Оқулық «Білімді дамытудың федералдық институты»
Ақпараттық жүйелердің экономикалық тиімділігі
жүктеу/скачать 3,84 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5.9.
Ақпараттық жүйелердің экономикалық тиімділігі Қазіргі уақытта кәсіпорынынң ақпараттық технлогияларға кетен шығын деңгейі, басқа өндірістік үдерістегі бірге алынған инвестиция деңгейіне жақындайды, кейде асып кетеді, сондықтан ақпараттық жүйелер негізінде бизнес жүргізудің тиімді құныны қамтамасыз ету нарықта талап етілген бәсекелестік деңгейін қолдауда негізгі міндеттерінің бірі болып саналады. АЖ құнын бағалау үдерісі біршама күрделі міндет болып табылады. Ол ақпараттық жүйеге қатысты талаптарды талдау сатысынан басталады және тіпті іске асыру кезеңінде жалғасады. Осы міндеттерді шешуде көптеген тәсілдер бар, бірақ әлі күнге шейін кепілдемелік нәтиже беретін әмбебап әдістеме жоқ. Болып жатқан жағдайларда, АЖ салымдардың тиімділігін бағлау мәселесі аса өзекті болып отыр. Корпоративті ақпараттық жүйе қалай болуы керек? Оны құру және қолдау үшін қандай инвестициялар талап етіледі? Ақпараттық технологияларға инвестициялардың қажеттілігін қалай негіз етуге болады? Осы инвестиция мен ақпараттық жүйелерді қолданудан түскен пайда арасындағы өлшемдердің дұрыс ара қатысына қалай қол жеткізуге болады? Осы тарауда біз осы сұрақтарға жауап беруге тырысамыз. Жүйе тиімділігі — бұл өз қолдану мақсатына сәйкес дәреже. Экономикалық тиімділікті бағалау ақша түрінде көрсетілген шығындар мен нәтижелерді салыстыруға негізделген. Экономикалық тиімділікке қатысты негізгі талап нәтижелер шығындардан асуы және нәтижелер мен шығындардың ара қатысы талап етілген табыстылығына сәйкес келуіндегі талап болып саналады. Қазіргі уақытта бағдарламалық жобаларды енгізудің экономикалық тиімлігінің келесі көрсеткіштерін атап көрсетеді: — ішкі кіріс нормасы (IRR — Internal Rate of Return); — таза келтірілген құн (NVP— NetPresentValue); — сатып алу мерзімі (PB— PaybackPeriod); — жиынтық иелену құны (TCO — Total Cost of Ownership); — инвестицияны қайтару нормасы (ROI — Return of Investment); — бизнес үшін мүмкіндіктер құныдылығы (TVO— Total Value of Opportunity). Көбінесе ұйымдар бағдарламалық қамтамасыз етуді сатып алуға кетенк тікелей шығындарды ғана есепке алады, ал сол мезетте ілеспелік және қолдау (жаңарту және т.б.) байланысты жанама шығындар, әдетте есепке алынбайды. АЖ инвестициялардың тиімділігін бағалау міндеттерін шешудегі шет елдік тәжірибе, анағұрлым кең таралған әдістердің бірі ақпараттық технологияларды Жиынтық Жүргізу Құнын 192 (TotalCostofOwnership — ЖБТ) бағалау тұжырымын қолдану болып саналады. ЖБТ ұғымымен, ақпараттық жүйелердің оның пайдалануға шығарған сезеттен бастап қызмет етуіндегі енгізу және қамтамасыз етуге кеткен барлық шығын сомасын білдіреді. Жиынтық Жүргізу ұны есептеуінің екі негізгі үлгісі бар: GartnerGroup ұсынылған тұжырым, және Microsoftи Interpose бірлескен күшінің нәтижесі. Ұсынылған