ОсөЖ №6. Тақырып. Ауызша тарих айту

ОСӨЖ №6. Тақырып. Ауызша тарих айту
дәстүрі және оның ерекшеліктері мен
маңызы. Жазбаша тарихнама. Мұхаммед
Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қасымұлы
Жалайыридің аса көрнекті еңбектерінің
маңызы.
Орындаған: Жақып Аяулым
Тобы: Ая-301 
Тексерген: Жаннұр Бекболатқызы

Мақсаты: Ауызша тарих айту дәстүрі мен оның ерекшеліктеріне
тоқталу. Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қасымұлы
Жалайыри еңбектерінің тарихи маңызын ашып көрсету.
Негізігі сұрақтар
Ауызша тарих айту дәстүрі және оның ерекшеліктері мен маңызы
Жазбаша тарихнама. Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали
Қасымұлы Жалайыридің аса көрнекті еңбектерінің маңызы

Ең алдымен «ауызша тарих» терминіне тікелей анықтама беру керек. Жаңа
қысқартылған Оксфорд ағылшын сөздігі келесі анықтаманы ұсынады: <<Бұл
сөйлеушінің жеке білімінен алынған таспаға жазылған тарихи ақпарат; оны
қолдану немесе түсіндіру ғылыми зерттеу нысаны болып табылады».
Өкінішке орай, бельгиялық антрополог-африкалық ғалым Ян Вансиннің
«Ауызша дәстүр тарих ретінде» атты еңбегінің әсерінен көптеген
зерттеушілер «ауызша тарих» және «ауызша дәстүр» терминдерін
теңестіреді, бірақ бұл бір нәрсе емес.
Ауызша дәстүр дегеніміз – халықтың тірі ұрпағынан тыс өткен тарихты
қайталау болып табылатын сөздік хабар. Оған әңгімелер, әндер, мақал-
мәтелдер және өткен оқиғаларды дәстүрлі қабылдау кіреді. Ауызша тарих,
өз кезегінде, сұхбат берген адамның өмірінде болған оқиғалардың
куәгерлері мен естеліктерін пайдаланады. Сұхбат беруші есту немесе
халықтық дәстүрге емес, жеке естеліктерге назар аударуы керек. Дәл осы
ауызша тарих ерекшелігінің арқасында өткенді тарихи процеске
қарапайым қатысушылардың көзімен көре аламыз.

Ауызша тарихқа күмәнмен қарайтын тарихшылар оны әдетте мысал ретінде қарастырады. Алынған
материал ешқашан қазіргі қоғамды зерттеуде басты нәрсеге айналмайды және ауқымды тарихи
оқиғаларға қатысты гипотезаларды тұжырымдауға көмектеспейді деп саналады. Жазбаша құжатты
дереккөздің ең кемел түрі деп санаған әйгілі Леопольд Ранке әдісін жақтаушылар ауызша ақпаратты
төмен және екінші дәрежелі деп қабылдайды. (Осы жерде «Көзі көрген адамдай өтірік айтады» деген
сөзді еске түсіру керек).
Деректі тарихшылардың пікірінше, дереккөздің тұрақты нысаны, нақты хронологиясы болуы керек,
сондай-ақ сол типтегі басқа дереккөздермен де дәлелденуі керек. Мұның бәрі көздерді әртүрлі
жолдармен тексеруге мүмкіндік беруі керек. Дегенмен, ауызша айғақ та, ресми құжат та, қаласа,
бұрмалануы мүмкін екенін есте ұстаған жөн, оның адамзат тарихында көптеген дәлелдері бар.
Әдістемелік сауатты тарихшының күші – дереккөздерді өзара тексере білуінде. Дәл сол Ян Вансин
жазбаша және ауызша дереккөздер арасындағы қарым-қатынас «опера примадонна және оның
көмекшісі» сияқты қарым-қатынас үлгісі емес екенін атап өтті, яғни. Жұлдыз ән айта алмаса, сахнаға
қосалқы студент шығады, ал жазбаша материалдар «үнсіз» болғанда, біз ауызша материалдарды
қолдануға мәжбүрміз. Және керісінше, «ауызша дәлелдемелер басқа көздерді тексеруге қызмет етеді,
олар өз кезегінде өздерін түзетеді»

Ауызша тарихтың тағы бір кемшілігі – оның шағын
ауқыммен шектелуі. Көптеген скептиктер бұл тарихшыға
нақты тарихи тұлға туралы болмашы мәліметтерді немесе
елеусіз адамның өміріндегі маңызды оқиғаларды білуге
көмектеседі деп санайды. Сонымен қатар, фактілердің
сенімділігіне тағы да назар аударылады. Белгілі
тұлғалардың жады өзін-өзі ақтауға, ал аз танылғандардыкі
сәтсіздікке бейім деп есептейді

Ауызша тарихтың көмегімен тарих ғылымының өз бағытын өзгертіп, зерттеудің жаңа
бағыттарын бастауға болады; ол мұғалімдер мен студенттер арасындағы, ұрпақтар
арасындағы, оқу орындары мен сыртқы әлем арасындағы кедергілерді жоюға
қабілетті және тарихи білімді жазу кезінде, мейлі ол кітаптар, мұражайлар,
радиохабарлар немесе фильмдер болсын, тарихты жасаған және басынан өткерген
адамдарды қайта оралуға қабілетті. олардың дауыстап сөйлеуіне мүмкіндік беретін
орталық орын. Сонымен қатар, сұхбаттар кейде жай ғана жақсы әңгімелер болып
табылады. Олардың ерекшелігі, терең тұлғалануы және эмоционалды байлығы
оларды оқуды жеңілдетеді. Мұқият өңделген, ақпарат берушінің жеке сөйлеу
ерекшеліктері сақталған, олар ұрпақтың немесе әлеуметтік топтың тәжірибесін
адамның жеке тәжірибесі арқылы қабылдауға көмектеседі.

Тарихнама ең алдымен жазбаша еңбектерге, кітаптарға байланысты қолданылды.
Сонымен бірге тарихнама әр халықтың тарихи ойлау жүйесін, қабілетін де зерттейді.
Әлем халықтарының тарих жазу дөстүрлері әр түрлі. Көбінесе әр халық, мемлекет өз
тарихындағы ең жақсы, жеңісті кезеңдерді ашып көрсетуге күш салады. Расында
тарихсыз халық жоқ. Сол себепті тарихқа жүгіну әр халық үшін рухани қажеттілік кана
емес, әлемдегі орнын, болашағын бағдарлау үшін қолданылатын құрал. Ал
тарихнаманың міндеті тарихтың калай жазылып жатқанын саралау, зерттелген
мәселелер мен анықталмаған сұрақтарды айқындау. Бұл үшін әрине өте білімді
тарихшы мамандар дайындау қажет.

Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты осы еңбегі әлем елдерінде
көптеген тілдерге аударылған құнды еңбек болып табылады. Атап айтқанда,
ағылшын, француз, қытай, орыс, түрік, өзбек және тағы басқа да халықтар осы
классикалық еңбекті өз тілдерінде оқиды. Дулатидің бұл кітабы XIV ғасырдың XVI
ғасырдың орта кезеңіне дейінгі аралықты қамтиды. Ол шын мәніндегі
энциклопедиялық және тарихи деректемелік еңбек екені дәлелденген. Орта ғасырдан
біздің кезімізге дейінгі аралықта бізге жеткен мұндай құнды мұра жоқтың қасы.
«Тарих-и-Рашиди» көтерген мәселелердің ауқымы өте кең. Автор қазіргі Орталық
Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан, Пәкістан, Ауғанстан, Үндістан және тағы басқа
елдерді мекендеген халықтардың сол замандағы саяси жағдайы, мәдениеті, тарихы,
әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі жайында жан-жақты танымдық маңызы мол
деректерді келтірген.

