Ірі  кдраның жасын  анықтау

72
лы  айырады.  6  жаста  алдыңғы  екі  күрек  тіс  қажалады,  7  жаста 
ішкі  ортаңғы  екі  күрек  тіс,  8  жаста  сыртқы  екі  күрек  тіс,  9 
жаста шеткі екі күрек тіс қажалады.  10-12 жастан кейін ірі қара- 
ның  жасын  тісі  арқылы  айыру  өте  дәл  тәсіл  деу  қиын.  Себебі 
ірі  қараның  тістері  сыртқы  жағдайдың  өзгеруіне  жөне  әр  мал- 
дың  биологиялық  ерекшелігіне  байланысты.
Ірі  қараның  жасын  айырудың  екінші  бір  жолы  оның  мүйізі 
арқылы  айыру.  Бүзаулар  1  айға  толғанда  мүйізі  1  см-ге  өседі. 
Ірі  қараның  мүйізі  организмге  қоректік  заттардың түсуіне  бай­
ланысты  түрліше  өзгеріп  отырады.  Мысалы,  буаз  ірі  қаралар 
бүзаулауға  екі  ай  қалғанда  мүйізінде  қүбылыс  байқалып,  ою 
«дөңгелек»  сақина  пайда  болады.  Ірі  қара  жыл  сайын  бүзаула- 
са,  жыл  сайын  осындай  бір  сақина  пайда болады.  Қашарларды 
18-20  айлығында  қашырады,  ал  бірінші  рет бүзаулағанда  3  жа- 
сқа  келеді.  Егер  ірі  қараның  мүйізінде  бір  ғана  сақина  болса 
оған екі жас қосу керек, сонда ірі қараның 3 жаста екенін білеміз. 
Ірі  қараның  мүйізінде  2  сақина  болса,  онда  ірі  қараның  жасы
4-те  болғаны,  ал  3  сақина  болса,  онда  5  жаста  болғаны  т.с.с.,
кей  жылдары  ірі  қара  қысыр  қалса  делік,  онда  мүйізіндегі  са- 
қинаның  арасы  қашығырақ  болады.
Ірі  қараның  жасын  тісіне  қарап  анықгау
Үлкен  ірі  қарада  32  тіс  бар.  Оның  ішінде  өрбір жақ сүйекте 
алты-алтыдан  24  азу  тіс  және  төменгі  жақ  сүйекке  шыққан  8 
күрек  тісі,  жоғарғы  жақ  сүйекте  күрек  тіс  болмайды.
Бүзауларда  20  тіс  —  олардың  сегізі  төменгі  жақ  сүйектегі 
күрек тісіде,  12-сі түпкі азу премолярлары.  Олар әрбір жақ сүй- 
екте  үш-үштен  орналасқан.
Әрбір  күрек  тістерінің  өз  аттары  бар;  екі  тістеме,  ішкі  екеу, 
сыртқы  екеу  жөне  шеткі  екеу.
Барлық  тістеме  тіс  пен  12  азу  сүт тістер,  келе-келе  түрақты
азу  тістермен  ауысады.  Ірі  қараның  жасы  тек  төменгі  жақ
сүйектегі  күрек  (ору)  тістері  алқасы на  қарап  анықтауға 
негізделген.  Олар:
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Сүт  тістердің  шығуы  және  егелуі.
2.  Сүт  тістердің  түрақты  тістермен  алмасуы.
3.  Түрақты  тістермен  егелу  бетінің  өрнегінің  өзгеруі.
10-кесте
Ірі 
қара  жасын 
күрек 
(ору) 
тістеріне 
қдрап  анықгау
Tie  аттары
Тістеме
Сыртқы
екеу
Шеткі
екеу
Tie  шығуы 
Сүт  тістерінің  егелуі
Туғаннан  2-3  апта  арасы
5  ай 
8  ай
Сүт  тістерінің  түрақ- 
ты  тістермен  алмасуы
Егелу  бетінің  өрнегі- 
мен  өзгеруі
Дөңгелек
Сопақ
1,5-2  жас
3-3,5  жас
3,5-4  жас
6-7  жас
8  жас
10  жас
11  жас
12  жас
13  жас
14  жас
Бүзау  2  жүп  сүт  тістерімен  туады.  Қалғандары  туғанынан 
кейінгі  20  күн  арасында  шығады,  4-8  айлық  бүзаудың  тістеме, 
ішкі  екі  және  сыртқы  екі  күрек  тісі  болады.
а)  1  күн;  ә) 3 ай 7 күн; б) 6 айлық; в)  12 айлық; г)  1 жас 3 ай; 
ғ)  1  жыл  9  ай;  д)  2  жыл  6  ай;  е)  4  жас;  ж)  5  жас;  з)  6  жас;
и)  7 жас;  к)  8  жас;  қ)  9 жас;  л)  10 жас;  м)  13  жыл;  н)  17 жыл.
Күрек  (ору)  тістерінің  аггары.
1  — тістеме
2  — ішкі  екеу
3  — сыртқы  екеу
4  — шеткі  екеу
Ору тістерінің мықты бекіп,  тіспен-тіс қабыса өседі,  9 айлы- 
ғында  шеткі  екі  тістің  егеле  бастағаны  көрінеді де,  шеткі  екеуі 
мен  басқа  тістердің  арасы  бір-бірінен  алшақтана  бастайды.
12 айлығында тістеме тістермен ішкі екі тіс жартысына дейін 
егеледі.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

7 4
15-18 айлығында тістеме босап,  1,5-2 жасында түседі де, олар- 
дың  орнына  түрақты  тістер  шығады.
2.5-3  жасында  ішкі  екеу  түрақты  тістермен  ауысады.
3-3,5  жасында  сыртқы  екеу  түрақты  тістермен  ауысады.
3.5-4  жасында  шеткі  екеу  түрақты  тістермен  ауысады.
5  жасында  барлық  түрақты  тістер  түтасып,  тіс  алқасы  берік 
бекиді.  Тістеме  тістер,  ішкі  екеу  және  сыртқы  екеу  де  егеле 
бастайды.
6  жасында  сыртқы  екеу  егеледі.
Бүл  тістер  егеленіп,  бекіп,  домалақтана  бастайды,  сыртқы 
екеуі егелене бастайды.  16-17 жасында тістеме тістер қызыл иекке 
дейін егеліп,  тіс  арасында саңылау пайда болады.  18-19 жасын­
да  тістеме  тістер  түседі  де,  мал  қартайып  табыннан  шығады. 
Демек, сиырдың шаруашылыққа қажеттігі тісінің сапасына бай­
ланысты.
Тістің шығуы, түсуі, егелуі жем-шөптің сапасьша және қүры- 
лымына,  дене  бітімінің  мықтылығына  (тістің  қүрамының 
беріктігіне,  тез  жетілгіштігіне)  байланысты,  тез  жетілетін  мал- 
дағы бар өзгеріс кем жетілетін малдардан  1,5-2 жыл ерте жүреді.
Мал  өсіру  жағдайы  (ашығу,  күтімінің  жоқтығы,  ауырғыш- 
тығы,  жасына  жетпей  буаз  болуы)  тістің  шығуын  және  түсуін 
1,5-2  жылға  дейін  кешеуілдетуі  мүмкін.
12-сурет.
  Ірі  қара  тісінің  жасына  байланысты  өзгеруі:
1  — үш  күнге  дейінгі;  2  — үш  айында.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

12-суретке  крсымша.
3 -   он айыцда;  4 -  он бес айлығында;  5 - 1 8  айлығындя;
6  — 25 айлығында;  7  —
  екі жас үш айлығында;
8  -   екі жас сегіз  айлығында;  9  -   екі жас он айлығында;
10  — үш жас сегіз айлығында.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

12-суретке  крсымша.
11  — төрт жастағысы;  12  — бес жастағысы; 
13  — алты жастағысы;  14  — жеті  жастағысы; 
15  — сегіз жастағысы;  16  — тоғыз жаста^ысы
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

77
12-суретке  крсымша.
17  — он бір жастағысы;  18  — он екі,  он үш жас; 
19  — он терт,  он бес жас;  20  —
  он алты жас.
Ен  салу
Малдың  тегін,  туған  уақытын  есепке  дәл  алу  үшін  ен  сал- 
ған дүрыс.  Эр  бүзаудың  өз  номері  болады.  Номер  1-ден  10000- 
га  дейін  жасалынған.  Осы  номерлер  толық  пайдаланылса, 
әсіресе,  ет  өңдіретін  шаруашылықтар  үшін  номерді  қайта  бас­
тайды.  Жаңа туған бүзауға өлген,  етке  өткен,  сатылған малдьщ
номерін  қайталауға  болмайды.
Ал, қолда үсталынатын малға ен салған дүрыс. Оның бірнеше 
жолы  бар.  Соның  бірі  қүлаққа  салу.  Бүзаудың  қүлағы тазалап 
жуылады,  спиртпен  сүртіледі,  инемен  тізіліп  жазылған  номер 
арнайы  қысқышпен  қысылып,  із салынады да,  мастика  немесе 
спиртке  езілген кара күйе  бармақпен езіліп жағылады.  Мүндай
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

7 8
міндетті  түрде  оң  қүлағьгаа  салынады
Екінші  түрі
өшпейді
дайындалған
пластмассадан  жасалады)  малдың 
;н салынады. Сырға салу жақсы-ақ
қолайсыздығы  да  бар.  Ол  торға,  қурай,  бүтаққа  ілініп  түсіп
қалады
Құлақгы  тіліп  ен  салу.  Тілінген  қүлағ 
ды,  әйтпесе  ен  салудың  қолайлы  төсілі.
Қүлақгы
шетіндегі қима  (тілік)  немесе ортасындағы
санды
Қүлақты  кесетін
қысқыш
Инелі  цифрлы 
қысқыш  (татуировка)
Қүлақты  дөңгелектей 
тесетін  қысқыш
Мүйізді  күйдіріп  нөмір
салу  қүралы
13-сурет.
  Малға  ен  салу  құралдары.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Z
f
I pi 
қараиың  герісін  күйліріп  немесе  суыклен  қарын 
ем 
салу.
Ү сһ ен , 
күйген 
теріге  ақ 
жүн 
шыгатыны 
белгілі. 
Мысалы,  қара 
сиырдын,  немесе  кара  ала,  коңыр 
сиырлын 
қара 
жүн 
шыккаи 
түстарына  температурасы  өтс  томен  (- 1 % С )  сүйы қ  азот  пайда - 
ланын,  иомір 
немесе 
басқа 
да белгі басуга болады 
Арнайы  дай- 
ындалган  номерлерді 
отқа  немесе 
«лектр 
тогына 
қосып,  кы»- 
дырып,  сиырдын  мүйніне 
номір  басуга  болады
'Гуған  со ң   бүтауға  ат  қойылады  жоне  көм ірлейді,  яғни сырга 
та гады,  не  қүлағын  клып.ойыгі  ен  салады.  Сақа  сиырлардын 
он   жак.  м ү й ііін   күйдіріп  иомір  басады.
Сиырлар 
мен  бүкаларды 
асыл 
түкым  мал  тіркейтін  кітапка 
гіркегенле. 
оғаи 
бекігілген 
нөмірді  сол 
мүйміие 
басады,  немесе 
сол 
қүлағына  арнайы  сырға  іледі. 
Күлакты 
тесит,  немір 
басу 
арнайы  істелген 
тісгеуік 
жөне  оган  арналган 
ине-ном ір  арқы- 
лы  басы лады.
Қ үлақгы   киятын  тістеуі к.
Қ үл ақ қ а  салатын  тістеуік.
Қүлақты  киып  немесе  ойып  ен  салу  кен  тараган  тәсіл.  Бүл 
госіллі  колданғанда  келісілген  шарт  бойынша  орбір  қиык  не­
месе  ойык.  белгілі  бір  цифрге  тән.
Р|И ИИИ^И И |Н ВВ15£Я?ЧиДЦИИкГ' ‘ 
/ Т-кесШе
(иыріың  кулшн  кцып  немесе  нөмір  басула
колланатын  белгілі 
k
L
vt
  (шарт)
Р/с
Қшо 
жәнс  ою орны
Көрсететін  сан
Он  күлак
Сол  күлак
1
V
Қүлактың  жоғарғы  жағы
і
10
2
Қүлақтын 
төменгі  жағы
3
30
з
Қүлақтын  үшы
100
200
4
Қүлақтың 
ортасынлағы 
тесік
400
800
5
Қүлактың  үшына  жақын 
тесік
1000
2000
Суыклен  қарьш  ен  салу  өте  колайлы  тәсіл.  Бүл  төсіл  ірі 
комплекстер  мен  фермаларда  колданады.
Металл ен салғышты (нөмірлейтін) — 196°С дейін суыту үшін 
суық  азот  немесе  спиртке  аралас  мүз  (қатты  нөмір  қышқылы) 
колданылады.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

80
Басылған  таңбалар  (нөмірлер)  мал  жүндес  болса да  анадай- 
дан  көрініп  түрады.  Бүл  төсіл  ауыртпайды,  малдың  денесінде 
жара  болмайды,  тыртық  қалмайды,  терінің  сапасы  (қасиеті) 
жойылмайды.  Таңба  айқын түсу  үшін  малды  станокқа  мықтап 
матап, жүнін таңбалап қырқып, таза (96°С спирт денатурат, этил 
немесе  изоамил)  спиртпен  тазалап  сүртеді.
Таңбалағышты  малдьщ  денесіне  жабыстыра  басу:
6-7  айлық  торпаққа  -   35-30  секунд,  6-18  айлық  тайыншаға
-   35-40  секунд,  сақа  сиырға  -   50-80  секунд.  Қүлаққа  сырға 
салу  кең  тараған.  Қазіргі  кезде  түрлі-түсті  пластамасса  санда- 
ры  анадайдан  айқын  корінетін  бирка  ілу  кеңінен  қолданыла- 
ды.  Бүл  биркалардың  түрлі-түстілігі  зоотехникалық  малды 
физиологиялық  жағдайьша  қарай  топтастыруына,  есепті  тура 
жүргізуіне де жэне малдьщ күтімін жақсартуға да әсерін тигізеді. 
Биркаларды  мойьш жіп,  ноқтаға да  бекіту  қолайлы.  Ірі  қараға 
ен  салып  нөмірленбесе,  малдың  асылдандыру  жүмысының 
негізгі  зоотехникалық  есебін  жүргізу  мүмкін  емес.  Сондықтан 
ірі  қараға  ен  салудың  жолдары  әліде  болса  қарастыры л уд а. 
Малдьщ  денесіне,  танауына,  түяғына,  желініне  әртүрлі  бояу- 
лармен  белгі  салу.  Салынған  белгі,  нөмір  10-15  м-ден  айқын 
корінеді,  малды  үстамай-ақ  ыңғайлы  болуы  және  малдың 
денесіне  мықтап  бекуі  тиіс.
БАҚЫЛАУ  СҮРАҚТАРЫ
1.  Ірі  қараның  сырт  пішінін  бағалау  төсілдері.
2.  Сиыр  желінінің  түрлері,  олардың  сипаттамасы.
3.  Сүтгі  ірі  қара  экстерьері.
4.  Сүтті-етгі  ірі  қара  экстерьері.
5.  Етгі  ірі  қара  экстерьері
6.  Ірі  қараның  ішкі  қүрылысы  (интерьері).
7.  Ірі  қараның  дене  бітімі  (конституциясы).
8.  Ірі  қараның  жасын  анықтау  төсілдері.
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

X__________________________________________ 81
IV 
Т А Р А У
Ірі  қараның  сүг  өнімі
С
иыр сүтінің тамақтылыгы, дәмі өте жоғары, өрі 
кең  пайдаланылады,  одан  бірнеше  түрлі  сүт 
тағамдарын  жасауға  болады.  Сүттен  тағамның  ең 
қасиетті  түрлерін:  май,  сыр,  қүрт,  ірімшік  т.б.  та- 
ғамдарын  жасайды.  Орташа  есеппен  сиыр  сүтінің 
қүрамында  12-12,5  %  қүрғақ зат,  оның ішінде  3,8% 
май,  3,3  %  белок,  4,8  %  сүт  қанты  жөне  1%  мине­
ра лды  заттар  болады.  Сонымен  қатар  жалпы  сүт 
қүрамында 200-ге таяу,  адамның қоректігіне  қажет 
зат  кездеседі,  әрі  бүл  қаж етті  заттар  адам 
организмінде  тез  қорытылады.  Сүт  қүрамында 
20-дан астам витаминдер, 30-ға таяу ферментгер бар, 
20-ға  таяу  микроэлементтер  және  10  шақты  мак- 
роэлементтер  бар.  Ал  сүт  майының  қүрамына 
150-ден  астам  май  қышқылы,  ал  сүттің  белогінде 
20  шақты  аминқыш қылы  бар.  Сүт  майы  адам 
организмінде  95%  дейін  сіңсе,  белок  -   98%-ға,  сүт 
қан ты   —  98% -ға  дейін  сіңеді.  Ж оғарыдағы 
мәліметгер  бойынша  сүггің  тағамдылығы  оте  жо- 
ғары,  әрі  диетикалық  қасиеті  бар.  Сүт  түзуіне 
осімдік  белогінің  маңызы  зор.  Сүтті  сиыр  әрбір 
40  кг  мал  азығынан  2-2,4  кг  белок  более,  ал  етті 
малдарды  бордақы ланған  мезгілде  тек  қана 
400  грамм  ғана  белок  бөледі.
Малды  бордақылау  кезінде  тек  қана  17%  раци­
онный  энергиясы  пайдаланылса,  сүт  өнімі  үшін
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

