Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013
жүктеу/скачать 17,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| А л м а н ы ң т еліт уш ілер і
Қ азақстанны ң оңтүстік ш ығысы мен оңтүстігінде түқымынан көбейтілетін негізгі алма телітушісі жергі- лікті тау алмасы - Сивере алмасы болын табылады. Алманың бүл түрі Ж оңғар Алатауы мен Іле Алатау- ында кеңінен тараған. Т е л іт у ш іл е р қ ү р ғ а қ ш ы л ы қ ң а д а , с у ы қ қ а да а й т а р л ы ң т а й т ө зім д і. Ү л а с т ы р ы л ға н а ға ш т а р тез өседі. Б ір к ем ш іл ігі, бірж ы лды ң екпе көш еттерінің т а м ы р л а р ы н ы ң н а ш а р т а р м а қ т а н у ы болады . Б ү л телітушіге «Апорт», «Ренет Бурхардта», «Ренет Ланд- сберга», «Заилийское» алма сорттарын үластырса, өте нәтижелі болады. А л м а н ы ң Қ а з а қ с т а н д а п а й д а л а н ы л а т ы н к е л е с і телітушісі — Недзвецкий алмасы. Ол Алматы облысының шығыс ауданы мен Қазаңстанның оңтүстігіндегі бақтарда тараған. Ж абайы түрі кездеспейді. Бүл алма қыстыгүні суықңа өте шыдамды, ңүрғаңшылыңңа төзімді. 53 Н едзвец ки й (ң ү л ж а) ал м асы н ы ң т ү қ ы м д ы қ дәні жаңсы өнеді, екпе көш етінің ш аш ақты тамыр ж үйесі болады. К өш іріп оты рғы зуға бейім . Б үл телітуш іге ү л асты р ы л ған ал м а а ға ш т а р ы т е з, ң о м ақ ты өседі, Сиверс алм асы на қар аған д а ж ем іс салуы н ерте бас тайды. Бүған ү л асты ры лған ағаш тарды ң там ы рлары ңуатты, жер қабатының тереңіне ж айы лады . Оңтүстік Қазақстан және Ж амбыл облыстарында болашағы мол телітуші болып есептеледі. Аты аталған облыстардағы жеміс көшеттіктері осы бір қүнды телітуш інің аналық- түқымдық өсімдіктерін өсірулері қаж ет. М әдени сорт т ардың екпе көш ет т ері Соңғы кезде алманы ң телітуш ілері ретінде мәдени сорттардың екпе көшеттерін пайдалану барлық жерде кең етек алуда. Кейбір жеміс өсіретін аймаңтарда екпе көшеттер сорттарының алма үш ін, әсіресе сол аймақтың ж а ғд а й л а р ы н а өте бейім ж е р г іл ік т і сорт тү қ ы м ы н п ай д ал ан ған кезде өте керем ет тел іту ш і болаты ны анықталды. Мүндай телітуш інің басты артықш ылығы, мәдени сорттармен жақсы сәйкестік табатыны. Оңтүстік Қазақстанда түңымынан көбейтілетін сорт ретінде «Бе лый налив» пен «РенетБурхардта», Ж амбыл облысында «Пеструшка» сорты үсы ны лы п отыр. Қ азақстан н ы ң бақ өсірумен айналысатын аймақтары ны ң төжірибесін негіз ете отырып, биік өсетін телітуш і ретінде алманың ж ергілікті төзімді сорттарын кеңінен пайдалану керек. А л м а н ы ң клонды т еліт уіи ілер і Алманың негізгі аласа бойлы (ергежейлі) телітушісі — М -9. Б ү л т е л іт у ш іге ү л а с т ы р ы л ға н а ға ш т а р д ы ң б и ік тігі 2 ,5 -3 ,5 м етрге ж етед і, 2-3 ж ы л ерте ж ем іс салады , өнімі де тез м олаяды , ж ем істері ір і, сапасы ж ақсы болады. Бүл телітуш іге ү л асты ры лған «Тру- ш овка вер н ен ск ая» , «М елба», «Д ж онатан», «Ренет С и м и р ен к о » , « Р о зм ар и н белы й» со р ттар ы ж а қ с ы 54 нөтиже береді. Тамыр ж үйелері тармаңты, ш аш аңты, майда, біраң қаңңа тамырлары әлсіз жетілген, сынғыш келеді. М-9 телітуш ісі Қ азаңстанны ң оңтүстік ж әне о ң т ү с т ік ш ы ғ ы с ы н д а ғ ы т о п ы р а ғ ы мен к л и м а т ы анағүрлым қолайлы аймақтарында аудандастырылған. Бүл телітуш іге үласты рған ағаш тардан ңолдан суару мүмкін д ігі болған д а ғана өсіру керек. ММ106: жартылай аласабойлы, оңтүстіктің қолайлы жағдайында орташа өседі. Бүл телітушіге үластырылған «Голден делишес», «Джонатан», «Ренет Симиренко», «Заилийское» сорттарының нәтиж есі ж ақсы болады. ММ 106 телітушісі суыңңа төзімді, ңүрғаңшылыңқа те- зімділігі орташа, түрлі топыраңта жақсы өседі, ж ақы н жатқан жерасты суын ел ең етпейді. А л м ц р т т ы ц т еліт уіиілері Орман алмүрты — Ңазаңстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында түңымынан өнетін негізгі алмүрт телітушісі. Орман алмүрты — биік өсетін телітуші. Осы телітушіге үластырылған мәдени сорттардың биіктігі 10 м-ден аса- ды, үзаң жасайды. Тамыр жүйесі тереңге кетеді, біраң айтарлықтай тармақталмайды. Мәдени сорттармен жақсы сәйкес келеді. Оңтүстікте орман алмүртының тамыры қыстыгүнгі суыңңа төзімді. Басңа жабайы өсетін алмүрт түрлері ішінде сәмбі тал жапырағындай жапырақты алмүрттың телітуші ретінде маңызы өте зор. Алмүрттын, бүл түрі Солтүстік Кавказ- да өседі. А лм үртты ң мәдени ж әне ж арты лай мәдени сорттарының екпе ңасиеттері Қазаңстанны ң оңтүстік шығысы мен оңтүстігінде сирек пайдаланылады. Әйтпесе олар алмүрт үшін жақсы телітушілердің материал ңоры болар еді. Оның үстіне жабайы өсетін алмүрт бүл жерлерде кездеспейді. Қазаңстанның оңтүстік жөне оңтүстік шығыс аймаңтарында алмүрт телітушісі ретінде кейде оның жар тылай екпе сорты - «кульджинка» пайдаланылып жүр. Қ а зақ стан н ы ң со л тү стік , солтүстік ш ы ғы с жөне орталық облыстарында алмүрт телітушісі ретінде уссу- 55 рий алмүртының екпе көшеттері пайдаланылады. Бүл бүкіл алмүрт түрлерінің іш індегі қы сты гүнгі суы ққа төзімді түрі болып табылады. Беке А (Анжерская МА) - алмүрттың көп тараған жар- тылай аласа бойлы, клонды телітушісі. Бүл телітушіге ү л асты р ы л ған ал м ү р т тез ж өн е мол ж ем іс береді. Ж емісінің сапасы өте ж ақсы . Ол топыраң таңдамайды. Сондай-ақ, ыза суы ж ақы н, топырағы аздап сортаң бол са да өсе береді. Бүл телітуш інің тамыр жүйесі суықңа төзімді, ж ердің астыңғы қабатына тайы з орналасады, жеңіл топыраққа отырғызылса, суарған соң ағашы қисая- ды. Беке А телітуш ісінің тағы бір кем ш ілігі - кейбір бағалы сорттармен өте наш ар немесе ж еткіліксіз сөй- кессіздігі. . Ш ие т еліт уіиілері Қазаңстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысында шие телітушісі ретінде мөдени сорттардың екпе көшеттері, магалеб ш иесі мен кейде ж абайы төтті ш иенің екпе көшеттері пайдаланылады. щ jfedaSSB Мөдени сорттардың екпе көшеттері шие үпгін телітупгі ретінде ж иі қолданылады. Телітуші өсіру мақсатымен анағүрлы м төзім ді, көбіне өздігінен үры ңтанбайты н «Владимирская*, «С ам аркандская*, «Гриот остгейм- ский* секілді сорттарды ң түқы м ы н алу қ аж ет. Ш ие телітуш і ретінде оңтүстік аймаң үш ін қы сқы суы ққа төзім ді, қ ү р ғ а қ ш ы л ы қ қ а да тө зім д і. М ех ан и кал ы қ ңүрам ы өр түрлі то п ы рақта өсе береді, топ ы раң ты ң карбонаттылығын елемейді, хлороздан зардап шекпейді. Ш иенің телітуш і ретінде бір кем ш ілігі, бақта жабайы өскіндер ш ығарады. Магалеб шиесі (антипка) — Оңтүстік Қазаңстан облысындағы негізгі шие телітуш ісі. Осы об- лыста таулы жерлерде жабайы күйінде көп кездеседі. Ол жерлердің қүрғақшылығына төзімді. Оған үластырылған отырғызу материалдары ны ң ш ы ғы мды лы ғы ж оғары . Баңта ағаштары ж ақсы өседі, ерте жөне мол жеміс сала- ды. Магалеб шиесіне үластырылған шие ағаш тары өскін шығармайды. 56 Өрік пен ш абдалы т еліт уш ілері Ө рік пен ш абдалы Қ а за қ с т а н н ы ң о ң т ү ст ігі мен оңтүстік ш ы ғы сы нда ған а тараған . Б үл ай м ақтарда өрілстің телітушісі ретінде таулы жерлерде көп кездесетін жабейы өрік пай даланы лады . Ол қүрғаңш ылы ңқа жөне суықңа төзімді. Өріктің екпе көшеттеріне үластырылған өрік ағаш тары үзаң тірш ілік етеді, жемісі мол келеді. Топырақ талғам айды . Б ір ақ сазды сары топы рақты , ылғалы тым мол жер оған жарамайды. Сортаң топырақңа да шыдамайды. Мөдени сорттармен сөйкестілігі жақсы. Оның түқымы жақсы өнеді. Алш а — өрік үш ін екінш і телітуш і. Алайда барлың сортпен бірдей сөйкес келе бермейді. Алшамен сөйкес келетін өрік сорты өте биік өседі, жемісті ж ақсы береді. Шабдалы шабдалы көшеттерінен көбейеді. Түңым дай- ындау үш ін шабдалының ж ергілікті жартылай мөдени сорттары пайд аланы лады. Олар Алматы облысының Ше- лек пен Ж аркент аудандарында жөне Оңтүстік Қазақстан об лы сы н ы ң к ей б ір а у д а н д а р ы н д а өсед і. О ң тү стік Қазаңстанда екпе ш абдалының іш інде телітуш і өсіру үшін «Эльберта* жөне «Прекрасный» секілді сорттар дың түңымдарын пайдалану керек. Ш абдалының екпе көш еттері көш еттікте тез өседі жөне алғашңы жылы-ақ өнген бойда көшіріп отырғызуға болады. Оларды үластыру оңай жөне екпе көшеттердің шығымы өте жоғары. Ш абдалыға телімделген ш абдалы ағаш тары бақта ж еңіл, түйірш ік топыраңта жаңсы өседі, жемісті ерте салады. Ж емісі аса сапал ы , мо л өнім ді. Ауыр топырақты, ылғалды жерлерде мүндай ағаштар дүрыс өсе алмайды, ерте солып қалады. жүктеу/скачать 17,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|