Gartner әдістемесі бойынша, барлық шығындар белгіленге және ағымдағы болып бөлінеді. Белгіленген шығындар жүйені енгізу кезеңінде бір рет төленеді. Оған жобаны әзірлеу және АЖ енгізу үшін қажетті бастапқы сатып алу және бағдарламалық қамтамасыз ету, сыртқы кеңесшілерді тарту жатады. Ағымдағы шығындар — атқарымдық жүйелерді қамтамасыз ететін шығындар. Бұл шығындар, жүйе жұмыс істеп тұрғанша, үнемі талап етіледі. Оларға мыналар жатады: — жүйені жаңарту және жетілдіру; — тұтастай жүйені басқару — әкімгерлеу, әкімшілік пен соңғы қолданушыларды оқыту, сыртқы ресурстарға тартылған қызметкерлердің жалақысы; — «қолданушының белсенділігі» — бағдарламалық қамтамасыз етуді жасау бітіру, бағдарламалық қамтамасыз етуді баптау, деректермен жұмыс, қолданушылардың біліксіз әрекеттерінің салдары. Бәрі оңай секілді көрінер — тек жоғарыда атап көрсетілген баптардың әрқайсысы бойынша шығындарды есептеу керек. Бірақ шын мәнінде, шығындардың бәрін есептеу оңай емес — олардың біршама бөлігі алдын ала салынбайды, сонымен бірге еш жерде есептелмейді. Бұған қоса, ЖБТ құрамына кіретін шығындардың 75 %, соңғы қолданушылардың мәселелеріне негізделген. Microsoftи Interpose әзірленген, ЖБТ үлгілерінде, дәл осы шығындар есептеледі. Оларға сәйкес шығындар әдістемесі тікелей және жанама болып бөлінеді. Жиынтық иелену құнын қарапайым формула бойынша есептеуге болады ЖБТ = Тш + Жш, Ондағы Тш-тікелей шығындар; Жш-жанама шығындар. Тікелей шығындар бюджетпен қарастырылады және жоспарланады, жанама шығындар, орташа шығындардың 50% астамын құрайды, олар жоспарлауға жатпайды және мүлде тіркелмейді. Оларға ең алдымен қолданушылар шығындары (формальді емес оқыту, дербес қолдау, қателіктер мен қайта есептеулер) және жабдықтардың істен шығуынан тұрып қалуы немесе жоспарлы алдын ала тоқтатулар жатқызылады. Көбінесе жанама шығындар ақпараттық жүйе жұмысындағы қателіктерге байланысты, соның ішінде: 193 — қызметкердің өзін-өзі оқытуына және жүйені баптауға уақыт жоғалту; — қызметкерлердің өз күшімен ақпараттық жүйелердегі техникалық мәселені шешуге, техникалық қолдау қызметін тексеруге уақыт жоғалтуы; — қызметкерлердің ақпараттық жүйелерді қолдау мәселесін шешуде көмек сұрауға уақыт жоғалту; — IT-жүйесіндегі іркілістерден, жүйе қол жетімсіз болатын жағдайлардағы кәсіпорыннан айрылу (шынайы немесе ықтимал), бұл соңғы қолданушыларға тікелей әсерін тигізеді. ЖБТ компанияны автоматтандыру үдерісі тиімділігінің негізгі сандық көрсеткіші болып табылады, өйткені ақпараттық технологияларға (жабдық, бағдарламалық қамтамасыз етудің аспаптық құралдары, ақпараттық жүйелерді қолдау үдерістері, сонымен бірге соңғы қолданушылардың әрекеттері) кеткен жиынтық шығындарды бағалауға, оларды талдауға және сәйкесінше ұйымда ақпараттық жүйелерден жақсы қайтарымға қол жеткізу үшін IT -шығындарын басқаруға мүмкіндік береді. ЖБТ жай ғана жеке интегралды көрсеткіш қана емес, сонымен бірге әртүрлі шығын баптарына сәйес келетін