82
5%-дай рацион энергиясы пайдаланылады. Сондықтан сүт өнімі 
халық  шаруашылығы  үшін  өте  үтымды.
Сүт  өнімін  көбейту,  адам  организміне  қажет  белоктің 
көбеюіне тікелей эсер етеді. Жоғарыда айтылғандай, сүттен май, 
айран, сыр т.б. тағамдар дайындауға болады. Сүт өнімінің көбеюі 
және  оның  қүрамы  ірі  қараның  түқымына,  шығу  тегіне  және 
эр малдың өсу ерекшелігіне, жасына және физиологиялық жағ- 
дайына,  азықтануына  және  бағып  күтуіне,  бүзаулау  мезгіліне 
және  т.б.  әрекеттерге  байланысты.  Кейінгі  уақыттағы  дерек- 
терге  байланысты  сүт  қүрамындағы  сүт  майы  көптеген 
өзгерістерге  үшыраса,  сүт белогі мен  сүт қанты және  минерал- 
ды  заттар  азғана  өзгереді.
Сиыр  сүгінің  тұзілуі
Сиыр сүті желінде көптеген секреторлық қүбылыстар негізінде 
түзіледі.  Сүт сиыр желінінде қаннан пайда болады.  Сүттің қүра- 
мындағы  витаминдер,  ферменттер,  гормондар,  минералдық  зат­
тар да қанның қүрамынан қүралады. Жалпы организмнің жүмысы 
желіннің  секреторлық функциясына тығыз байланысты,  әсіресе 
организмнің нерв жэне ас қорыту системалары, қан айналу орга­
ны жөне  ішкі  бездеріне  байланысты.  Сүттің  қүрылуьша ерекше 
өсер  ететін  нерв жүйесі  мен  гипофиз  гормоны.
Бірақта,  сүт  қүрамындагы  белок,  сүт  майы  мен  сүт  қанты, 
өзінің  қүрамы  және  қасиеті  жагынан  қанның  қүрамынан  көп 
айырмашылыгы бар.  Мысалы,  сүт қүрамындагы — казеин,  аль­
бумин және глобулинді алсақ, тек қана сүттің глобулині қанның 
глобулинына  аздап  қана  үқсайды.
Сүттің  майы  өзінің  қүрамы  бойынша  мал  денесінің  қүра- 
мындагы  майдан  коп  айырмашылыгы  бар.  Кейбір  май  қыш- 
қьілдары тек қана сүт майында гана кездеседі, сондықтан мүндай 
май  қышқылдары  тек  қана  сиыр  желінінде  пайда  болады.  Сүт 
қүрамындагы  көміртегі,  сүт  қанты  (лактоза)  ретінде  кездеседі. 
Әрі сүт қаны желінде  қанның глюкозасынан қүрылады.  Сүттің 
түзілуі  сиыр  желіні  толганша  түзіледі.  Сондықтан  сиырды
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

мезгілді  уақытында  сауып  түрған  жөн,  өрі  бүл  шараның  сиыр- 
ды сүтейту  үшін де  маңызы  өте  зор.  Сүтгің  сүт безінен  шыгуы
-   өте  күрделі  рефлекторлық  қүбылыс,  оған  көп  өсер  ететін 
бүзаудың  емуі  немесе  сиырды  сауу.і
Сүт  кднты  (лактоза)  -   сүт  желінінде  қанның  глюкозасынан 
қүрылады.  Глюкозаның  лактозага  айналуы  өте  күрделі 
ферментативтік  қүбылыс  гылыми  деректер  бойынша  сутегі 
көмірі  (углевод)  амин  қышқылының  қадцыгында  қүралады.
Сүттің  сүт  безінен  тез  шығуы,  сиырдын  түқым  қуалаушы- 
лық  қасиетіне  байланысты,  өр  сиырды  машинамен  сауудың 
маңызы  зор.  Сиырдын  cay у  мерзімі  10  ай  немесе  305  төулікке 
дейін,  кейде  оданда  көп  уакытқа  дейін  созылады.  Сиырларды 
бүзаулаудан  55-60  күн  бүрын  суалтады.  Жыл  сайын  сиырдан 
тел алады. Сиырдың суалған күнінен жаңадан бүзаулаған күніне 
дейінгі  уақытты суалу мезгілі деп  атайды.  Сиыр  бүзаулағаннан 
кейін оны 20-30 төулік ішінде қашыруга болады. Сиырдын бүза- 
улаған  уақытынан  бастап  кашқан  уақытындағы  аралықты
дейді.  Егерде  қашыру  мезгілі  аз  болса,  сауу
қысқарады
үэарады
уақытгарында
■3  айдай  сиыр 
азая бастайды
сайын  орташа 6  пайызға).  Сиыр бүзаулағаннан кейін  7-10 күн- 
дей уыз береді.  Уыздың түсі, химиялық қүрамы және физиоло- 
гиялық  өсері  ерекше.  Уыз  қою,  түсі  сарғылт,  дөмі  түз  татып 
жөне  иісі ерекше болады.  Уызда 26%-ға дейін қүрғақ зат,  оның 
ішінде  15% белок (кобі альбумин, глобулин),  уыз майы -  6,3%, 
минералды  заттары  мен  витаминдері  —  4%-ға  дейін.  Уыздың 
қышқылдылығы оте жоғары  (50°  С-дан жоғары).  Уыздың жаңа 
туған бүзаулар үшін маңызы  оте  зор.  Уызына жарымаған бүза- 
удың  мал  болуы  екіталай.  Сауу  маусымы  уақытында  сүтгін 
қүрамы аз өзгереді, тек қана сүттің майлылығы өзгеруі мүмкін.
мезплінде
мезплінде
сүті  сүйықтап  (0,2-0,4%-ға  томен),  содан  кейін  суалғанша
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

84
сүтінің майылығы аздап көбейе береді.  Сиыр сүтінің майлылы- 
ғы  көбейсе,  оның  белогыда  көбейеді.  Сүттің  қүрамында  да 
витаминдердің,  оның  ішінде  А  витаминінің  болуы  сиырларды 
азықтандыруға байланысты. Сиырлардың суалар алдында оның 
сүтінің  химиялық  қүрамы  өзгереді.  Сүт түзілу  мезгілінде  сиыр 
организмінде  зат алмасуы күшейеді жөне организмде физиоло- 
гиялық функциялар күрделі жүмыс атқарады. Оған дөлел, сүтті 
сиырлар  төулігіне  100  кг дейін  пішен,  сүрлем  жөне  жем  азық- 
тарын  жей  алады.  Сиыр  желінінде  1  кг сүт түзілуі  үшін,  оның 
желінінен  500  кг  дейін  қан  өтеді.  Сондықтан  желіннің  жақсы 
жетілуі  негізгі  шарт.  Аса  сүтгі  сиырлардың  желінінің  орташа 
салмағы  8-20  кг  дейін  жетеді.  Ал,  сиыр  желіні  сүтке  толған 
уақытта  оның  салмағы  40  кг-нан да  асады.
Өндірістік  технология  бойынша  сауын  сиырларды  төулігіне
2  рет сауады,  ал  сиырлардан  көбірек  сүт  алу  үшін  төулігіне  3-
4  рет  саууға  болар  еді,  бірақ  ол  қосымша  көп  шығынды  талап 
етеді. 
\
Аса сүтті сиырларды, бірінші рет бүзаулаған сиырларды жөне 
жаңа  бүзаулаған  сиырларды  төулігіне  3  рет  сауған  жөн.  Бүл 
өрекет,  сиырдың  төулік  сүтінің  көбеюіне  өсерін  тигізеді.  Ша­
ру ашылықта  сиыр  желінін  оның  көлеміне,  түріне,  қүрылысы- 
на, дамуына,  сүт бездерінің орналасуына,  өрі желін қан тамыр- 
ларына  қарап  бағалайды.  Сиырды  машинамен  сауу  үшін  ең 
алдымен  арнайы  өдістемемен  бағалайды.
Сүт  өніміне  әр  түрлі  жағдайлардың  әсері
Сиырдың  сүт  өнімі  және  оның  қүрамы  түқым  қуалаушы- 
лық  ерекшелігіне  байланысты.  Малдың  көп  өнім  беруі,  оның 
генотипіне  байланысты.  Эр сиыр түқымының сүттілігі өр түрлі 
болып  келеді.  Аса  сүтгі  сиырдан  305  күннің  ішінде  27000  кг 
дейін  сүт  сауса,  ал  жалпы  сүтті  сиыр  түқымдарынан  орташа 
5000-6000 кг дейін сүт саууда.  Сиырдың сүт өнімі,  оның тірідей 
салмагына да байланысты, себебі сиырдың тірідей салмағы, оның 
дене  бітімінің  дамуын  және  қоңдылығын  көрсетеді.  Денесі  ірі
ІРІ  ҚАРА  ШАРУАШЫЛЫҒЫ

85
сиырлар жем-шөпті  көп  жеп,  оны жақсы  қорыта алады.  Мыса­
лы,  аса сүтгі  Волга  3790  атты  кара  ала  сиырдын түқымына  жа­
татын сиырдын орташа салмагы 700 кг, аса сүтгі Послушница 2 
сиырының  тірідей  салмагы  — 765  кг  (стандарты  510 кг),  Чубар- 
ка 4 атты симментал түкымына жататын сиырдікі — 870 кг (стан­
дарт 520 кг) болган. Сүтті сиыр түқымының келешектегі сүтгілігі 
оның  тайынша  кезінде  бірінші  рет  қашыру  мезгіліне де  байла­
нысты.  Сүтгі  сиыр  түқымына  жататын  тайыншаларды  бірінші 
рет  16-18  айлығында  қашырады.  Ол  үшін  тайыншалардың 
бірінші  рет  қашыру  алдында  оның  тірідей  салмагы  сақа  сиыр- 
лардың  салмагынын  65-70  %  жетуі  қажет.
Алдыңгы  қатарлы  шаруашылықтарда,  төлді  дүрыс  өсірген 
жагдайда  бірінші бүзаулаган сиырлардан  бір  маусым  уакытын- 
да  4500-5000  кг дейін  сүт саууда.  Мысалы:  «Лесное»  атты  асыл 
түкымды  мал  зауытында  (Ленинград  облысы)  бірінші  бүзаула- 
ган  сиырлардан  жылына  6000  кг  дейін  сүт  сауса,  Харьков  об­
лысы «Червоный  Велетень» асыл түқымды мал зауытында сим­
ментал  түқымының  бірінші  рет  бүзаулаган  сиырларынан  4500
Бірінші,  екінші  кейде  үшінші рет бүзаулаган  сиырлар сақа си- 
ырларга  Караганда  сүтгі  өжептөуір  аз  береді.  Сақа  сиырлармен 
салыстырганда бірінші бүзаулатан сиырлар 25%-дай,  екінші рет 
бүзаулаган  сиырлар  12-15%-дай,  ал  үшшші  рет  бүзаулаган  си­
ырлар  5-7%-дай  сүтті  аз береді.  Сақа сиырлардың  сүті  2-3  жыл 
бойы біркелкі, одан кейін жасы үлгайган сайын сүті азая береді. 
Соңдықтан шаруашылықтарда сиырларды 8-10 рет бүзаулаганша
үстайды.
Сүтті  сиырларды  іріктеу  бірінші  бүзаулаган  қашарлардан 
басталады,  ал  сүт  кешендерін  арнайы  селекциялык  қоралар 
арқылы,  бақылаудан  өткеннен  кейін,  толықтырады.
Аса  сүтті  сиырларды  шаруашылықтарда  көп  жыл  пайда- 
ланган үтымды,  мүның өніммен коса көп төл алуга мүмкшдігі
бар.
Мысалы:  «Караваево»  атты  асыл  түқымды  мал  зауытында 
көптеген  аса  сүтгі  сиырлардан  қатарымен  12-15  жыл  бойы  сүт 
сауылады.  «Белка- 1»  атты  сиыр  осы  шаруашылыкта  19  жыл  7

жүктеу/скачать 23,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: