талшықтарды инелі таспамен шеңберлі тарау машинасында тарайды, содан

Қабыршақты  жіптер.  Қабыршақ  таспа  түріндегі  элементарлы  жіптерді 
қабыршаққа  кесу  арқылы  немесе  балқымадан  оларды  экстру-  дирлеу 
арқылы  алынады.  Комплесті  қабыршақты  жіптер  кіші  енді  эле-  ментарлы 
қабыршақты жіптерден иіріледі. 
Фибриллярлы  қабыршақты  жіп  фибриллаларға  көлдеңінен  жіктелген 
және  арасы  байланысқан  бар  қабыршақты  тоқыма  жіп.  Мұндай  жіптердің 
құрылымы көлемділігімен және үлпілділігімен ерекшеленеді. 
Комбинирленген  жіптер.  Комбинирленген  жіптердің  құрылымы  екі 
немесе  одан  да  көп  әртүрлі  жіптерден  құралады.  Комбинирленген  жіптер 
әртүрлі талшық құрамдас және құрылымы әртүрлі болатын иірім жіптерден 
тұрады. Комбинирленген жіптер жалаң қабатты және көп ширатпалы болуы 
мүмкін. Оларды қарапайым, армирленген, және фасонды жіптерге бөледі. 
Қарапайым комбинирленген жіптерді ұзындығы бірдей болатын жіпті қосу 
арқылы  алынады.  Осындай  әртүрлі  жіптерді  үйлестіру  арқылы 
комбинирленген  жіптердің  алуан  түрлін  құрастыруға  мүмкін  болады. 
Олардың  құрылымдық  өлшемдері,  физикалық-механикалық  қасиеттерінің 
көрсеткіштері және сыртқы түрінің айырмашылығы бо- лады, бұл текстиль 
материалдарының ассортиментін кеңейтеді. 
Армирленген  жіптердің  жүрекшесі  болады,  ол  талшықтармен  не-  месе 
басқа  жіптермен  оралған  немесе  өрілген  болады.  Жүрекше  ретінде  әртүрлі 
иірім және комплексті жіптер, полиуретанды моножіп немесе комплексті жіп 
(спандекс, лайкра) қолданылады. 
Фасонды  жіптер  -  текстиль  жіптері,  жергілікті  құрылымының,  түсінің 
өзгеруі  бар  жіптер.  Фасонды  жіптердегі  жүрекшелі  жіп  эффекті  беретін 
жіппен оралынады. 
2.2,
 
2.3 суреттерде армирленген және фасонды жіптер көрсетілген. 
 
Сурет 2.2 - Армирленген жіптер 
а)сыртқы ораммен, 
б) эластикалық өзек, в)синель. 
64 

 
Сурет 2.3 - Фасонды жіптер 
а) ілмекті, б) спиральді, 
в) созбалық эффектімен, г) эпонж, д) түйінделген. 
2.3.
 
ТОҚЫМА ЖІПТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ 
ҚАСИЕТТЕРІ 
Жіптің  сызықтық  тығыздығы  (Т,  текс)  массасының  ұзындыққа 
қатынасын сипаттайды және төмендегі формуламен есептелінеді: 
Т = т/Қ 
мұндағы, т - жіптің массасы, ^ -жіптің ұзындығы, км. 
Қабатталған  және  ширатылған  жіптердің  сызықтық  тығыздығы 
қорытындылайтын  (К)  сызықтық  тығыздық  деп  аталады.  Сызықтық 
тығыздықты  және  қорытындылайтын  сызықтық  тығыздықты  номи- 
налды, нақтылы, кондиционды деп бөледі. 
Номиналды  сызықтъщ  тыгыздъщ  Т
Н
  өндіруге  жоспарланған,  жалғыз 
жіптің сызықтық тығыздығы. 
Қорытындылайтын  номиналды  сызықтық  тығыздық  К
н
 
жіптерді  ширату 
үшін және өндіруге қажетті қабатталған жіптердің сызықтық тығыздығы. 
Нақтылы  (нәтижелі)  сызықтық  тыгыздықты  Т
ф
  (К
ф
)  тәжірибе  арқылы 
анықтайды. 
Оларды  қарапайым  материал  үлгілерін  өлшеп  және  кондиционер- 
ленгеннен кейін текспен есептейді: 
Т.=1000Ет/1 немесе К. =1000Ет/1 
Ф 
П 
Ф 
П, 
мұндағы,  Ет-қарапайым  үлгілердің  жалпы  массасы,  г;  1-қарапайым 
үлгілердегі жіптердің ұзындығы, м; п - қарапайым үлгілердің саны. 
Кондиционды  сызықтық  тығыздық  Тк  және  нәтижелі  сызықтық 
тығыздықта Кк нормалы ылғалдылыққа сәйкес келтірілген жалғыз 
65 
5-6313 

немесе ширатылған жіптердің нақты сызықтық тығыздығы. Ол 
көрсеткіштер келесі формуламен есептелінеді: 
Тк=Тф (100+^
н
)/(100+^
ф
), 
Кк=Кф (100+^/(100+^, 
мұндағы, ^
н
 - жіптердің нормалды ылғалдылығы,%; ^
ф
- жіптердің нақтылы 
ылғалдылығы, %. 
Кондиционды  сызықтық  тығыздықтың  Тк  номиналдыдан  Тн  (не-  месе 
Кк-ньщ  Кн-нен)  салыстырмалы  ауытқуы  ё  мөлшерленген  көрсеткіштер 
болып есептелінеді. Оларды процентпен келесі формула арқылы анықтайды: 
5=Тк-Т
н
/Тн*100 немесе 5=Кк-К
н
/Кн*100. 
Сызықтық  тығыздықтың  көрсеткіштері  жіптің  тығыздығының  жа- 
нама  сипаттамасы  болып  табылады.  Жіптің  сызықтық  тығыздығының 
көрсеткіштері  артқан  сайын  жіп  қалың  болады.  Бірақ,  ол  талшықтың 
құрамы бірғана  түрден  тұратын  жіптердің қалыңдығын көрсетеді. Ал,  тігін 
жібінің  қалыңдығын  сипаттау  үшін  шартты  белгілер  (сауда  нөмірі) 
қолданылады. Шартты белгі артқан сайын, тігін жібі жіңішке болады. 
Киім тігу үшін тігін жібін таңдауда ең негізгі көрсеткіш жіптін диаметрі 
болып саналады. Оны есептік және эксперименттік әдістермен анықтайды. 
Жіптің диаметрін ё, мм есептеу мына формуламен жүргізіледі: 
а=0.0357^К/5, 
мұндағы, 5 -жіптің орташа тығыздығы, мг/мм
3
. 
Сынаудан  бұрын  иірім  жіптің  ширату  бағытын  анықтайды.  Ол  үшін 
жіптің қысқа бөлігін тік жағдайда екі қолдағы екі саусақтың арасына қосып, 
оның  төменгі  шетін  тарқату  керек.  Егер  осы  бөліктің  жоғарғы  шеті  сағат 
бағыты  бойынша  тарқалса,  онда  жіп  2  болғаны,  ал  егер  қарама  қарсы 
бағытта  қозғалса,  онда  8  болғаны.  Жіптің  ши-  рату  бағыты  бұйым  тоқу 
технологиясында  оның  физика-механикалық  және  тұтыну  қасиеттеріне 
әсерін  тигізеді.  Номиналды  ширату  саны  Кн  нормативті  технологиялық 
құжатпен бекітілген, 1м ұзындықта шира- ту санын көрсетеді. Нақты ширату 
саны Кф сынақ кезінде алынады. Оны келесі формуламен анықтайды: 
Кф=1/п^о*ЕК., 
мұндағы, п- сынақ саны; ^о-зерттелетін талшықтың және жіптің ұзындығы, 
м; К. -жеке сынақтағы ширатылу саны. 
66 

Нақты ширатылу санының номиналды ширату санынан ауытқуын 
пайызбен келесі формуламен есептейді: 
5=Кф-К
н
/Кн*100. 
Ширату коэффициенті, а келесі формуламен есептелінеді: а = Кф*^Тф/100 
немесе а =Кф*^Кф/100. 
Ширату бұрышын, в есептеу үшін төмендегі формула қолданылады: 
1§р=а/89.6^8. 
Ширату  процессінің  нәтижесінде  жіп  шамасының  қысқаруын  шира- 
тудан  қысқаруы  сипаттайды.  Ширатудан  қысқаруы  ширатылған  жіпті 
тарқатқаннан  кейінгі  ^о  және  қыстырғыштар  арасындағы  жіп 
ұзындығының ^ пайызбен белгіленген айырмашылығы келесі форму- ламен 
анықталынады: 
У=Ц-Ьо/Ц*100 немесе У=а/Ьо+а*100, 
мұндағы, а - тарқату кезіндегі жіптің ұзаруы. 
Ширатпа бағытын анықтау үшін 100м ұзындықтағы жіп өлшенеді, бұдан 
кейін  2,  8  бағытын  анықтайды.  Осы  бөліктің  жоғарғы  шеті  сағат  бағыты 
бойынша  тарқаса,  онда  жіп  2  болғаны,  ал  егер  қарама  қарсы  бағытта 
қозғалса,  онда  8  болғаны.  2.4  суретте  2,  8  бағыттағы  ширатпа  түрлері 
көрсетілген. 
 
Сурет 2.4 - Ширатпа  түрлері 
а) 
оң ширатпа; б) сол ширатпа. 
Ширату дәрежесінің стандартты сипаттамаларына жіптің шираты- луы 
және ширату коэффициенті жатады. 
67 

Ширату  К,  кр./м,  ширату  өлшемі  ширату  бұрышына,  жіптің  сызықтық 
тығыздығына  және  оның  орташа  тығыздығына  тәуелді,  ол  келесі 
формуламен анықталынады: 
К =89Ш§Р ^5Т. 
Жіптің көлденең қимасының ауданын анықтау өте қиын болғандықтан, 
жіптердің  қасиеттерін  сипаттау  үшін  үзу  кезіндегі  Р
о
  меншікті  күшті 
қолданады.  Үзу  кезіндегі  меншікті  күш  үзу  кезіндегі  күштің  сызықтық 
тығыздығына қатынасымен анықталынады. 
Р = Р / Т, Сн / текс, 
о 
р ’ 
мұндағы,  Рр  -  жіпті  үзу  күші,  сН;  Т  -  сыналатын  жіптің  сызықтық 
тығыздығы, текс. 
Салыстырмалы  үзілу  ұзаруы  е  ,  үлгінің  үзілер  кезіндегі  өскен  (артқан) 
ұзындығының бастапқы ұзындығына қатынасы, бұл пайызбен есептелінеді: 
е
р
 =
1001р/Ьо. 
Тігін  жіптерінің  және  жіптердің  сызықтық  тығыздығын  анықтау  үшін 
жіп кесінділерін өлшеу арқылы жүргізіледі. Жіптің ұзындығы 200, 100, 50, 20, 
10 және 5м болады. Өлшеудің қателігі өлшенетін массадан 0,5% аспау керек. 
Пасм дайындау үшін  жіптің  жоғарғы қабатынан 10 м кем емес  жіп орайды. 
2.5 суретте Пасм орағыш аспабы көрсетілген. 
 
Сурет 2.5 - Пасм орағыш 
Пасм  салмағын  анықтау  үшін  салмақтық  квадранттар  қолданылады: 
КВ-1,6,  КВ-4-1,  КВ-1,5,  КВ-30,  КВ-50,  г.  Салмақты  квадрант  2.6-  суре-  те 
берілген. 
68 

/ 
/ 
 
Сурет 2.6 - Салмақтық квадрант 
Сынақты  жүргізу  үшін  ширатпа  өлшегіш  қолданылады.  2.7-  сурет-  те 
әмебебап ширатпа өлшегіш КУ-500М ұсынылған. КУ-500М әмбебап ширатпа 
машинасы бірлік  және ширатылған иірімжіптерін, соны- мен  бірге  жіптерді 
тарқатқанан кейін жіптің ұзаруын анықтау үшін қолданылады. 
 
Сурет 2.7 - Әмебебап ширатпа өлшегіш КУ-500М 

3-БӨЛІМ 
ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ 
3.1.
 
