Жоғарыда аталғандай, дәлелдер негізінде ой қорытындылары жатыр
(8 кесте). Ой қорытындылары немесе пайымдар келесідей болады:
■ дедуктивті (лат. deductio— шығару) — ойлау барысында
жалпыдан жекеге қарай логикалық қорытынды;
■ индуктивті — ойлау барысында жекеден, эксперименттік
мәліметтерден жалпы ережеге, қағидаға, заңға логикалық
қорытынды;
■ ұқсастық бойынша — белгілі қатынастағы объектілер
арасындағы ҧқсастық негізігде логикалық қорытынды;
■ белгісін кӛрсету арқылы — қорытынды бақылауға қолжетімді
фактілердің болуына негізделген. Белгілер - индикаторлар және
кейде салдар. Белгілер жетіспеген жағдайда, әдетте, сенімді
болмайды;
■ себеп-салдардың ӛзара қатынастары, қорытынды қандай да бір
жағдайдың немесе жағдайлар жинағының әсері негізінде жасалады;
■ мысалдар негізінде жалпылау, яғни белгілі жағдайдағы дҧрыс
әлдене әрқашан дҧрыс болатыны дәлелденеді. Бҧл байланыстар
сҧраулар мен болжамдар негізінде жасалған жалпылау арқылы
қҧрылған. Алайда кейде мҧндай пайымдар сенімсіз және дәлелсіз
болуы мҥмкін.
Маңызды дәлелдер келесілермен ерекшеленуі тиіс:
■ нақты дәлелдермен, нақты фактілермен бекітілуі;
■ ҧсынысқа қатысы бар болуы;
■ болжамды аудиторияға әсер етуі.
Сӛйлеуші пайдаланатын дәлелдер субъективті болмауы және
сенімді естілуі ҥшін, оған дайындық кезінде кем дегенде ҥш сҧраққа
жауап беру қажет.
1. Мәлімет қай ақпарат кӛзінен алынды? (адамдар, кітаптар,
журналдар - олардың сенімділігі, ағат пікірлігі немесе
объективтілігі қандай).
2. Мәліметтер заманауи ма? (бес жылғы мәліметтер бҥгінде
дҧрыс емес болуы мҥмкін).
3. Бҧл мәліметтің іске қатысы бар ма? (дәлел ҧсынылатын
себептердің тікелей негіздемесі ретінде қызмет ететініне кӛз
жеткізу қажет).
Презентацияларда сӛз сӛйлеу тәжірибесінде кейде нәтижелілікке
кері әсер ететін, дәлелдерді іріктеу кезіндегі таралған қ а т е л е р
кӛрсетіледі. Оларға келесілер жатады:
■ асығыс жалпылау — тыңдаушылар бҧл оқшауланған мысалдар
және жеке әлсіз мысал еместігіне кӛз жеткізу ҥшін, мысалдар
жеткілікті болуы тиіс;
