Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

лизм болсын, идеализм болсын, осы үрдістің шеңберінен көбінесе 
шықпайды. Тіпті ақиқатты адам танымының ғана емес, объективтік 
процестің қасиеті деп қараған Гегель де бүл жолдан тайқыған жоқ, 
себебі, ол объективтік процесс деп абсолюттік идеяның дамуын 
түсінеді. Ол идея ақырсында тек өзін өзі таниды. Оның дамуының 
өзі түптеп келгенде өзін өзі танудың жолы гана екен.
Таным - бүрында біршама айтқандай адамның бар дүниенің, 
өзін коршаған дүниенің сырын айқындауға бағытталған кызмет. Әрине 
ол кызмет болып отырған дүниенің бүрынғы оны занды түрде туғыза- 
тын негізлерін де жэне келешекте одан занды түрде шығатын салдар- 
ларды да анықгауы тиіс. Яғни оның міндеті - бар дүниенің занды, 
қажетті екендігін негіздеу. Оның негізгі кезігетін байланыстары - се- 
бептілік. Себептілік - белгілі бір калыптасқан жүйенің қатынастары. 
Сондықтан да танымдық қатынастың негізгі формасы - бейнелеу. 
Танымдык катынаста жаратымпаздық (творчество) кызметтің фор­
масы бар. Бірақ негізгі мазмүны жаратымпаздық емес, бар нәрсені 
біршама қайталау. Танымдық бейненің жаратымпаздык сипаттарына 
карамастан, түпкі мазмүны озі бейнелейтін нәрсенің кошірмесі болу. 
Әрине, ол қаншалыкты дәл, қаншалыкты түпнүсқасына жакын, - ол 
басқа мәселе. Акикат осы түрғыдан бар нәрсенің белгілі бір көрінісі 
болғандықтан, соның неғүрлым жақын бейнесі. Ол бар нәрсенің, тіпті 
одан бүлтпартас қажеттілікпен туындайтын салдарларының жақсы, 
не жаман екенін, көрікті немесе реңсіз екенін айтуға міндетті емес. 
Бар нәрсе осындай, ал оның жағымды не жағымсыз т.т. екені ғылы- 
ми білімнің өзіндік мазмүнына тікелей қатысты емес, тек сырттай 
таңылатын баға ретінде ғана болуы мүмкін.
Әрине, бүл мағынадағы акикат ешкандай ақикат емес деген 
пікірден аулакцыз. Ол - ақикат. Бар болмыстың шын мазмүнын адамға 
білу қажет, ол маңызды. Сондықтан да ғылымның дамуы адамзат 
тарихында үлкен орын алады.
Бірақ, ол адамзат өміріндегі жалғыз күндылык емес жэне ең 
бірінші катардағы қүндылық емес. Біз бүл жерде танымдық ақиқат- 
тың рухани өмірдегі жалғыз ақиқатқа, немесе ең маңызды анықтау- 
шы ақикатқа айналғанда кандай нәтижеге әкелетінін айтып отыр- 
мыз.
Танымның, ғылымның айтатын акикаты - барлықтың акикаты 
(истина сущего). Ал барлык әлемдік болмыстың, әсіресе адамдык 
болмыстын белгілі бір жағы ғана. Акиқатты тек ойлаудың, әсіресе 
танымдык ойлаудың ғана қасиеті емес, реальдық тарихи процестің 
қасиеті, болмыстың қасиеті деп қарайтын да козқарас бар. Ол да бірак, 
жалпы алғанда барлыктың шеңберінен алыс кетпейді. Бүл Маркстік 
диалектиканың практиканы адамның дүниеге қатынасы деп түсіну-
250

ден, оны диалектика іык. даму мағынасында түсінуден туындайтын 
кағида. Адамдык болмыс - практикалық болмыс, ал ондай болмыс - 
тынымсыз харекет, процесс. Олай болса, бүрында айтқан адам бол- 
мысының озіне жа ітапган формалары, оныц жетілмеген формалары 
озінің реальдык мазмүнында әлі жалған. Яғни омірдің озінің ақиқат, 
не жалған формалары болады. Гегель де, Маркс те эр нәрсе өзінің 
даму жолында ең жетілген, піскен шағында ғана өзінің шын, ақикат 
формасына жетеді деп ойлаған. Ягни озінің шын табиғатына жетілген 
кезеңінде ғана сойкес келеді. Бүл козқарас ақиқатты түсінудегі үлкен 
үлес еді. Ол ақиқатка тек процестің нәтижесін ғана емес, соның бүкіл 
өту жолын да қосты; ендеше тек нәтиже емес, бүтін процесс те не 
акцқат, не жалған болуы мүмкін. Гегельдің айтуынша қараса, нәтиже 
озіне әкелген жолдан оқшау - жансыз мүрдемен бірдей. Оның бар­
лык жаны, акиқат мазмүны оның откен тарихында. Бір нәрсенің не 
екендігін білгің келсе, оның откен жолына шолу жасау қажет. Сол 
сияқты Маркс те нәтиже ғана емес, соған апаратын жол да ақикат 
болуы тиіс деген. Бүл козкарастар, әрине, дүрыс тануға жол сілтейді.
Бірак, ол тек бір катынастың, тек танымдық катынастың дүрыс 
жолы. Ол жолдың шеңберінде танымның нәтижелері - білім жүйе- 
лері - қандай қоғамдық жүйенің саласында іске асатынына, әсіресе, 
адамдардьтң қандай қүндылықтарының ықпалында екендігіне байла­
нысты әртүрлі әлеуметтік қызмет атқарады. Олай болса, қүндылыктың 
мәні тікелей оның мазмүнын күрамайды.
Танымның нәтижесі болатын білімнің озі адамның рухани дүни- 
есінде барлық бағалылықтан ада болған, олардан аулақ түратын 
мазмүн. Оның өз бағасы өзінде. Оныц атқаратын қызметі адамга дүни- 
ені игеруде қару, күрал болу. Қүрал жақсылыкка да, жамандықка 
қьізмет істей беретін нәрсе. Ол кімніц қолында екеніне байланысты. 
Ол жаксылыкқа да, коркемдікке де өзінің күралдық мәнінде бейта- 
рап. Қүралды әшекейлеуге болады, бірақ ондай көркемдік оған сырт 
нәрседей. Сондықтан да казіргі замандағы адамдардың көпшілігінде 
олардын игерген білімдері өркайсысыны ң жанында бір ыдысқа 
күйылган, не салынган табигаты богде заттай болып түрады. Ол богде 
мазмүнның сол жеке адамныц түлгалык 
пііиініи 
күрауга кобінесе қаты- 
сы жоқ. Ол мазмүн сондай адамныц жанында жогалып кетсе де оның 
түлгалық пішіні озгермеуі мүмкін. Осындай 
бей 
гарап мазмүнды нәр- 
селердің тезірек үмытылатыны да содан 
болуы керек. 
Адамдардың 
адамгершілік жайындагы білімдерініц 
м о ііі 
аііры кш а зор 
екендігін 
айта келіп, Ж .-Ж .Руссо теңіздіц 
гүбіндвгі ҚүМНЫЦ 
КЫЗЫЛ 
не 
ақ 
екендігін білу адамдар үшін соншалықты маңы >
і
і
.
і
Оо іа а ім а й д ы іпіді.
Білімге тек күрал ретінде карау - 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: