ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»

Түркі тілдерінің туыстығы олардағы сөздердің лексикалық мағынасынан, граммтикалық құрылысынан, дыбыстық жүйесінен анық байқалады.Сондай-ақ түркі тілдерінің әрқайсысына тән лексикалық, грамматикалық, фонетикалық өзгешеліктері де болатындықтан, ондай ерекшеліктерді туыстас тілдердің деректерін салыстыру арқылы анықтаймыз.

Қыпшақ тобындағы тілдердің қарлұқ, оғыз тобындағы тілдерден негізгі айырмашылықтары ретінде маныларды атауға болады:

• 
  8- 9 дауысты дыбыстың болуы, ы, і ,у, и дыбыстарының түрлі мәнермен айтылатындығы: татар, башқұрт тілдеріндегі бұл дыбыстар қазақ қарақалпақ, ноғай тілдеріндегі сондай дыбыстарға сәйкес келе бермейтіндігі;
  

• 
  Аффикстер құрамында еріндік дауыстылардың айтылмайтындығы;
  
• 
  Сөз құрамындағы еріндік үндесудің әлсіз екендігі. Қазақ тілінде сөздің бірінші буынында еріндік, кейінгі буындарында қысаң/езулік дауыстылар келсе, алдыңғылары соңғыларына ықпал етеді, алайда ол ықпал әлсіз болғандықтан,жазуда ескерілмейді;
  
• 
  Созылыңқы дауыстылардың жоқтығы; Созылыңқы дауыстылардың орнына қыпшақ тілдерінде дифтонгілер айтылады;
  
• 
  Көне түркі тіліндегі ғ, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі орнына өзгерген жаңа тіркестердің (ау, ой, ыу, ей, ій, үй,үу, ұу) қолданылатындығы;
  
• 
  Көптеген тілдерде сөз басындағы қатаң п орнына ұяң б айтылатындығы, алайда жіктеу есімдіктері м, б дыбыстарымен мен, бен түрінде дыбысталатындығы;
  
• 
  Сөз басында қатаң қ, к, т дауыссыздарының жиірек қолданылатындығы;
  
• 
  Сөз басында й, ж, дж дауыссыздарының жарыса қолдаданылатындығы;
  
• 
  Сөз ішінде екі дауысты аралығында келген п,қ,к қатаңдарының ұяңданатындығы.
  

• 
  Фузияда л-д-т сәйкестігі бар;
  
• 
  Түркі тілдеріндегі сөз басындағы й-ж-дж сәйкестігінен қазақ тілінде ол позицияда тек ж дыбысы жұмсалады; Й дыбысы тек біріккен сөздер құрамында, сөз ортасында ғана айтылады;
  
• 
  Қазақ тіліндегі ш қарлұқ тілдеріндегі ч дыбысына, ал с дыбысы ш дыбысына сәйкес қолданылады;
  
• 
  Сөздің абсолют басында ұяңдармен салыстырғанда қатаңдар көбірек кездеседі, алайда т-д, б-п сәйкестігі сирек болса да ұшырайды;
  
• 
  Интервокал позицияда т,қ,к қатаңдары негізінен ұяңдайды, дегенмен қазақы, қыпшақы, қалмақы сияқты бірқатар сөздер құрамында бастапқы қалпын сақтайды;
  

Сондай жолмен пйда болған ерекшеліктерге мыналарды жатқызуға болады:

• 
  Араб, парсы мәдениетінің ықпалымен сөздің абсолют басында, бірінші буында з, ғ, г, ә дыбыстары айтылатын болды;
  
• 
  Орыс тілінің қазақ тіліне тигізген ықпалының үлкен салдары ретінде э, в, ф, х, ч, щ дыбыстары қазақ алфавитіне, кейін орыс кірме сөздері арқылы жазба тіліне еркін еніп кетті.
  
• 
  Сондай-ақ, басқа түркі тілдерінде б, ғ, г ұяң дыбыстары келетін тұстарда қазақ тілінде у, к, қ дыбыстарының қолданылуын оның спецификалық ерекшелігіне жатқызуға болады: аба-ауа, тағ-тау, гелді-келді, ғырмызы-қырмызы.
  

Басқа түркі тілдерінде сөз басында й келетін жерлерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады: йаш-жас, йол-жол, йаз-жаз, йыл-жыл т.б.

Кейбір түркі тілдерінде кездесетін дауысты дыбыстардың созылыңқы түрі қазақ тілінде жоқ: тау-тоо,ат-аат т.б.

Сонымен, қазақ тілінің негізгі ерекшеліктері мынадай болып келеді: