Оқулық Алматы, 013 (07) ббк 88. я7

Бұл әрекет түрлі, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бала психикасының дамуына үлкен әсер етеді. Алдымен ойыншық түріне немесе дыбысына қызықса, кейін оның нені бейнелейтініне мән береді. Баланың бойы бірінші жылына қарағанда 1,5 есе өседі, ал салмағы 2 есеге артады.

Автономды сөйлеу балада тез (әдетте жарты жыл көлемінде) өзгеріске түсіп, жылдам жойылып кетеді. Айтылуы және мәні жағынан түсініксіз сөздер «үлкендердің» сөзімен алмаса бастайды. Бірақ жаңа сөйлеу деңгейіне тез ауысу бала үшін жақсы жағдай кезінде ғана қалыптасуы мүмкін. Бірінші кезекте бала үлкендермен толық қарым- қатынас жасауы қажет. Егер үлкендермен қарым-қатынас жасау жеткіліксіз тұрғыда немесе керісінше балаға жақын адамдардың барлығы бала тілектерін автономды сөйлеуіне сүйеніп орындайтын болса, сөйлеу негізі баяу қалыптасады. Сонымен қатар сөйлеу негізінің баяу қалыптасуы егіздерде байқалады, себебі, олар бір-бірімен өздеріне түсінікті ортақ тілде қарым-қатынас жасайды. Балалар сөйлеу мәнерін меңгеру кезінде сөздің фонетикалық және семантикалық жақтарын қамти бастайды. Сөздерді айтуы дұрыстала бастайды, бала біртіндеп үзік және бұрмаланған сөздерді қолдануды тоқтатады.

3 жаста барлық негізгі дыбыстарды меңгереді. Бала үшін сөз заттық мән бере бастайды. Сыртқы көрінісі әр түрлі, бірақ белгілері бір немесе әрекеті жағынан ұқсас заттарды бала бір сөзбен айтатын болады.

Түсінікті сөздер саны, яғни енжар сөздік қор ерте сәбилік кезеңде тез дамиды. Екі жаста бала үлкендер айтқан барлық сөздерді түсінеді. Бұл уақытта ол үлкендердің сөзін түсініп, түсіндіре бастайды. Бала айналасындағы заттарды белсенді түрде тани бастағандықтан, амалды әрекет ол үшін маңызды, ал заттармен жаңа әрекеттерді меңгеруді үлкендердің көмегімен ғана жүзеге асыра алады. Бала әрекетін ұйымдастырушы нұсқаулы сөйлеу ерте қалыптасады. Кешірек, 2-3 жаста сөзді түсіну және айтып беру қабілеті пайда болады. Бала қоршаған заттарға байланысты сөздерді айтып беріп, оңай түсіндіреді. Мазмұнды әңгімеде немесе ертегілерде бала түсінбейтін жағдайлар кездессе, үлкендер баламен арнайы жұмыстар жүргізуі керек.

Біртіндеп сөздік қоры да дами бастайды: белсенді сөздік (түсінікті сөздеріне қарағанда баланың айтатын сөздерінің саны әрдайым аз болады), үлкендерге арналған алғашқы сұрақтары, алғашқы сөз тіркестері пайда бола бастайды. 3 жасқа қарай баланың белсенді сөздік қоры 1000-1500 сөзге жетеді. Шамамен 1,5 жастағы сөйлемі 2-3 сөзден тұрады. Бұл көбінесе субьект және оның әрекеті («мамам келе жатыр»), әрекет және объект әрекеті(«мам берші») немесе әрекет және әрекет орны («кітап анда») 3 жасқа қарай ана тілінің негізгі грамматикалық және негізгі синтаксистік құрылымдарын меңгере бастайды.

Бала сөзінде барлық сөздер бөлігі кездеседі, мысалы: «Есіңде ме суға барғанымыз, әкем мен Мерей шомылды, ал анам қайда болды?», «Мен әкем мен анамның баласымын, атам мен апамның немересімін», «Мен сенің келгеніңе өте қуаныштымын».

Баланың сөйлеу белсенділігі көбінесе 2-3 жас аралығында дамиды. Оның қарым-қатынас жасау аймағы кеңейеді, ол сөз арқылы тек жақын адамдарымен ғана емес, сонымен қатар басқа да танымайтын адамдармен қарым-қатынас жасай алады. Көбінесе диалог үлкендермен әрекет жасау негізінде жасалады. Бала үлкендердің сұрағына жауап береді және сұрақ қояды, өзімен жасты балалармен қарым-қатынасқа түскен кезде, ол басқа баланың сөзінің мазмұнына аса түсінбейді, сондықтан да балалар бір-біріне әрдайым жауап бере бермейді.

Сәбидің сөйлеуге түсінуі және алғашқы сөздері

Баланың тілінің дамуы. 2 жастың өзінде бала атқаратын қызметіне байланысты:

- 1) бір сөзбен бір сөйлемнің мағынасын түсіндіретін кезі болады. Ф - ф - ф- ф -ф - у - сіріңке, темекі, пеш, газ, шам, т.б. тамақ ішем, ет жеймін су ішемін.

• 
  2) тұрған орнына қарай
  
• 
  3) сыртқы ұқсастығына қарай бөлу: га-га-га- қаз тұмсығы созылып тұрған саз балшықты құсқа ұқсатады, жүннен тоқылған затты бөки дейді.
  
• 
  4) дыбысы бойынша атау. Ля- ля- радио, музыка, ән. Қоқ-қоқ тауық, мияу-мысық деген сияқты т.б.
  

1 жастың соңында 18-25 активтік сөз болса, 3 жаста 1000-1200 сөз. Екі жастың соңында баланың сөздік құрамы түсініксіз жобалық негізде болады. Мысалы: Мака, ана, атата, тәмә. Майра анам ұрсады, тиме деген сөзді екі үш сөзбен айтып түсіндіреді.

1. 
   60-70 сөзге жеткен соң қарапайым сөйлем құрастырады.
   
2. 
   Сөзді тыңдап отырып қайталайды.
   
3. 
   Ситуациялық сөз.
   
4. 
   Баланың жалпы даму деңгейіне байланысты, яғни ақыл-ойының, дербестігінің дамуына байланысты.
   

1. 
   Тілдік карым-қатынас нәтижесінде әр заттың қасиетімен атқаратын қызметін ажыратады.
   
2. 
   Қоршаған ортадағы заттарды таңдау, топтау, жалпылау негізінде қабылдап негізгі белгілерін ажыратады.
   
3. 
   Заттар мен құбылыстардың өзара қарым-қатынас байланыстарын ажыратады.
   
4. 
   Тілдік қарым-қатынас нәтижесінде алдына мақсат қойып ерікті әрекет етуге, дербестікке үйренеді.
   
5. 
   Үнемі үлкендермен қарым-қатынас негізінде тәлім-тәрбие нәтижелерін игеретін болады, болмайды деген сөздер мәнін түсінеді.
   
6. 
   Бала өзін өзгелермен салыстырып қоғамдағы өз орнын түсінеді.
   
7. 
   Өзіне және өзгелерге баға беріп, басқа біреулер үшін жауап беріп, жауапкершілік сезімі оянады.
   
8. 
   Практикалық ойлауы дамиды. Тақпақ жаттау, ертегі, әңгіме айту, дидактикалық ойын ойнауы жүзеге асады.
   

1. 
   Психофизиологиялық
   
2. 
   Психологиялық
   
3. 
   Логикалық, грамматикалық, фонематикалық
   

1. 
   Бақыру (жылау)
   
2. 
   Былдырлауы
   
3. 
   Нағыз сөзі
   

• 
  үлкендердің сөзін түсінуі жоғарғы бағытта өтеді
  
• 
  сәбидің өзіндік белсенді сөздік қоры қалыптасады.
  

2. 
   Баланың заттарға ынтасының аууы, олардың қасиеттерін ажыратып әрекет ете білуінің өзі баланы үлкендермен қарым-қатынас жасауға талпындырады.
   
3. 
   Баланың үлкендермен қарым-қатынасы тек қана тікелей тіл арқылы қарым-қатынас жасаумен байланысты болады. Бұл сәбидің сөзді меңгеруінің алғашқы жағдайы (стимулы). Осы кезде бала тілінің дұрыс дамуы үлкендердің олар мен дұрыс қарым-қатынас жасауына да байланысты және қарым-қатынас кезінде дұрыс талап қоя білудің де мәні зор.
   

Бірақ балада алғашқы айтылған затқа қатысты сөзді байланыстыру дағдысы бірден қалыптаспайды. Ең алдымен баланың сөзді түсінуі дәл сол затқа немесе әрекетке тұтастай қатысты болып, байланысқан жағдайда ғана сөзді түсінеді. Шындығында бала үнемі бір адаммен жиі қарым-қатынаста болған жағдайда сөз арқылы белгілі бір әрекетті орындауды талап етсе, әбден анық орындауы мүмкін. Егер тура осы әрекетті орындауды басқа бір адам талап етсе, бала сөзді түсінбеуі немесе мүлде орындай алмауы мүмкін. Өйткені баланың өз анасының қойған сұрағына дұрыс жауап беретін себебі өз анасымен өте тығыз байланыста

болады. Анасы балаға тек сөзімен емес, барлық қылықтарымен, ым- ишарасымен, дауыс ырғағымен, қарым-қатынас жасау жағдайларымен балаға әрекет жасату қызметін атқарады. Бала айналасындағылардың сөзін белгілі бір қимылдардың бірнеше рет қайталануымен сәйкес келетін болса, дұрыс түсініп ажырата алады. Мысалы үлкендер баламен амандасып, қолын созса, бала сөзді тез түсінеді, кейіннен ешқандай қимыл жасамай, айтылуымен байланыстырмай-ақ жағдайдың мәніне қарай сөзді түсініп, меңгере алады. Екі жастың алғашқы айларында бала үлкендердің талап еткен әрекеттерін қандай болмасын таныс затқа қатысты сөзді, өзінен талап еткенде көз алдында тұрмаса үлкендердің талабын орындай алмайды. (Мысалы, көп ойыншықтың ішінде аю көзіне көрініп тұрмаса, баладан сұрағанмен басқа жақтан тауып әкеп бере алмайды). Үш жасқа келгенде баланың үлкендердің сөзін түсініп айтуының сапасында өзгеріс байқалады. Бала үлкендердің сөзінің мәнін түсініп қана қоймайды. Жекелеген әрекетті үлкендердің нұсқауы бойынша орындауға қабілетті бола бастайды. Үлкендердің әрбір сөзіне зер салып тыңдап, не туралы айтып жатқанын білгісі келеді және осы кезде тек балаларға арналған әңгіме емес, ойлауға қиын кейбір күрделі әңгімелерге де құлақ асады. Бір жарым жасқа дейін баланың күрделі активтік сөздік қоры жай дамиды. Осы кезде олар 30-40-тан 100 ге дейінгі сөзді меңгереді және оны өте сирек қолданады. Бір жарым жастан соң кенет өзгеріп, бала сөйлеуге ынталы болып, тек заттың атын атап қана қоймай, оны затпен байланыстырып айтатын болады.

Сөздің дыбыстық ерекшеліктерінің қалыптасуы

Тілді дамыту ана тілінің дыбыстық жағы мен грамматикалық құрылысын игеруді көздейді. Егер алғашында бала сөйлеуді сөздің жалпы ырғақты-мелодиялық құрылымын қағып алу жолымен қабылдайтын болса, екінші жылдың соңына қарай онда ана тілінің барлық дыбыстарын фонетикалық қабылдау қалыптасады. Осының негізінде белсенді сөздікті және сөзді дұрыс айтуды игеру жүзеге асады.