МАТА ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ ПРОЦЕССТЕРІ 
Мата - тоқыма станогында перпендикуляр орналасқан негіз және арқау 
жіптердің өзара айқасуымен алынған тоқыма бұйым. 
Матаның  бойымен  кететін  жіптерді  негізгі  жүйе  немесе  негіз  жіптері 
дейді.  Матаға  көлденеңінен  түсетін  жіптерді  арқаулық  жүйе,  немесе  арқау 
жіптері дейді. 
Негіз және арқау жіптің тоқылуы тоқыма станогында жүргізіледі. 
Тоқу  станогында  мата  қалыптастыру  циклдік  үрдіс  болып  санала-  ды. 
Ол  бес  операциядан  тұрады:  үзу  ашылуы,  арқау  жіпті  салу,  арқау  жіпті 
матаның  жиегіне  қағу,  негіз  жіптің  бойлықпен  жылжуы,  матаның  тауар 
білігіне оралуы. 
Тоқу станогының технологиялық сұлбасы 3.1.-суретте көрсетілген. 
Тізбе орағыш (1) тоқу станогының ұяларына орналастырылады. 
Тізбе  орағыштан  негіз  жіптері  (2)  төгіліп,  оқтауша  (3)  деп  аталатын 
білікшені  жанай  өтіп,  ламельдерден  (4),  галевтің  көздерінен  (5)  және 
бердоның тістерінен (6) өткізіледі. 
Әрбір  негіз  жібі  ремизкалардың  біреуінің  өзіне  сәйкес  галевінің  көзі 
арқылы  өтеді.  Ремизкалардың  галевтерімен  бірге  кезекпен  көтеріліп  төмен 
түскенінен негіз жіптері күзу жасайды. Күзуге арқау жіп (7) са- лынады. 
 
Сурет 3.1. Тоқу станогының технологиялық сұлбасы 
70 

Бердо  (6)  батан  механизімінің  (8)  тербеліспен  қозғалуынан  алға  қарай 
қозғалғанда  арқау  жібін  матаның  шетіне  (9)  қағады  да,  артқа  қарай  кетеді. 
Алынған мата белтемірді (10) және білікті (11) жанап өтіп, тауар реттегішпен 
әкетіліп, тауар білігіне (12) оралынады. 
Осы операциялардың бәрі матаның әрбір элементін қалыптас- тырғанда 
қайталанады. 
Мата  өндірілгенде  және  оны  қалыптастыру  зонасынан  әкеткенде  тізбе 
орағыш айналып, негіз жіптер бойлығымен жылжиды. 
Мата  өнеркәсібіне  әр  түрлі  тоқу  станоктары  қолданылады.  Оларды 
келесі принциптер бойынша топтастыруға болады: 
-
 
матаны қалыптастыру принципі бойынша 2 түрі болады; 
-
 
матаны  кезеңмен  және  бір  зоналық  үрдіспен  қалыптастыру  ста- 
ноктары,  матаны  толассыз  және  көп  аймақтық  үрдіспен  қалыптастыру 
станоктары.  Арқау  жіпті  салу  тәсілі  бойынша  қайықты  тоқу  станокта-  ры 
қайықсыз станоктары; 
-
 
жекеленген механизмінің түріне қарай эксцентриктік, кареткалық және 
жаккардтық станоктар, жұмыс ені бойынша енсіз (100 см) және енді (120-175-
250  см)  станоктар,  соғу  механизімінің  жүйесі  бойынша-  орташа,  төмен  және 
жоғары соғу станоктары. 
Қайықты  станокта  мата  тоқу.  Қайықты  тоқымашылықтағы  негізгі 
ерекшелік-жіпсалғыш  механизм.  Жіпсалғыштың  қайығы  болғандықтан,  ол 
арқау  жіптің  белгілі  бір  артық  қорын  жасайды.  Қайық  күзуге  кезекпен  екі 
жағынан  өтіп  кетіп,  үздіксіз  арқау  жіптен  мата  жасалынады.  3.2  -  суретте 
қайықты тоқу станогының сұлбасы көрсетілген. 
Қайықты  станокта  тізбе  орағыш  (1)  негізгі  реттеуіштің  тіреуішіне 
ораланастырылады.  Реттеуіш  тізбе  орағыштың  берілген  жылдамдықпен 
айналуын  және  жіптердің  созылуын  қамтамасыз  етеді.  Негіз  жіптері 
оқтаушаны (3) айналып өтіп орнынан ауытқытады. Негіз жібі ламель- дерден 
(3),  ремизкалардың  (4)  галевтерінің  арасынан  өтеді,  бердо  батанға  (8) 
бекітілген. 
Ремизкалар  күзу  ашылу  жасап  тұрады,  жай  жаймалық  айқаспа  өрімін 
жасау  үшін екі ремизка  жеткілікті:  біреуіне негіздің барлық  жұп  жіптері, ал 
екіншісіне тақ жіптері енгізіледі. 
Егер  тоқу  станогында  бір  ремизка  көтеріліп,  екіншісі  төмен  түссе,  негіз 
жіптерінің бәрі жылжиды және қайық өтетін күзу ашы- лады. 
Жайманың  айқаспасын  тоқу  үшін  ремизкалардың  көтеріліп  түсуі 
эксцентриктік күзу ашылу механизмімен орындалады. 
Ол  механизмнің  өзі  аяқ  тұрғызғыштан  (12)  және  эксцентриктен  (13) 
тұрады. 
71 

 
Сурет 3.2 - Қайықты тоқу станогының сұлбасы 
Күрделі айқаспаларды тоқығанда көп ремизкалар керек немесе жаккард 
машиналары қолданылады. 
Күзуге  арқаужіпті  салу  үшін  қайық  (6)  іске  қосылады,  қайықта  арқау 
жіп оралған шөлмек бекітілген. 
Шөлмек  станоктың  әрбір  жұмыс  циклінде  бір  шөлмекті  қораптан 
екіншісіне күзу арқылы батанның брусы бойынша сүңгіп кетіп, арқау жіпті 
өткізеді. 
Қайық  күзуден  сүңгіп  шыққаннан  кейін,  бердомен  батан  станоктың 
алдыңғы  жағына  қарай  қозғалады,  арқау  жіп  матаның  шетіне  қағылып, 
матаның кезекті элементі құрылады. 
Келесі  күзу  ашылғанда  негіз  жіптері  жаңа  орынға  орналасып,  арқау 
жіптермен осылай айқасады. 
Қайықтың  қозғалуын  станоктың  созу  механизмі  қамтамасыз  етеді.  Ол 
қуғыштың  ұрғанынан  қайықты  қораптан  шығарып  оны  күзу  арқылы 
инерция  күшімен  сүңгуге  мәжбүр  етеді.  Мата  белтемірді  (11)  айналып  өтіп, 
тауарлық реттегіш арқылы тауарлық білікке оралады. 
72 

3.2.
 
МАТАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ 
Матаның құрылымы - қалыңдығымен, жіптердің қасиеттерімен, сондай-
ақ  олардың  өзара  орналасуы  және  байланысуымен  анықталынады. 
Маталардың  құрылымының  негізгі  сипаттамалары:  жіптерінің  есептелген 
диаметрі және сызықтық тығыздығы, айқаспа (өрімдер) түрлері, матаның 10 
см  ұзындығында  негіз  немесе  арқау  жіптерінің  саны,  толтыруы, 
толтырылуы, кеуектілігі, құрылым фаза- сы, тірек беті.
 
Тоқыманың  айқасу  түрлері  әртүрлі  болуымен  бірге  олар  матаның 
құрылымы  мен  қасиетін  анықтайды.  Матаның  оң  жағының  сипаты  мен 
өрнегі, көлденең немесе ұзыннан жолақтар болуы, жылтыр бетінің негіз бен 
арқаудың айқасу түріне байланысты. Тоқыманың  айқаспа түрлері матаның 
мықтылығына,  созылғыштығына,  қалыңдығына,  қаттылы-  ғына,  апшуына, 
ылғал,  жылумен  өңдегенде  тартылуына,  қасиеттеріне  әсер  етеді. 
Күрделілігіне  байланысты  тоқыманың  айқаспалары  төрт  класқа  бөлінеді: 
қарапайым (тегіс), майда өрнекті, күрделі және ірі өрнекті.
 
Тоқыма  айқаспа  түрлері  торкөз  қағазға  салғанда  тордың  тік  қатарын 
негізнің  жібі  көлденең  арқаудың  жібі  деп  шартты  түрде  қабылданады.  Әр 
көз  екі  жіптің  (негіз  және  арқау)  қиылысы  болады  және  жапқыш  деп 
аталынады. Егер матаның оң жағына арқау жіп шықса - арқау жапқыш деп 
аталынады.
 