көрсеткіштер жүйесін білдіреді. Сандық талдау үшін, «TCOManager» типіндегі арнайы бағдарламалық құралдар қолданылады. Есептеу өз-өзімен күрделі емес және электронды кесте деңгейінде нақты іске асырлады. Үлкен құндылыққа, осыған ұқсас бейіндегі басқа компаниялардағы көрсеткіштерді талдау нәтижелері бойынша құрылған, өкілдік базаасы бар нақты ұйымдар үшін ЖБТ нәтижелерін салыстыру мүмкіндігіне ие. Gartner, ЖБТ көрсеткіштерін әртүрлі индустрия және есептеу ортасының сипаты үшін өлшеу бойынша клиенттер кеңейтілген дерекқорын жүргізеді. Салыстыру, ұқсас компаниялардың таңдап алынған орташа көрсеткіштері ретінде, сонымен бірге «топтағы үздіктер» ретінде жүргізіледі. Орташа және ең жақсы көрсеткіштер есептеледі және Gartnerпо сарапшыларымен әртүрлі саладағы көптеген кәсіпорындарымен қадағаланады, сондықтан бұл көрсткіштер базаасы оқтын-оқтын жаңартылып отырады. Сонымен бірге, «не болады , егер» типіндегі талдауы болуы ықтимал, ол сәулет саласындағы жоспараланған шешімдердің ықтимал әсерін үлгілуеге мүмкіндік береді — мысалы, серверлерді ЖБТ көрсеткішіне шоғырландыру бойынша. Маңызды аспект, тағы да жанама шығындардың ақпараттық жүйелерді басқарудың қаншалықты тиімді жүзеге асырылуын көрсетілетіні болып табылады. IT-қызметі IT- инфрақұрылымдарымен және жүйелерімен тиімді қамтамасыз етілетін болса, соғұрлым жүйенің тоқтап қалуы немесе соңғы қолданушылардың мәселелерді шешу және өз әріптестерінен көмек алуға жоғалтқан уақытымен байланысты жанама шығындар 194 соғұрлым аз болады. Сондықтан да тікелей шығындарға саналы үнемдеу тек қана артық жанама шығындарға, және нәтижесінде тұтастай ұйым үшін артық шығындарға алып келуі мүмкін. Тікелей шығындарға келесі баптар кіреді: — Аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз етуге керек шығындар: сатып алу, амортизациялық есептелімдер мен жабдықты жаңартуға кеткен шығындар, қосалқы бөлшектер мен шығыс материалдары, сатып алу шығындары мен бағдарламалық қамтамасыз етуді жаңарту (серверлік және клиенттік операциялық жүйелер, кеңсе қосымшасы дерекқорға лицензия және электронды пошта жүйесі және ұжымдық жұмыстар, IT- инфрақұрылымы мен қосымшаларын басқаруға арналған бағдарламалық қамтамасыз ету; — Басқару мен қолдауға кеткен шығындар: ішкі және сыртқы қызметкерлерге кеткен шығындар, ол техникалық қолдауды, инфрақұрылымды жоспарлау және басқарумен байланысты (серверлер мен үстел компьютерлерін, қолданбалы жүйелер, деректерді сақтау жүйелері және т.б.) барлық мәселелерді қамтамасыз етеді; — Әкімшілік шығындар: ішкі және сыртқы қызметкерге кеткен шығындар, олар әкімшілік және қаржылық мәселелермен, сатып алумен айналысады, бақылау қызметтерін орындайды; IT- қызметкерді, соңғы қолданушыларды оқыту. ЖБТ, IT-қызметтері бар инфрақұрылымды тиімді басқаруға байланысты екеніне назар аударып өту маңызды болмақ. Бұл бағдарламалық қамтамасыз етудің анағұрлым жаңа нұсқасына өтуде экономикаға біршама әсерін тигізеді. Ақпараттық жүйелердің өздері компанияның құраушы қызметтерінің бірі болып табалады, ал шынайы артықшылықтарды алу ұйымның олады қолдану қабілетіне байланысты. ЖБТ бағалау бойынша типтік жоба құрамына мынадай жұмыстар кіреді, атап айтқанда: — ақпараттық жүйелерге кеткен шығындар бойынша деректерді жинау және шоғырландыру; — ақпараттық шығындарға кеткен шығындарды талдау; — компанияны ақпараттық дамыту жағдайларын үлгілеу; — техникалық құралдарды енгізуден түскен шығындар мен пайданы есептеу; — инвестицияның ақпараттық жүйелер мен ақпарттық технологияларға қайтарылуын талдау; — ұйымның ақпараттық көрсеткіштерін ұқсас компаниялардың көрсеткішімен салыстыру; — ақпараттық технология қызметінің қызметкерлерінің жұмысын бағлау; — жаңа ақпараттық технологиялардың тұтастай ұйым қызметкерлеріне ықпалын бағалау; — ЖБТ оңтайландыру бойынша ұсыныстар әзірлеу. 195 Осылайша, ЖБТ, ақпараттық жүйелерді таңдауда аспаптардың бірі ретінде ұсынылады. Сол мезетте, ЖБТ рөлі ұйымдағы ақпараттық жүйелердің міндетінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндігін атап өткен жөн. ЖБТ байланысты анағұрлым үлкен факторлар, ақпараттық жүйе қажетті, бірақ ұйым бизнесін қолдауда сыни құраушы болмайтыны ретінде қарастырылған жағдайда болады, мысалы, бухгелтерия немесе шаруашылық қызметі. Бұл тұрғыда, ақпараттық жүйенің сәулетін дамыту, ең алдымен ЖБТ қысқаруға бағытталған. ЖБТ көлемі, әкімшілік шығындарды қысқарту, сатып лу көлемімен байланысты жеңілдіктерді өсіру, білікті кадрларды шоғырландыру және жүйенің жалпы сенімділігін арттыру есебінен жабдықтар мен бағдарламалық қамтамасыз етуді қолдануды жақсарту секілді факторлар есебінен төмендетілуі мүмкін. Бұдан басқа, стандартталған кескіндеменің болу жобасын жүзеге асыруды жеделдету үшін алғышарт жасайды. Сол мезетте белгілі өсу кезеңдерінде немесе ЖБТ көлемінің ұйымдағы өзгеруі, нақты себептерге байланысты сала бойынша орташа көрсеткіштерден біршама асып кетуі мүмкін. Соның ішінде, бейберекет сәулеттен стандартты сәулетке көшу, бәлкім тікелей шығындар және қауіптердің өсуімен қоса жүретін, ескі және жаңа жүүйелердің біршама ұзақ «қатар жүру кезеңін» талап етеді. Салым тиімділігі (инвестицияның қайтарылуы, ROI) —бұл, ақпараттық жүйені енгізудің пайдасын сипаттайтын көрсеткіш. Ол аталған АЖ енгізуден бастапқы инвестиция құнына дейінгі дисконттау түсімдеріне қатысты есептеледі: ROI= Эф/И, ондағы, Эф — ақша бірлігінде көрсетілген, енгізу әсері; И — ақпараттық жүйедегі инвестициялар. ROI үлгісі, сонымен бірге Gartner Group тиесілі. Кіріс бөлігін бағлау үшін, әдетте, бизнес мақсатын талдайды, оған бағдарламалық жобаны енгізу немесе қандай да бір жаңа бағдарламалық өнімнің көрінуі арқылы қол жеткізу қажет; бизнестің өлшенетін көрсеткіштерін қолданады, мысалы, операциялық шығындарды қысқарту, бәсекелестік жағдайды қолдау, ішкі бақылауды жақсарту, және сонымен нәтижені бағалайды. Шығыс бөлігі ретінде көбінесе ЖБТ көрсеткіші қолданылады. |