Бұл еңбек, осы кітапты құрастырушылардың айтуынша, этнографиялық, этникалық,
географиялық, археологиялық, астрономиялық мәліметтердің, тарихи деректердің
соншалықты молдығымен ерекшеленеді. Қазақ хандығының қашан құрылғандығы туралы
нақты мәліметті де бізге алғаш рет Дулати осы «Тарих-и-Рашиди» кітабында жазып
қалдырған. Сондай-ақ онда қазақ хандығының бір ғасырдан астам саяси тіршілігінің жай-
жапсары жөнінде, қазақ елінің өсіп-өркендеуі туралы, Моғолстан мен Ұлы Моғол империясы
хақында біздер үшін тың мәліметтер жазып қалдырған.
Бұл еңбек ұлтын сүйетін әрбір азамат үшін құнды екені анық. Сонымен қатар мемлекет
тарихымен айналысатын тарихшылар, әдебиетші, мәдениет танушы, философтар,
дінтанушылар, географтар, астрономдар, әскери басшылар үшін аса құнды мұра болып
табылады. Осы еңбектегі өлеңдерді аударған ақын Болат Шарахымбай.

Қадырғали би еңбегі – ортаазиялық тарихи шығармалар дәстүрінде жазылған еңбек.
Сонымен қатар автор сол тарихи кезеңдегі мәдени дамудың деңгейі мен сипатына
сай жазба тарихпен қатар, жатқа айтылған тарихты да жақсы меңгерген. Өйткені, ол
өмір сүрген тарихи кезеңде көшпелі түркі қоғамдарында ауызша тарих айту дәстүрі
кең тараған еді. Шежірелер жинағында берілген шежірелік материалдар, түркі
халықтары арасында кең тараған Едіге жайлы эпостан үзінді, пайдаланылған қанатты
сөздер мен мақал-мәтелдер соның айғағы. 
Алайда, Қадырғали би еңбегінің құндылығы – қазақ халқы өз өкілінің қаламынан
туған жазба тарих болуында. Бұл шығармада қазақ тарихына қатысты деректер аса
көп емес, дегенмен сол азын-аулақ мәліметтің өзі ғылыми маңызы зор, оны басқа сол
тұстағы ескерткіштерден кездестіре алмаймыз. Өйткені, Қадырғали мәліметтері қазақ
қоғамына тән процестерді сырт көз арқылы емес, іштен қарауға көмектесе.ді

Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің барлығында да, оның ішінде
Қадырғали шежіресінде де өзге тілдік қабатты араб пен парсы сөздері құрайды.
Сонымен қатар мұнда монғол сөздері және некен-саяқ қытай тілінің элементтері
кездеседі.
Шығармада қолданылған араб сөздерінің дені – дерексіз (абстракт) ұғым атаулары.
Олардың да басым көпшілігі түркі тілдеріне еніп, күні бүгінге дейін қолданылып келе
жатқан дәулет, асыл, илтифат, ихлас, ишарат, файда, рәсім, адат тәрізді сөздер. 
Қорыта айтқанда, Қадырғали бидің «Жамиғат-ат тауарих» атты шығармасы – XVI ғасыр
соңғы ширегіндегі қазақтың ескі жазба әдеби тілінің прозадағы, оның ішінде тарихи-
шежіре жанрындағы тұңғыш үлгісі.

2.Томпсон П. Өткеннің дауысы. Ауызша тарих. М.: Баспа үйі
«Бүкіл әлем», 2003 ж.
3. Вансина Я.Ауызша дәстүр тарих ретінде (кітаптан тараулар) // Ауызша тарихтан
оқырман. Санкт-Петербург: Еуропа баспасы. Санкт-Петербургтегі университет, 2003 ж.
1.massaget 

жүктеу/скачать 8,09 Mb.