Нуржігіт Алтынбеков
239
көгорайы» сәйкес келуі керек, - деп өзінің моральдық философиясын қорытады
А.Шефтсбери.
Екінші осы замандағы көрнекті ағылшын философы Бернард Мандевиль (1670-
1733 жж.) А.Шефтсберидің моральдық философиясының іргетастарын аударып
тастап, оған қарама-қарсы жатқан идеяларға келеді. Негізгі еңбегі - «Аралар
жөніндегі ертегі».
Араның ұлсында байлық пен қайыршылық, күнбе-күнгі той-думан мен ауыр
еңбек қатар өмір сүріп жатыр. Онда бәрі де сатылады. Ашқарақтық, тәкаппарлық,
көреалмаушылық, алдап-арбау қай жерде болмасын кең етек алып, бәрі де баюға
тырысып жатыр. Осының нәтижесінде араның ұясында гүлдеу, жақсы өмір сүру
байқалады.
Күндердің бір күнінде барлық аралар моральдық жолға, ізгілікке бетбұрыс
жасайды. Сол сәтте ұяда таңғаларлық өзгерістер пайда бола бастайды. Байлық пен той-
думан келмеске кетіп, ұя бірте-бірте әлсіреп, соңында құриды.
Бұл ертегіден шығарған Б.Мандевильдің қорытындысы: бір жағынан, жақсы өмір
сүріп, екінші жағынан, адал болу мүмкін емес. Оның негізгі себебі - адам өзінің терең
табиғатына сәйкес өзімшіл, тек өзіне болғанын қалайды. Әрине, мұндай идеяны
Б.Мандевиль тарихта бірінші болып айтып отырғаны жоқ, оның алдында Т.Гоббс та
осындай пікірде болған. Бірақ, оның ойынша, адамның моральдық тұрғыдағы теріс
жақтары қоғамның өмір сүруіне кедергі емес, керісінше, оны күшейтіп біріктіреді.
«Біздің бұл дүниедегі залымдық дегеніміз, моральдық, я физикалық тұрғыдан алсақ,
шынына келгенде, ұлы принцип, соның арқасында біз әлеуметтік пенделерміз, егер
залымдық күндердің бір күнінде жойылса, онда қоғам күйреп, тіпті ыдырап кетуі
мүмкін», - деп қорытады Б.Мандевиль.
Егер А.Шефтсбери моральдың қайнар көзін адамның табиғатынан шығарса,
Б.Мандевиль, керісінше, «мораль - қоғамның туындысы, ал моральдық
құндылықтарды тудырған - ұлы тұлғалар» деген пікірге келеді. Олар адамдарды
өздерінің іңкәрлеріне тосқауыл қоюға, қоғамдық жалпы мүдделерді биік дәрежеде
|