Тор  көз  қағазға  салынған  тоқыманың  айқаспа  түрлері  мен  матаның 
үлгілерін мұқият қараса барлық бағытта қайталанатын өрнектерді байқауға 
болады. Қайталанатын өрнектерін раппорт деп атайды.
 
Әрбір  тоқыма  айқасуында  негіз  бойынша  және  арқау  бойынша 
раппорттар  болады.  Негіз  бойынша  раппорт  -  айқаспаның  өрнегін  түзетін 
негіз жіптердің саны. Арқау бойынша раппорт - айқаспаның өрнегін түзетін 
арқау  жіптердің  саны.  Тоқыманың  айқасу  сұлбасында  раппорт  әдетте 
қиылысқанда  тік  бұрыш  немесе  квадрат  жасайтын  сызықтарының  төменгі 
сол жақ бұрышта белгіленеді.
 
3.2.1.
 
Қарапайым (тегіс) айқаспалар 
Қарапайым  айқаспалар  түрлері:  жаймалық,  саржалық,  атлас-  сәтендік. 
Барлық тегіс айқаспалардың ерекшеліктері мынандай:  рап- портта әр негіз 
жіп арқау жіппен бірақ рет айқасады, негіз бойынша раппортқа тең.
 
Жаймалық  -  тоқыма  айқаспаларының  ішіндегі  ең  көп  тарағаны. 
Жаймалық  айқасуда  негіз  және  арқаудың  жіптері  біреуден  кейін  айқасып 
отырады: матаның бет жағына негіз жіп  (н) және арқау (жіптер бойын- ша 
жайма) жіп (а) кезекпен шығып отырады. Негіз және арқау жіптер бойынша 
жаймалық айқасудың раппорты екі жіпке тең.
 
73 

Жаймалық  айқаспа  матасы  оң  және  астыңғы  жағынан  бірдей  тегіс, 
күңгірт болып келеді. 3.3. суретте жаймалық айқаспа көрсетілген.
 
Жаймалық  айқаспалармен  шыт,  бөз,  миткаль,  маркизет,  бәтес,  майя 
мақта маталары тоқылады.
 
 
Сурет 3.3 - Жаймалық айқаспа 
Жаймалық айқаспа матаға барынша мықтылық береді және тығыздығы 
жоғары болса, мата қатты болады.
 
Саржалық  айқаспа  маталардың  ерекшелігі  оның  бетіндегі  сызықтар 
диагоналі  бойымен  орналасады  (саржа,  кашемир,  шотланд-  ка).  Саржалық 
матаның  бетіндегі  сызықтар  әдетте  төменнен  жоғары  солдан  оңға  қарай, 
кейде оңнан солға қарай кетеді.
 
Саржаны жасандағы өзіне тән белгісі: раппорттағы жіптер саны ең аз  - 
3;  арқау  жіпті  әр  салған  сайын  тоқыманың  өрнегі  шекпен  өрнектейді: 
алымына раппорттың әр қатарындағы негіз жапқыш саны н, ал бөлгішіне  - 
арқаулық жапқыш саны а қойылады (3.4-сурет).
 
Саржаның  негіз  бойынша  раппорты  арқаулық  раппортына  тең  және 
алым  мен  бөліміндегі  сандардың  қосындысына  тең.  Егер  саржаның  бет 
жағында негіз жіптер басым болса саржалық айқаспа негіз деп аталы- нады 
(2/1,  3/1,  4/1),  ал  егер  бет  жағында  арқау  жіптер  басым  болса,  сар-  жа  - 
арқаулық  деп  аталынады  (1/2,  1/3).  3.4.  суретте  саржалық  айқаспа 
көрсетілген.
 
 
74 
Сурет 3.4 - Саржалық айқаспа 

Саржа айқаспасындағы сызықтардың қисаю бұрышы әртүрлі бо- лады. 
Тығыздығы  бірқалыпты,  негіз  және  арқау  жіптерінің  жуандығы  бірдей 
болғандықтан  саржа  сызығының  қисаю  бұрышы  45
о
-қа  тең.  Саржалық 
айқаспа  матаға  иілгіштік,  жұмсақтық  береді,  бірақ  жаймалықтыққа 

жүктеу/скачать 6,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: