздеріне келген импульстер ырғағын өзгерте алады, трансформациялайды. Сол себептен де нерв орталығының жұмыс органына жіберетін эфференттік импульстері белгілі шамада тітіркендіру сипатынан басқаша бола алады. Афференттік нервке түскен бір стимулға жауап ретінде нерв орталығы жұмыс органына қозу импульстарының тобын жібереді. Нерв орталықтарынан шеткі жұмыс органдарына секундына 50-200 нерв импульстары түседі. Жүйке орталығы үздіксіз тонуста болады.Тонус деген сөздің екі мағынасфы бар. Орталық жүйке жүйесінде тонус ол үзбей қозу дегенге келеді.Орталықтың тонусы күшейсе бұл қозудың үдегенін көрсетеді,ал тонус төмендесе қозудың бәсеңдегені байқалады. Жүйке орталығын үздіксіз тітіркендіру арқылы оның ет және жүйке талшықтарына қарағанда тез қажитыны анықталады. Бұл, біріншіден синапстарда медиаторлар санының азаюынан, ешіншіден, нейрондарға оттегі жетіспеуінен (гипоксия) болады. Тәжірибе жүзінде жұлын сегментінің артқы түбірін осы арадағы еттердің жиырылуы тоқтағанша үзбей тітіркендіріп, содан соң тітіркендіргішті сол сегментті алдыңғы түбіріне көшірсе, жиырылуы тоқтаған ет қайтадан жиырыла бастайды. Жұлынның артқы түбірін ұзақ уақыт үзбей тітіркендіру салдарынан ет жиырылуының тоқтауы ОЖЖ-нің қажуын ал тітіркендіргіштің орнын ауыстыру нәтижесінде еттің қайтадан жиырылуы оның қажымағанын көрсетеді. 6. Орталық нерв жүйесіндегі үйлестіру туралы түсінік. Субординация принципі. Жүйке жүйесі перифериялық және орталық болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) жұлын мен миды қамтиды. Адамның барлық маңызды мінез-құлық реакциялары ОЖЖ қолдану арқылы жүзеге асырылады. ОЖЖ негізгі функциялары: • барлық органдар мен жүйелердің қызметін координациясы(үйлестіру) • қоршаған ортаның жағдайына және оның қажеттіліктеріне сәйкес органның жағдайы мен мінез-құлқын басқару. ОЖЖ принциптері: • субординация - төменгі жүйенің жоғары деңгейге бағынуы • координациясы - жүйке орталықтары мен әртүрлі бөлімдердің өзара әрекеттесуі, дененің адекватты реакциясын қамтамасыз етеді • Интеграция - шешім қабылдау үшін ақпарат жиынтығын қабылдау, біріктіру және өңдеу. ОЖЖ негізгі принциптері: 1. Иррадиация принципі- Нейрондардың кішкене бөлігі қозғанда, қозу нейрондардың көп бөлігіне таралады, жан жаққа жайылады. 2. Конвергенция принципі- Көптеген нейрондардан қозу\тежелу келген кезде қозу бір немесе бірнеше нейронда жинақталуы 3. Доминанттылық қағидасы. Доминант уақытша орталық жүйке жүйесіндегі қозудың басымдылық көрсетуі. Ол басқа орталықтардың жұмысын тоқтата алады. 4. Кері байланыс принципі- ОЖЖ-не рефлекстің қалай болғанын, оның жеткіліктілігі немесе туралы хабарлайды. 5. Субординация принципі. ОЖЖ бөлімдерінің бір-біріне бағынады, ми қыртысы - бұл ең жоғарғы бөлім. 6. Қозу және тежелу процестерінің өзара әрекеттесу принципі. Орталық жүйке жүйесі қозу мен тежелу процестерін үйлестіреді. Қозу процесі тежелуді тудырады және керісінше. 7. Орталық нерв жүйесінде қозудың таралу ерекшеліктері. Қозуконвергенциясы. Із салу, жеңілдету, тежеу, окклюзияқұбылыстары. Орталык жүйкедегі тежелу күбылысын 1861 ж И.М. Сеченов ашты. Баканың миын ашып, көру төмпешігінің үстіңгі деңгейінен кесіп, үлкен ми сьңарларын алып тастайды. Аз уақыттан соң баканың арткы аяғын әлсіз күкірт кышкылыньң ерітіндісімен тітіркендіреді. Сонда бақа аяғын тартып алады. Рефлекс уақытын өлшеп алады. Енді көру төмпешігіне aс түзынын кішкентай түйіршігін салады. Мұндайды баканың аяғын тартып алу рефлексінің уакытя үзаратыны байқалды. Автордың түжырымы бойынша] бақа миының таламусында жұлын рефлексін тежейтін нерв орталығы болғаны. Н.Е. Введенский тежелу кұбылысы үлкен ми сыңарларында болатынын ашты. И.П. Павлов шартты рефлекстің тежелу зандылығын ашты. Демек, орталық жүйенің барлық бөлімдерінде тежелу орталығы бар. Осыған байланысты және баскада себебі тер бойынша тежелудің бірнеше түрлері болатындығы байқалған. Оның пайда болу механизміне қарай мынадай негізгі түрлері бар. Постсинапстык тежелу немесе тура тежелу. Козу импульстері әсерінен аксон талшығының ұштарынай бөлініп шыгатын гамма амин май қышқылы (ГАМК) бөлініп субсинапстык мембранада қоздырушы сынаптағыдай диполяризация емес гиперполяризация жүргізеді. Осы оң эарядты электрлік толқын тежеуші постсинапстык потенииал (ТПСП) деп белгіленеді. Пресинапстык тежелу. Атына сәйкес тежелуді тудыратын өзгерістер пресинапстық мембранада жүреді. Тежеуші аралык нейронда тежегіш медиаторлар хлор йондарының өткізгіштігін арттырады. Қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Бұл тежелу көбінесе Реншоу торшасының катысуымен жүреді. Ол синапстагы медиатордың шығуын тоқтатады. Пессималлы тежелу. Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. 8. Ортақ соңғы жолдың принциптері, жалпы соңғы жол үшін күрес, күш / маңыздылық факторы. Реципрокты тежелу . Жалпы соңғы жол принципі. Бұл принципті ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон қалыптастырған. Әртүрлі көптеген афференттік талшықтар арқылы орталық жүйке жүйесіне келетін импульстер 1 ғана қондырма немесе эфференттік нейрондарға тоғысуы (берілуі) мүмкін. Бұл принцип эфференттік нейрондардан афференттік нейрондар санының әлде қайда көп екендігімен түсіндіріледі, сондықтан афференттік нейрондар эфференттік және қондарма нейрондардың денелері мен дендриттерінде көптеген синапстарды түзеді. Ақырғы жол әр түрлі рефлекстердің орындалуына қатынаса алады және организмдегі кез келген рецепторлық аппаратпен байланыста бола алады. Жалпы ақырғы жолы бар рефлекстерді одақтастар және онтогонистер деп ажыратады. Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі тежеуін бірмезгілді теріс индукция деп те атайды. 9. Доминанттық принципі, оның анықтамасы және қасиеттері. Доминанта[1] (лат. домінанс - үстем, негізгі, басым идея) — семантикалық тұрғыда неғұрлым қарапайым, стилистикалық тұрғыда бейтарап, синтагматикалық жағынан орнықты, ұқсас немесе жақын мағыналас синоним сөздерді өз айналасына топтайтын сөз. Доминанта – (лат. домінанс – қаз. үстемдік ету) – деген мағынаны білдіреді. Өзекті қажеттілікпен немесе зейіннің үстемділігімен адамның миында өктемдік ететін қозу ошағы. Мидың көршілес аумағындағы әлсіз қозуларды тартып күшеюге қабелеттілігі. Д. – жүйке орталығының негізгі заңдылығының бірі. Қозған орталықтың басқа алаптағылардан да күшейіп кетуін үстемділік (доминанта) заңы деп атайды. Доминанта түсінігін және оның қасиетін А.А.Ухтомский (1875-1942) жылы ашып, ғылымға (1923) енгізген. Доминанта теориясы адам мінез-құлығының басқа да қажеттіліктерінің пайда болуының физиологиялық негізін ғылыми тұрғыдан түсінуге мүмкіндік береді. Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты д о м и н а н т а деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу үрдістерін өзіне тартады. Осыдан мидың күшті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам санасын (зейінін) бағыттап, шоғырландырып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, сағаттың тықылы, соғуы келді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуімізге жәрдемдеседі. Өйткені жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып, солардың есебінен күшейетіні зерттеулер негізінде дәлелденген. А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П.Павловтың «Қозудың оптималдық алабы» деп аталатын тұжырымы онан сайын толықтыра түседі. 10.Орталық нерв жүйесіндегі тежелу. И.М.Сеченовтың орталық тежелу туралы ілімді құрудағы рөлі. Тежелу — физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі. Тежелу шеткі органдарға да, орталығы жүйке жүйесіне де тән.Орталык жүйкедегі тежелу құбылысын 1861 ж И.М. Сеченов ашты. Бақаның миын ашып, көру төмпешігінің үстіңгі деңгейінен кесіп, үлкен ми сыңарларын алып тастайды. Аз уақыттан соң бақаның арткы аяғын әлсіз күкірт кышкылыньң ерітіндісімен тітіркендіреді. Сонда бақа аяғын тартып алады. Рефлекс уақытын өлшеп алады. Енді көру төмпешігіне aс түзынын кішкентай түйіршігін салады. Мұндайды баканың аяғын тартып алу рефлексінің уакытя үзаратыны байқалды. Автордың тұжырымы бойынша бақа миының таламусында жұлын рефлексін тежейтін нерв орталығы болғаны. Н.Е. Введенский тежелу кұбылысы үлкен ми сыңарларында болатынын ашты. И.П. Павлов шартты рефлекстің тежелу зандылығын ашты. Демек, орталық жүйенің барлық бөлімдерінде тежелу орталығы бар. Осыған байланысты және баскада себебі тер бойынша тежелудің бірнеше түрлері болатындығы байқалған. Оның пайда болу механизміне қарай мынадай негізгі түрлері бар. Постсинапстык тежелу немесе тура тежелу. Қозу импульстері әсерінен аксон талшығының ұштарынай бөлініп шығатын гамма амин май қышқылы бөлініп субсинапстык мембранада қоздырушы сынаптағыдай диполяризация емес гиперполяризация жүргізеді. Осы оң зарядты электрлік толқын тежеуші постсинапстык потенииал деп белгіленеді.Пресинапстык тежелу: Атына сәйкес тежелуді тудыратын өзгерістер пресинапстық мембранада жүреді. Тежеуші аралык нейронда тежегіш медиаторлар хлор йондарының өткізгіштігін арттырады. Қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Бұл тежелу көбінесе Реншоу торшасының катысуымен жүреді. Ол синапстагы медиатордың шығуын тоқтатады. Пессималлы тежелу:Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. Орталық тежелу: Сеченовпен ас тұзы кристалын бақаның ашық миының төрт төмпешік миына салу тәжірбиесі кезінде ашылды. Бүгу рефлексі уақытының ұлғаюын байқады. Бұл тәжірибие ОЖЖ тежелу процесінің бар деген тұжырымды жасауға көмектесті. Сеченовтық тежелу субординация принципінің жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Қорытындылай келе тежеу физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі. Тежелу шеткі органдарға да, орталығы жүйке жүйесіне де тән. Орталығы жүйке жүйесіндегі Тежелу процесін алғаш рет И.М. Сеченов ашқан, физиологияда мұны Сеченов тежелуі деп атайды. 11.Тежелудің түрлері: постсинапстық, пресинапстық, пессимальді,кері тежеу, реципрокті, латеральді . Тежелу дегеніміз-қозуды күшейтеді немесе төмендететін процесс болып табылады.Бұл процесті тәжірибеден өткізіп, Сеченов ашқан. Тежелудің екі түрі болады: I.Бастапақы тежелу-арнаулы тежелу нейрондарының әрекетінен болады. Бастапқы тежелудің екі түрлі жүйеде өтетеін бөлімдері болады: a.Постсинапстық тежелу- ол синапстан кейінгі тежелу.Тежейтін нейрондардың қатысуына байланысты жүзеге асады. b.Пресинапстық тежелу- синапсқа дейінгі тежелу. Реншоу жасушасының өзі қатысады. II.Салдарлық тежелу-арнаулы тежелу құрылымдары қатыспайды. Салдарлық тежелудің үші түрі болады: a.Пессималды тежелу; b.Парабиоздық тежелу; c.Қозудан кейінгі тежелу. Постсинапстык тежелу немесе тура тежелу. Қозу импульстері әсерінен аксон талшығының ұштарынай бөлініп шығатын гамма амин май қышқылы бөлініп субсинапстык мембранада қоздырушы сынаптағыдай диполяризация емес гиперполяризация жүргізеді. Осы оң зарядты электрлік толқын тежеуші постсинапстык потенииал деп белгіленеді. Пресинапстык тежелу: Атына сәйкес тежелуді тудыратын өзгерістер пресинапстық мембранада жүреді. Тежеуші аралык нейронда тежегіш медиаторлар хлор йондарының өткізгіштігін арттырады. Қоздырушы постсинапстық потенциал шамасы төмендейді, таралатын әрекет потенциалы тумайды. Бұл тежелу көбінесе Реншоу торшасының катысуымен жүреді. Ол синапстагы медиатордың шығуын тоқтатады. Пессималлы тежелу: Қоздырушы синапска түсетін импульстер шамадан артық жиілеп кетсе, постсинапстык мембранада әлсіз деполяризация жүретіндіктен пайда болады. Тітіркендіргіш әсері нейронның абсолюттік рефрактерлік кезеңіне жетсе, торшаның қозуы тежеледі. Қозудан кейінгі тежеу: Қозудан кейінгі жүйке орталығының қозғыштығының уақытша төмендеумен сипатталады. Осы қозудың бір механизмі - ұзақ мерзімдегі іздік гиперполяризацияның нәтижесіндегі нейрон қозу табалдырығының уақытша жоғарвлауы Латеральды тежелу: Қозу көзіне жақын орналасқан жүйке орталықтарына тежелу процесінің таралуын болжайды. Реципрокты тежелу: Ілесетін тежелу антагонистік бұлшықет топтарының жұмысы негізінде көрсетілген. Бүгілу бұлшықеттерінің қозуы бір мезетте жазылу бұлшықеттерінің тежелуін тудырады немесе керісінше болады. Қорытындылай келе тежеу — физиологияда қозуды басатын немесе әлсірететін белсенді жүйкелік процесс; белгілі бір әрекеттің бәсеңдеуі немесе тоқтауымен сипатталатын құрылымдардың ерекше биологиялық күйі 12.Орталық нерв жүйесінің қызметін зерттеу әдістері. Орталық жүйке жүйесін зерттеу әдістері екі үлкен топқа бөлінеді: Экспериментальдық: Экстирпация, миды түрлі деңгейде кесу (айыру әдісі); Модель жасау әдісі; Стереотактикалық әдіс; Потенциалды әдіс; Шартты рефлекстер әдісі; Биохимиялық әдістер. 2. Клиникалық: Электроэнцефалография (ЭЭГ); Мидың компьютерлік томографиясы (КТ); Магнитті резонанстық (МРТ); Оң эмиссионды томография (ПЭТ); Эхоэнцефалография; Реоэнцефалогрфия (РЭГ).[7] 3.1 Орталық жүйке жүйесін зерттеудің экспериментальдық әдістері Экстирпация (толық немесе бөлшектеп алып тастау), айыру (миды әр түрлі деңгейде кесу). Егер мидың екі жарты шарларын бөлсе, оны комиссуротомия дейді, ми қыртысы мен төменгі құрылымдарын айырса – лоботомия дейді. Бұндай әдіс кесуден төменгі бөлімдердің қызметін қызметін және алынып тасталған жоғарғы орталықтардың функциялық мағынасын түсінуге мүмкіндік береді. Модель жасау әдісі (физикалық, математикалық, концентуальдық). Қолдан жасалған механизмдердің қызметі мидың кейбір қызметтеріне ұқсас болады. - Рефлекс уақытын анықтау аппараты - Жасанды (интеллект) Олар көбіне компьютерлік механизмдер. Стереотактикалық әдіс терапиялық және диагностикалық мақсатта мидың көрсетілген құрылымдарына зондтарды, электродтарды енгізуге мүмкіндік береді. Оларды енгізу стереотаксикалық атластарда сипатталған қызығушылықтың ми құрылымының орналасуының үш өлшемді кеңістіктік координаттарын ескере отырып жүзеге асырылады. Атластар бас сүйегінің сипаттамалық анатомиялық нүктелеріне қатысты электродты немесе зондты қай бұрышта және қандай тереңдікте қызықтыратын ми құрылымына жету керек екенін көрсетеді. Бұл жағдайда науқастың басы арнайы ұстағышқа бекітіледі. 13.Электроэнцефалография, туындаған потенциалдар, олардың шығу тегі. Электроэнцефалография (аббревиатура – EEG; басқа грек тілінен ἥλεκτρον – электрон, кәріптас, ἐγκέφαλος – ми және γραμα – жазу) – электрофизиологияның терінің терінің жалпы электрлік бетінің жойылуының заңдылықтарын зерттейтін электрофизиология бөлімі. , сондай-ақ мұндай потенциалдарды тіркеу әдісі [1]. Сондай-ақ, ЭЭГ мидың биоэлектрлік белсенділігін жазу арқылы оның функционалдық күйін зерттеудің инвазивті емес әдісі болып табылады. Электроэнцефалография мидың нейрондарында иондық токтың әсерінен кернеудің ауытқуын өлшейді. Клиникалық түрде электроэнцефалограмма – бұл мидың немесе бас терісіндегі бірнеше электродтардан жазылған белгілі бір уақыт аралығындағы мидың өздігінен жүретін электрлік белсенділігінің графикалық көрінісі[ 14. Эндокриндік жүйенің функционалды ұйымдастырылуы. Эндокриндік бездердің жалпы сипаттамасы. Адам денесіндегі жасушалар,тіндер,мүшелер жүйке және гуморальды жолмен реттеледі. Гуморальдық жолмен арқылы барлық құрылымдар арасында үздіксіз , уақыт және кеңістік тәртібімен түрлі жолдар мен тетіктер арқылы мәлімет алмасып отырады. Гуморальдық реттелуді көбінесе ішкі сөлініс бездері атқарады. Олар организмген биологиялық белсенді зат гормон бөледі. Эндокриндік бездердің сөл шығаратын өзегі болмайды,без жасушалары қан мен лимфа капилярларымен торланған, сондықтан без өнімдері тікелей қанға өтеді. Ал экзокриндік бездердің өзегі болады, олар өзектерін арнайы мүшелерге ашады. Ішкі секреция бездеріне гипофиз,эпифиз, қалқанша , қалқанша маңы бкзі,айырша безі, бүйрекүсті , ұйқы және жыныс безі жатады. Ішкі секреция бездеріне плацентаны да жатқызады. Өйткені ол екіқабат әйелдерде бірнеше гормондарды бөледі: эстроген,прогестерон,гонадотропин. Сонымен қатар ішкі секреция безде гипоталамустың құрылымымен тығыз байланысты. Оның ядроларында нейросөлініс болады,яғни гипофиздің артқы бөлігінде түсетін немесе алдыңғы бөлігіндегі қан тамырларға тікелей келетін және аденогипофиздің жасушалар қызметіне әсер ететін билогиялық белсенді заттар бөліп шығарады.сонымен қатар ішкі сөлініс бездерінің ағзаларына бүйрек, ішек қарынның кілейгейлі қабығы, бауыр жатады. Өйткені олар қанға организм мүшелерінің қызметіне қажетті заттар бөледі. Мысалы:ренин, гастрин,секретин,панкроезимин,энтерогастрин,энтерогастрон,эритропоэтин. 15. Гормондардың жіктелуі, қасиеттері, түрлері, әсер ету механизмі және физиологиялық ролі. Гормондар арқылы өсу және даму реттеледі. Гормондар қан мен лимфаға сініп бүкіл денеге әсер етеді: Метоболизмдік-зат алмасу үдерісіне қатысады Морфогенетикалық-конформациялық құрылымдық үрдістерді ажыратады Кинетикалық-қызмет орындаушы ағзалардың белсенділігі мен қызметіне және тежеуші факторға әсер етеді Түзетілуші-тіндер мен ағзалардың қарқынын өзгертеді Гормондардың физиологиялық және биологиялық қасиеттеріне байланысты 3 классқа жіктеледі: Белоктық-пепдитті құрылымдар кіреді Стероидттар Амин қышқылының туындылары Ішкі секрециялық бездер генетикалық жоспарланғандықтан тек арнай гормондарды ғана бөледі.олар организмнің ішкі ортасында бос күйінді, ал қан плазмасының белоктарында қосылған күйде болады. Гормондар құрылымы әртүрлі болады Актондар-гормондардың жасушаға арнай әсерін қамтамассыз етеді Гаптомерлар-гормонның әсер ету жерін іздейтін бөлікке жатады Гормондардың 3-ші бөлігі белсенділік дәрежесін және оныі басқа қасиеттерін реттеуге қатысады. Гормондардың физиолгиялық қасиеті: Гормондар қашықтықтан әсер етеді Гормондар шуморальдық реттелуде аралық рөл атқарады. Негізігі бағыттаушы әсерді орталық жүйке жүйесі атқарады Арнайы әсері болады. Биологиялық белсенділік жоғары болады Олар өте тез және қысқа уақытта әсер етеді Олар құрылымдық өзгерістер туғызады,кейде тіннің өсуін күшейтеді ,кейде тежейді. Гормондар рнк және нуклеин қышқылдардың жасалуына әсер етеді Олар жасушада жүретін химиялық үрдістерге әсер етпейді Гормондар қан ағысына ілеседі барлық тіндер мен ағзаларға жеткенімен белгілі бір гормонды қабылдауға дағдыланған әрбір мембранада гормон рецепторлары болады, олар белгілі бір тін мен ағзаға әсер етеді.жасушалық қабылдағаш арнайы беолкқа жатады,оның молекуласы белігілі бір бөлігі гормонның арнайы фрагментіне сәйкес келеді. Осы сигнал гормон мен жасуша арасындаға байланысты қамтамассыз етеді. Белоктық гормондардың қабылдағыштары цитоплазмалық мембаранда орналасады. Олар рецепторлармен қарым қатынасқа түскенде аденилатциклаза ферменті активтенедіг. Ал олар протеинокиназаларды белокты синтездеуге қажетті ферментті белсендендіреді ол гуанозинмонофосфатқа әсер етеді. Гормондардың әсер етуі: Тіндер мен ағзаларға тікелей әсер етеді.себебі гормон мембрана арқылы жасушаға тез өтеді тағы мебраналық байланысқа түседі. Гормондар ағзаларды тітіркедірріп рефлекстік жолмен әсер етеді.мысалы денемен жүйке арқылы байланысқан тамырға адреналин өткңзгенде дем алу мен лимфа ағысы өзгереді Олар орталық жүйке жүйесі арқ орындалады. Олардың нейрондардың кернейуінің жорғарылауы не төмендеуі арқылы қозғаштығы өзгеріп отырады Гормондарға шартты рефлекс әсер етеді. 16.Гипоталамустың нейсекреторлы қызметі: либериндер мен статиндер. Гипоталамустың гипофизбен функционалды байланыстары. Гипофиз мен гипоталамустың арасында жүйкелік гуморальдық атқаратын қызметтері бір.гипоталамустың супраоптикалық пен паравентрикулярлық нейрондар аксондары гипофиз аяқшалары артқы бөліміне өтеді.гипоталамустың нейрондары нейросекреторлық қызмет атқарады. Нейрогипофиздің гормондары белок-нейрофизмен қосылыста болады және қанға өткенде байланыстан босайды. Гипоталамустың түзетін заттары прогормонға жатады.олар гипоталамустың артқы бөлімінде пісіп жетілгенде ғана гормонға айналады. Гипоталустың алдыңғы және ортаңғы бөлімдері гипоталамуспен қан тамырлар арқылы байланысады.визили шеңберінен тарайтын жоғарғы гипофиз артериясы ілмектер мен түйіндерден тұратын капилярлық торды түзкді. Осы торға гипоталамустың нейросекреторлық жасушалары келіп нейрокапилярлық түйіспелерді түзеді. Осы түйіспелер арқылы қанға нейросекреторлық әсер етушілер шығады. Қан капилярлары 10-20 дан қуыс вена тамырларына құйады. Олар гипофиз сабағы арқылы оның алдыңғы бөліміне өтіп,екінші капилярлар торын құрайды.осының әсеріннен гуморальдық стимуляторлар без тіндеріне тікелей әсер ете алады. Гипоталамустың нейросекреторлық жасушаларынан гипофиздің алдыңғы бөліміне босатушы факторлар өтеді. Оларға самототропин, АКТГ,ГТГ,ТТГ, аденогипофиздің бөлінуіне алып келеді. Гипоталамустың жүйке жүйесінің бөлігі эндокриндік реттеуге ауысады. Гипоталамус ядроларынан либерин мен статин нейропепдиттер бөлінеді. Либериндер-күшейтуші, ал статин-тоқтатушы,тежеуші қызмет атқарады. Гипоталамус ядроларында 7 либериндер мен 3 статин анықталды. Либериндерге кортиколиберин, тиролиберин,люлиберин,фоллилиберин,соматолиберин,меланолеберин,пролактолиберин жатады. Статиндерге соматостатин,меланостатин және пролактостатин жатады. Орталық жүйке жүйесі ішкі секреция бездеріне вегетативті жүйке жүйесінің талшықтары және гипоталамус-гипофиз жүйесі арқылы жүзеге асады. Және олардың екі реттеу тетіктері болады: жүйкелік және гуморальдық болады. тағы бір реттелуге тура және кері байланыс болады және осы реттелуде орналасқан рецепторлардың маңызы көп. Себебі гипоталамуста баро ,термо,хемо,осмо,глюкорецепторлар орналасады. Олар гемеостаздың өзгерістеріне сезімтал болып табылады. Аденогипофизден бөлінетін гормондар: Аденокортикотропты (АКТГ)-бүйрекүсті безі қыртысының секрециясына әсер етеді Гонатропты гормон(ГТГ)-жыныстық бездерге әсер етеді Териотропты гормондар(ТТГ)-қалқанша без секрециясына әсер етеді Соматотропты гормон (СТГ)-бойдың өсуіне әсер етеді Нейрогипофиздің гормондары: Окситоцин-жүктілік кезінде жатырды жиырылуына әсер етеді және адсорбцияға қатысады Васоприсин-организмде суды ұстап артерияларды қысып,артериялық қысымды үлкейтеді. Несахарный диабеттің пайда болуына алып келеді. Аденогипофиз гормондары (соматотропты, тиреотропты, кортикотропты, пролактин): физиологиялық рөл, секрецияны реттеу. шш гипофиздің немесе гипофиздің алдыңғы және ең үлкен бөлігі. Бұл жұмыртқа тәрізді құрылым мидың базальды бөлігінде, гипоталамустың астында орналасқан (ол гипофиздің сабағымен байланысты) және sella turcica деп аталатын сфеноидты сүйектің қуысында орналасқан. Бұл біздің адам болып қалыптасуымыз үшін үлкен маңызы бар мидың кішігірім аймағы, оның негізгі қызметі гормондардың көп мөлшерде шығарылуын реттеу. Сондықтан ол нейроэндокриндік жүйенің бөлігі болып табылады, және ол арнайы байланысты өсуге, метаболизмге және жыныстық қатынасқа байланысты гормондар. Бұл ми аймағы өте қан тамырлы, және көптеген безді жасушалар бар. Осы мағынада аденогипофиз алты үлкен жасушадан тұрады, олардың кем дегенде бесеуі аденогипофиздің бөліп шығаратын және реттейтін әртүрлі гормондарды бөлетіні белгілі: соматотроптар (өсу гормонын бөлетін), маммотрапалар (олардың бөлінуіне әсер етеді пролактин және тиреотропин), кортикотроптар (олар кортикотропинді немесе АКТГ бөледі), гонадотроптар (жыныстық гормондармен байланысты, бұл жағдайда фолликулды ынталандыратын гормон және лютеин гормоны), тиротроптар (пролактин синтезін ынталандырады, бірақ әсіресе тиротропин) және хромофобтар ( бұрынғылардың мүмкін жоғалуын қалпына келтіруге қызмет етіңіз). Қатысты мақала: «Адам миының бөліктері (және қызметтері)» Бұл құрылымды басқаратын гормондар Аденогипофиз, алдыңғы бөлімде байқағанымыздай, әртүрлі гормондардың бөлінуін және реттелуінің негізгі қызметін атқарады. Бұл гормондар әртүрлі биологиялық процестерді генерациялау және оларға жол беру туралы сөз болғанда өте қажет. Ол түзетін әр түрлі гормондардың ішінде мыналар ерекшеленеді. 1. Кортикотропин Бұл зат адренокортикотропты гормон деп те аталады эндогенді глюкокортикоидтар түзген кезде өте қажет, негізінен бүйрек үсті бездеріне әсер етеді. Оның әрекеті метаболизмді реттеуге мүмкіндік беретін (мысалы, инсулин секрециясына әсер етеді), гомеостатикалық тепе-теңдік және қабыну процестері сияқты әртүрлі гормондардың қоздырғышын жасайды. 2. Бетаендорфиндер Бета-эндорфиндер - гипофиздің алдыңғы бөлігінен бөлінетін гормондардың тағы бірі. Бұл эндогенді опиоидтар ретінде әрекет ететін заттар, әдетте олармен байланысты ауырсыну сезімін қалыпты, төмендетеді немесе тежейді. Ол өз кезегінде рахат пен релаксация сезімдерін тудырады. Ол үлкен күш салу арқылы немесе жүктілік пен босану кезінде пайда болады. 3. Тиротропин Қалқанша безінің жұмысын реттейтін, оның әрекетін қалқанша безінің гормондарының бөлінуіне және организмде реттелуіне ықпал ететін іргелі гормон. 4. Пролактин Бұл гормон негізінен белгілі сүт бездерінде сүт өндіруге жауап береді жүктіліктен кейін (гормонның өзі жүктілік кезінде көтеріле бастаса да). Бұл әрекеттен басқа, бұл кеуде өсуіне, етеккірдің тежелуіне және ерлердің отқа төзімді кезеңіне әсер етеді. 5. Фолликулаларды ынталандыратын гормон Көбею саласындағы маңызды зат - фолликулды ынталандыратын гормон әйелдерде ооциттер мен эстрадиол өндірісін ынталандыратын рөл атқарады (ерлерде сперматозоидтар пайда болады). Одан басқа физикалық дамуға және жыныстық жетілуге әсер етеді. 6. Лютеиндеуші гормон Бұл гормон көбеюмен және сары денемен тығыз байланысты, оның белгілі рөлдерінің бірі овуляция процесін тудырады. Еркектерде ол көбеюде және жыныстық қатынаста маңызды рөл атқарады, өйткені Лейдиг жасушалары арқылы тестостерон өндірісін ынталандырады аталық бездің. Сондай-ақ, ол мүмкін ұрықтанған жұмыртқаны имплантациялауды жеңілдететін етіп, прогестеронның генезисіне ықпал етеді. 7. Соматотропин немесе өсу гормоны Бұл гормон, оның аты айтып тұрғандай, өсу мен физикалық дамуды ынталандыру үшін өте қажет. Бұл құрылым бұлшықеттер мен сүйектерге басқа құрылымдармен қатар әсер етеді. Сондай-ақ майлар мен қоректік заттарды тұтынумен және метаболизденумен байланысты және оны организмде қолдану. Бұл ми құрылымымен байланысты өзгерістер Аденогипофиз адам үшін негізгі құрылым болып табылады және оның өзгеруі немесе зақымдануы әртүрлі бұзылулар мен өзгермелі ауырлықтың салдарын тудыруы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, оның дисфункциясы өсудің өзгеруін тудыруы мүмкін екенін анықтауға болады, олардың арасында біз оны таба аламыз ергежейліліктің де, гигантизмнің де түрлері (өсу гормонының тапшылығына немесе артық болуына байланысты). Аденогипофиздің тиреоидты гормондар генерациясындағы маңызы оның дисфункциясы гипотиреоздың (әдепкі бойынша) және гипертиреоздың (артық) зардаптарымен байланысты екенін білдіреді. Ол репродуктивті функцияға әсер етіп, либидоға да әсер етеді (мысалы, гиперпролактинемия пайда болуы мүмкін) және гормондар мен жыныстық жасушалардың түзілуі.Мысалы, әйелдерге қатысты проблемалар туындауы мүмкін немесе тіпті етеккірдің тоқтауы және жұмыртқа шығару қабілеті болуы мүмкін. Ақырында метаболикалық өзгерістерді тудыруы немесе әсер етуі мүмкін (соның ішінде қант диабеті) және метаболизм кезінде және майлар мен көмірсулар сияқты элементтерді қолдану кезінде қиындықтар туғызады. 18. Глюкокортикоидтар: физиологиялық рөлі, секрецияны реттеу. ГКК-тар бҥйрекҥсті безінің қыртысты қабатының шоғырлы зонасында тҥзіледі. Бҥл топқа кортизон (ӛте белсенді гормон), гидрокортизон және кортикостерон (гормондық белсенділігі тӛмендеу) жатады. ГКС-дың физиологиялық әсері:ГКК зат алмасуының барлық тҥріне ықпалын тигізеді, әсіресе катаболикалық (диссимиляция) процестерді кҥшейтеді. Мҥндай жағдайда терінің, бауырдың, еттің, майдың, дәнекер және лимфа тканьдерінің клеткалары нысана-клетка ролінде болады. Тканьдерде ГКК-дың әсерінен бір қатар ферменттердің (трансаминаза, оксидаза,гидролаза т. Б.) белсенділігі кҥшейеді.ГКК-дың белоктық алмасуына әсері: а) барлық тканьдерде, әсіресе ет тканінде (алдымен қаңқа бҥлшықетінде) белоктың ьщырауы кҥшейеді. ГКК-дың зат алмасуына ықпалынан диафрагма мен жҥрек еттері резистентті болады тіпті кортизонның әсерінен жҥрек етінің салмағы да артады; ә) қандағы аминқышқылдар мен несептегі азоттың мӛлшері кӛбейеді (теріс азот балансы байқалады); б) бауырдың мочевина тҥзеу қызметі артады; в) аталған әсерлерге байланысты, әсіресе белок алмасу ӛзгеруінен организмнің салмағы азайып, ӛсуі кідіреді.ГКК-дың майдың алмасуына әсерінен тканьдегі липолиз артады, яғни май ыдырап қышқылдары бауырға ӛтеді.ГКК кӛмірсулар алмасуына да әсер етеді. Олар бауырдағы глюконеогенезді кҥшейтеді, сондықтан гипергликемия, тіпті глюкозурия пайда болуы мҥмкін, глюкоген азаймайды.ГКК-дың әсерінен бауырдан басқа барлық ағзалардың клетка мембраналарының глюкозаны ӛткізу қабілеті тӛмендейді. Ал бауырда глюкоза мен амин қышқылдарына клеткалардың ӛткізгіштігі аздап артады.ГКК-дың қабынуға, аллергияға қарсы тҥру қабілеттерін арттыру, иммунодепрессивтік әсерінің маңызы ерекше. Олардың мҥндай қабілеттері клетка мембранасының ӛткізгіштігін тӛмендетуіне, клеткалардан және басқа қҥрылымдардан гистаминнің босауын азайтуға, антиденелердің тҥзілуін тӛмендетуге, антиген мен антидене реакциясын тежеуіне, дәнекер тканьдерде коллаген мен мукополисахаридтердің тҥзілуін нашарлатуына байланысты. 19. Бүрйрек үсті безінің милы қабатының гормондары. Симпато-адренальдық жүйе. Бүйрекүсті безі (лат. гландұла сұп-рареналіс, лат. гландұла — «без», лат. сұпра — «үсті» және лат. рен — «бүйрек») — бүйректің ішкі және жоғарғы (адамда — артқы) жағында орналасқан, пішіні бүйрекке ұқсас, бірақ мөлшері тіптен майда, жұп ішкі секреция (эндокринді) безы Бүйрекүсті безі — шығу тегі екі түрлі жеке құрылымнан (мезодерма спланхнотомынан және жүйке түтігі қыршаларынан) дамып қалыптасады. Ол сыртынан тығыз дәнекер ұлпалы қапшықпен (капсуламен) қапталған. Бүйрекүсті безінің сыртқы жағында орналасқан қыртысты заты — қуыстық мезодермадан қалыптасқан интерренальды денеден, ал ішкі бозғылт заты — симпатикалық түйіндермен бірге жүйке қыршаларынан жетілетін супраренальды мүшеден қүралған. Бүйрекүсті безінің бозғыл заты нейроэндокринді бездерге жатады. Бездің қыртысты затын құрайтын пішіні мен мөлшері әртүрлі безді жасушалар (эндокриноциттер), өз кезегінде пішіні әртүрлі эндокриноциттер бағандарынан құрылған үш: шумақты (доғалы), будалы және торлы аймақтар түзеді. Шумақты аймақ эндокриноциттері — минералокортикоид гормондарын, будалы аймақ жасушалар — глюкокортикоид гормондарын, ал торлы аймақ эндокриноциттері — андроген гормондарын бөледі. Минералокортикоид гормондары — альдостерондар организмдегі су және түз алмасуын, ал глюкокортикоид гормондары — кортикостерон, кортизон, гидрокортизон көмірсу, протеин және липид алмасуын реттеуге қатысады. Андроген гормоны — аталық жыныс гормоны тестостеронға ұқсас. Бүйрекүсті безінің ішкі жагындағы бозғылт затты — медуллалы эндокриноциттер (нейроэндокринді хромаффиноциттер) құрайды. Ақшыл түсті эпинефроциттер (нейроэндокриноциттер) - адреналин, ал күңгірт түсті норэпинефроциттер - норадреналин гормондарын бөледі 20. Гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі жүйесі. Гипофиз мен гипоталамустың арасында жүйкелік гуморальдық атқаратын қызметтері бір.гипоталамустың супраоптикалық пен паравентрикулярлық нейрондар аксондары гипофиз аяқшалары артқы бөліміне өтеді.гипоталамустың нейрондары нейросекреторлық қызмет атқарады. Нейрогипофиздің гормондары белок-нейрофизмен қосылыста болады және қанға өткенде байланыстан босайды. Гипоталамустың түзетін заттары прогормонға жатады.олар гипоталамустың артқы бөлімінде пісіп жетілгенде ғана гормонға айналады. Гипоталустың алдыңғы және ортаңғы бөлімдері гипоталамуспен қан тамырлар арқылы байланысады.визили шеңберінен тарайтын жоғарғы гипофиз артериясы ілмектер мен түйіндерден тұратын капилярлық торды түзкді. Осы торға гипоталамустың нейросекреторлық жасушалары келіп нейрокапилярлық түйіспелерді түзеді. Осы түйіспелер арқылы қанға нейросекреторлық әсер етушілер шығады. Қан капилярлары 10-20 дан қуыс вена тамырларына құйады. Олар гипофиз сабағы арқылы оның алдыңғы бөліміне өтіп,екінші капилярлар торын құрайды.осының әсеріннен гуморальдық стимуляторлар без тіндеріне тікелей әсер ете алады. Гипоталамустың нейросекреторлық жасушаларынан гипофиздің алдыңғы бөліміне босатушы факторлар өтеді. Оларға самототропин, АКТГ,ГТГ,ТТГ, аденогипофиздің бөлінуіне алып келеді. Бүйрекүсті бездерінің әр әсерге гиперсекрециялық түрде жауап береді. Осы әсерден кейін стресстің келесі кезеңінің төзімділігі басталады және бүйрекүсті бездерінің гормондарының сөлінісі қалпына келеді. Бүйрек үсті безінде осындай әсерленіс арқылы организмде өтеміс тесіктері қосылады . глюкокортикоидтардың және адреналиннің физиолгиялық үрдесін қалыптастырады. Адаптация синдром негізінде бүйрекүсті бездерінің белсенділігі іске қосылады. Гипофизэктомиядан кейін адаптациялық синдром түзіледі. Бүйрекүсті бездерінің корткоидтты гормондары жасуша энергия жинақталуы мен босауына әсер етеді және жасушалар мен ағзалардың жұмыс қабілеті , энергия тепе теңдігіне ықпалын тигізеді. Егер зиянды жағдай жалғасатын болса стресстің 3-ші кезеңі яғни әлсіз кезеңі басталады. Мұнда бүйрекүсті безі глюкокортикоидтарды керек мөлшерде өнідірілуі тоқтайды. Осы кезде организмнің жағдайы нашарлайды. Организмнің бейімделу әсері ішкі бездерге де әсер етеді.кейбір бездер бір бірімен антогонистік байланыста болады. Синергист бездерде гормондары бір бағытта әсер етеді. Мысалы көмірсу алмасуда адреналин мен глюкагонның әсері бір бағытта жүреді. 21. Ішкі секреция бездерін реттеудегі кері байланыс принципі. Орыс ғалымы М. М. Завадовский эндокриндік бездердің қызметін реттеудегі заңдылықтарды зерттей отырып, 1933 жылы алғаш рет "қосу-минус өзара арақатынас" принципін қалыптастырды, ол кейін «кері байланыс принципі» атауын алады. Кері байланыс дегеніміз бұл жүйе қызметінің соңғы өнімі (мысалы, гормон, нейротрансмиттер және басқа заттар) жүйенің соңғы өнімінің (гормонның) мөлшерін немесе белсенділігін өзгертуге бағытталған жүйені құрайтын компоненттердің функциясын түрлендіретін немесе түрін өзгертетін жүйе. Бүкіл ағзаның тіршілік әрекеті нейроэндокринді-иммундық жүйенің бақылауындағы көптеген өзін-өзі реттейтін жүйелердің (бөліп шығару, жүрек-қан тамырлары, ас қорыту, тыныс алу және т. б.) қызмет етуінің салдары болып табылады. Жоғарыда аталғандардың барлығы, осылайша, белгілі бір дәрежеде тәуелділік пен "бағыныштық"болып табылатын өзін-өзі реттейтін әртүрлі жүйелердің кешенін білдіреді. Жүйенің соңғы нәтижесі немесе белсенділігі екі жолмен, атап айтқанда түпкілікті өнімнің (гормонның) мөлшерін ұлғайту немесе әсердің белсенділігін арттыру үшін ынталандыру жолымен немесе түпкілікті өнімнің мөлшерін немесе белсенділікті азайту мақсатында жүйені тежелу (тежеу) жолымен модификациялануы мүмкін. Түрлендірудің бірінші жолы оң, ал екіншісі – теріс кері байланыс деп аталады. Оң кері байланыстың мысалы-қандағы гормон деңгейінің жоғарылауы, басқа гормонның босатылуын ынталандырады (қандағы эстрадиол деңгейінің жоғарылауы ЛГ-ның гипофизде босатылуын тудырады), ал бір гормонның жоғары деңгейі секрецияны тежейтін және екіншісін босататын теріс кері байланыс (қандағы тироидты гормондар концентрациясының жоғарылауы гипофиздегі ТТГ секрециясын төмендетеді). Гипоталамо-гипофизарлы реттеу кері байланыс принципі бойынша жұмыс істейтін механизмдермен жүзеге асырылады. Онда өзара арақатынастың әртүрлі деңгейлері анық бөлінеді. Олар: қысқа, ұзын және ультра қысқа тізбектер. Кері байланыстың" ұзын " тізбегі деп перифериялық эндокриндік бездің гипофизарлы және гипоталамиялық орталықтармен (ОЖЖ супрагипоталамикалық және басқа да облыстарымен) өзара әрекеттесуін көрсетілген орталықтарға қандағы гормондар концентрациясының өзгертуі арқылы әсер етуі деп түсіндіріледі. Кері байланыстың" қысқа " тізбегі деп гипофизарлы тропикалық гормонның(мысалы, АКТГ) жоғарылауы гипофизотропты гормонның(бұл жағдайда кортиколиберин) секрециясын және босатылуын түрлендіруін айтамыз. "Ультра қысқа" кері байланыс тізбегі-бір гипофизотропты гормонның босатылуы басқа гипофизотропты гормонның секрециясына және босату процестеріне әсер ететін гипоталамус шетіндегі өзара әрекеттесу түрі. Бұл кері байланыс түрі кез келген эндокриндік безде орын алады. Сонымен қатар, осы нейрондардың аксондары арқылы окситоцин немесе вазопрессин босату және жасушааралық қатынас(жасушадан- жасушаға) арқылы бұл гормондарды өндіретін нейрондардың белсенділігін модификациялайды. Басқа мысал, пролактин мен оның инваскулааралық кеңістікке диффузиясы көрші лактотрофқа әсер етеді, кейіннен пролактин секрециясын тежейді. 22.Стресс туралы түсінік. Стресс механизмдері. Стресс формалары. Мазасыз күй, стресс (ағылш. стресс) - қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтылған адамның ерекше күйі. Ғылымға ең алғаш осы ұғымды енгізген канадалық физиолог Ганс Селье. Оның анықтамасы бойынша, стресс - өте жағымсыз әсерлерге жауап ретінде туған организмнің қалыпсыз бейімделу әрекеттерінің жинағы. Адамның жеке ерекшеліктеріне, мінезіне, жоғарғы жүйке әрекетінің типтеріне орай стрестің бірнеше түрлері байқалады. Стресс үш кезеңнен тұрады: үрейлену - жағымсыз тітіркендіргіш әсер еткен сәтте туатын жауаптың алғашқы кезеңі. Таңырқау іспетті сезім пайда болады; төзімділік – жағымсыз тітіркендіргіш әсеріне беріліп кетпей, оған төзу реакциясы туады. Бұл кезде гипоталамус-гипофиз жүйесінің ықпалымен бүйрек үсті безінің гормондарының мөлшері қанда тез мөлшерде көбейіп кетеді. Симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен жүректің соғу ырғағы жылдамданады, тыныс алу ырғағы да жиілене түседі. Бұлшық еттердің жиырылу қабілеті күшейеді; әлсіреу – бейімделу қорының мүмкіндігі азайып, таусылады, сондықтан психологияда дезадаптация (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады. Стрестің көпке созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға батырады. Бұл тұрғыдан алғанда, заманында Әбу Әли Ибн Синаның қойларға қойған тәжірибесі өте қызық. Ол бір қойды қораға, басқа қойларды көретіндей етіп, жалғыз өзін қамаған. Ал екінші қойды басқа қораға қасқырдың үйшігінің жанына орналастырған. Бірінші табынға қосылғысы келіп, маңырай берген, бірақ алдындағы жем-шөпті жеп тұрған. Ал екінші қой қасқырды көрген сайын үркіп, қашпақ болған. Ол алдындағы жемді аузына да алмай, жүдеп-жадап әлсіреген. Адам да сол сияқты жақсыны көрсе жақындағысы келіп, жағымды стресс туады. Ал жаманды кездестіргенде одан жанын аулақ салып, құты қашады, жағымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал стрестің жағымды және жағымсыз түрлерін біршама сипаттайды. Стресті тудыратын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық стресс деп екіге бөледі. Психологиялық стресті мәліметтік және эмоциялық стресс деп атайды. Тосыннан жағымсыз хабар естігенде мәліметтік стресс пайда болады. Адам дұрыс жауап таба алмай, қатты қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмоциялық стресс қауып туғанда немесе оқыс қорыққанда, не біреуден қатты көңілі қалғанда байқалады. Мұндайда жоғарғы жүйке әрекетінде тежеулі серпілісі қанат жаяды. Соның нәтижесінде іс-қимыл әрекеті немесе сөйлеген сөзі бұзылады. Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз бүйрек үсті безі жүйесінің рефлекторлық қызметіне негізделген. Стресс кезінде қанда глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің мөлшері оқыс көбейеді. Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша самототропин және самотомединдер де стрестің, әсіресе оның үрейлену кезеңінің өрлеуіне себеп болады. Самототропин иммундық жүйенің қызметін белсендіріп, организмнің стреске қарсы тұру төзімділігін арттырады. 23.Мембраналық рецепция. Цитоплазмалық рецепция. Гормон секрециясын реттелуі. Рецепция неше түрлі энергияларды қабылдау және оларды жүйкелік импульсқе айналдыру. Рецепция қызметін арнайы сезімтал құрылымдар орындайды. Рецепторлар екі түрге бөлінеді: 1. Жасушалар (молекулалық); 2. Сенсорлық. Жасушалық рецепциясы Жасушалар арасындағы ақп алмасуы белсенді биологиялық заттар арқылы жүреді (гормондар, медиаторлар, т. б. ). Бұл үрдіс міндетті түрде жасушадағы лигандылар молекулаларымен оларға сәйкес жасушаның рецепторларымен байланысуы арқылы жүзеге асады. Жасушалар рецепторларының ролін белок молекулалары атқарады, олар арнайы лигандыларды таниды. Жасушалар рецепторлары мембранада немесе жасушалар ішінде орналасады. Белок - рецепторлары үзбей ядроның ядрошықтарында синтезделеді де, мембранада немесе цитоплазмада орналасады. Рецепторлық белоктардың белсенді орталықтары бар, олар лигандылармен арнайы байланысқа түседі. Лигандылармен байланысқан соң мембрананың иондарға өткізгіштігі өзгереді, арнайы ферменттер активтеледі. Цикл кері бағытта жұруі мүмкін: рецептор + лиганда → мүше → комплекстің ыдырауы → рецептор - лиганда → рецептордың қайтадан мембранаға келуі (эндоцитоз механизмі). Лиганд - рецепторлық арақатынасының механизмі. Эффекторлық жасушаның рецептор- ларының лигандылармен байланысу кезеңі бастаушы кезең болып саналады. Рецепторлар мембранада, немесе цитоплазмада, ядрода орналасады. Сондықтан лиганд - рецепторлық байланысының 2 түрі бар: - мембраналық; - ядролық. Мембраналық рецепция Мембрананың липидті қабатындағы ерімейтін заттар жасушаға тек қана тасымалдаушылардың қатысуымен енеді, оны ферменттік жүйе жүзеге асырады. Лиганда + Рецептор→ аденилатциклаза ферментінің белсенуі → мембрана АҮФ → циклдік аденозинмонофосфаттың пайда болуы (ц. АМФ) → Жасушаішілік ферменттік жүйенің белсенуі→ арнайы жасуша белоктарының синтезі. Ядролық рецепция Липидте еритін заттар мембрана арқылы өтіп, цитоплазмада рецептор- лық белоктармен байланысып, “лиганда + рецептор” кешенін түзеді. Ол ядроға еніп, генетикалық деңгейде гормондардың әсерін жүзеге асады. Сенсорлық рецепция Жануарлар мен адамдарда көп мөлшерде әртүрлі сенсорлық рецепторлар бар. Олар түрлі тітіркендіргіштерді қабылдап және оны ажыратуды қамтамасыз етеді. Сенсорлық рецепторлардың ролі: 1) Рефлекстік доғаның алғашқы бөлімі; 2)Тітіркендіру энергиясын нервтік импульске айналдырып, ОЖЖ ақпаратты код түрінде жеткізуді; 3)Функциональды жүйенің бейімделу нәтижесінің пайдалы көрсеткіштерін бағалауға қатысады. Сенсорлық рецепторлар пішіні мен пайда болуы әртүрлі (жүйке бос ұштары, сезгіш нейрондар - иіс сезу, эпителиарлы жасуша - дәм сезу). Сенсорлық рецепцияның механизмі - әлі толық ашылмаған, бірақ келесі қағида бар: Рецептор тітіркендіргішпен әрекеттесіп, оның трансформациясы → рецепторлық потенциалдың пайда болуы→ афференттік талшықта ӘП пайда болуы → ОЖЖ. Сенсорлық рецепторлардың біріншілік және екіншілік сезгіш түрін ажыратады. Экологиялық рецепция Әртүрлі экологиялық ерекшеліктер әсеріне байланысты жануарлар организмінде сол сыртқы ортаға бейім- делуді қамтамасыз ететін рецепторлар өте жақсы дамыған (жылан, кальмар - инфрақызыл сәуле, иттер-иіс, жарқанат, кит-ультрадыбыс, құстар-электромаг- нитті өріс). Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттері Қозғыштық Өткізгіштік Жүйке талшығының құрылысы I. Миелинсіз талшықтар бойымен қозу үздіксіз таралады. II. Миелинді талшықтар бойымен қозу секірмелі, яғни сальтаторлы таралады. Жүйке талшығының қозуды өткізу жылдамдығы Талшықтар типі Талшықтар Өткізу диаметрі (мкм) жылдамдығы (м/с) А Аα 12 -22 70 -120 Аβ 8 -12 40 -70 Аγ 4 -8 15 -40 Аδ 1 -4 5 -15 В 1 -3 3 -14 С 0, 5 -1, 0 0, 5 -2 Қозудың жүйке бойымен өту заңдары 1. Жүйке талшықтарының морфологиялық және физиологиялық бүтіндігі 2. Қозуды екі жақты өткізу 3. Қозуды жеке өткізу Жүйке талшықтарының қажымауы Қажымау себептері: 1. Зат алмасу қарқының салыстырмалы түрде төмен болуы 2. Қуатты аз пайдалануы 3. Ресинтездің тез болуы Парабиоз және оның кезеңдері П а р а б и о з (para – жуық, bios – өмір) – бұл тітіркендіргіш (химиялық зат) әсерінен, тіннің қозғыштығы мен лабилдігінің төмендеуі. ← Қалыпты жағдай. Парабиоз кезеңдері: 1. Теңестіру кезеңі; 2. Парадоксалды кезеңі; 3. Тежелу кезеңі. Толық парабиоз кезеңінде, яғни тітіркендіру аймағында қозудың жайылу үрдісі тарамай бір жерде тұрақталады ( «стационарлық қозу» ). Тұрақты токтың қозғыш тіндерге әсері (Пфлюгер 1759 ж) Тұрақты токтың полярлы әсерлерінің заңдары 1. Тітіркендіру әсері тек қана ток тұйықталғанда және ажыратқанда ғана байқалады. 2. Ток тұйықталғанда қозу катодта, ал ажыратқанда анодта пайда болады. 3. Тұйықталғандағы әсері ажыратқандағы әсерден жоғары келеді. Катэлектротон – бұл тұрақты ток әсерінен катодтың астында пайда болатын қозғыштық пен өткізгіштіктің үдеуі Анэлектротон - бұл тұрақты ток әсерінен анодтың астында пайда болатын қозғыштық пен өткізгіштіктің әлсіреуі Синапс Синапс – бұл қозуды (немесе серпіністі) жүйке талшықтарынан бұлшықетке немесе жүйке жасушасына өткізетін құрылымдық ұласу. Синапс құрылымы: 1. Пресинапстық мембрана; 2. Синапстық саңылау; 3. Постсинапстық мембрана. Рецепторлар: холинорецепторлар (М және Н холинорецепторлар, адренорецепторлар – альфа, бета) Медиаторлар Ацетилхолин, норадреналин, гамма-аминомай қышқылы (ГАМҚ), глицин, гистамин, серотонин, дофамин. Ацетилхолин қозуды жүйке клеткалардан ОЖЖ-ға өткізеді, симпатикалық жүйке жүйесінің преганглийлік талшықтарынан қозуды гангийлерге өткізеді. Парасимпатикалық жүйке жүйесімен қозуды эффекторға өткізеді, қозғалтқыш жүйкелерден эффекторлық нейрондарға өткізеді. Норадреналин қозуды симпатикалық жүйке талшықтардың постганглийлерінен эффекторға өткізеді. Медиаторлардың екі түрі болады: Қоздырғыш медиаторлар - ацетилхолин, адреналин, серотонин, дофамин. Тежегіш медиаторлар - ГАМҚ, глицин, аланин. СИНАПСТАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ: 1. Орналасуына байланысты: - аксо-аксонды - аксо-дендритті - дендро-дендритті - аксо-сомалық - ет жүйкелік 2. Әсер ету механизміне байланысты: қоздырушы тежеуші. 3. Ақпаратты өткізу түріне байланысты: - электрлік - химиялық - аралас Химиялық синапстардағы қозуды өткізу механизмі Қоздырушы синапста: Қозу серпінісі → жүйкенің ұшы (жүйке бұршағы) → пресинапстық мембрананың деполяризациясы (Са++ кіруі және медиатордың шығуы) → медиатордың синапстық саңылауға өтуі → постсинапстық мембранада медиатордың рецептормен байланысуы → ҚПСП → ӘП генерациясы. Тежегіш синапстарда : пресинапстық мембрананың деполяризациясы → тежегіш медиатор бөлінеді → постсинапстық мембрана гиперполяризацияланады ( К+ иондардың қатысуымен) → ТПСП. ХИМИЯЛЫҚ СИНАПСТАРДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ: 1. Қозу химиялық синапстарда медиатор арқылы өтеді. 2. Қозу бір жақты өтеді. 3. Тез шаршайды (медиатордың азаюынан). 4. Лабильдігі төмен 100 -125 имп. /сек. 5. Қозудың жинақталуы 6. Із салу 7. Синапстық кідіру (0, 2 -0, 5 м/с). 8. Фармакологиялық заттарға іріктеп сезімталдығы. 9. Температуралық өзгерістерге сезімталдығы. 10. Іздік деполяризациясының болуы. Электрлік синапстардың (эффапс) физиологиялық қасиеттері. 1. Қозуды электр тоғы арқылы өткізеді 2. Қозуды екі жаққа өткізеді 3. Лабильдігі жоғары 4. Синапстық кідіру жоқ (саңылау тар) 5. Тек қозуды өткізеді. жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|