Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері
жүктеу/скачать 8,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| субъективтік күйі ғана емес, оның дүниедегі ерекше болмысы. Олай
дейтініміз: еркіндік адамның іс жүзінде еркін болуында ғана емес, оны ң белгілі дәреж еде өзіне де тәуелсіз объективтік еркіндігінде. Себебі, ол екінің бірінде ерікті түрде күлшылықты тандайды. Оның қайш ылығы да осында. Еркіндік те, күлш ылық та адамдарға сырттан келмейді. Оны адамдардың өздері тандайды. Яғни, күлшылықтың өзі алғаш қы еркіндіктің нәтижесі, себебі, оны да адам өзі таңцаған. С оңғы айтылған ой, әсіресе түсінбеуш ілік туғызуы ықтимал. Оның себебі күнделікті көріп жүрген қатынастарымызға қайш ы ке- летін сияқты. Еркіндік туралы айтылған ойлар адамдардың күнделікті өмірде де, бүкіл тарихи тәжірибеден де көріп жүрген тәуелділіктеріне сай келмейтін болып көрінеді. Эрине, адамдар көп нәрселерге тәуелді: табиғатқа да, қоғамға да, басқа адамдарға да т.т. Ол адамдар өмірінің алдыңғы бет пердесі. Ең алдымен біз осы тәуелділікті көреміз. Бірақ біз: ерісіндік дегеніміз адамның еш нәрседен тәуелсіздігі деп отырған жоқпыз. Біз сол тәу- елділікті мойындау немесе мойындамау, оған қарсы әрекет ету нем е се оны ң алдында тізе бүгу адамның өзінің шешетін нәрсесі дейміз. Ол адамның өзінен бүрын баска бір күштердің алдын ала шешіп қойған түйіні емес. Ә ркімнің осы ны әр жағдайда өзі шешуі қажет болып түрады. Оны ол шешуге тырысады. Немесе шешуден тайқиды. Егер адам жағдайлар менен әлдеқайда күдіретті деп шешсе, ол сол жағдай- лардың талабына көнеді. Керісінше, егер жағдайлардың менен күтетіні менің адамдык касиетіме нүқсан деп шешсе, ол сол жағдайлардың ы кпалына кереғар әрекет етіп, олардың өзін өзгертуге немесе ықпа- лын әлсіретуге күш салады. Кейбір кезендерде адам өзінің мәнді өмірін сақгау мүмкін болмаса, м әнсіз омірден ж иреніп, өмірін кдю ы да мүмкін. Ол үнемі болып жататын жағдай. Ал баз біреулер өмірдің барлык мәні тірі болуда, сол тірі болудың қамы нан жоғары еш нәрсе ж оқ деп білсе, ол басканың бәрін де сол үшін мансүқ етіп жүреді. Біз тек кейбір болуы мүмкін түйіндерді ғана айттык- Әрбір жеке ж анны ң ол жөніндегі үйғарымы озгеше. Ягни, әрбір жеке жан болсын, түтас адамзат болсын өз өмірінде осы мәселені бір-ак рет шешпейді, оны олар өмірінің әрбір сәтінде шешуі керек, ойткені әрбір нақты қадам, әрбір бетбүрыс, уақыттың әрбір талабына оны ң жауабы окиғаны ң сыртқьі оңінен қарағанда осы мәселеден алые болып көрінсе де, олар- дың ш ын мағынасы ең алдымен өзін тандау, өзінің қандай болуын анықтау. Адам кейбір жағдайда өзінің бүрын түрактаған, басқаларға да жақсы таныс, үйреншікті “мендігін” мансүқ етіп, еш кім де, тіпті 31 өзі де күтпеген бір “ М ен ” болып шыға келуі де ғажап емес. Адамда қанш алықты қиын болса да өзінің өзгеше “мендігін” құрайтын мәнді түтасымен түгел өзгертіп жіберуге мүмкіндігі жоғалмайды. Бұл әри- не, егер ол адам ретінде сақталған болса. Ол әркім нің өзіндік ішкі дамуына байланысты. Егер адам өмірінің бастау алған сәтінен бастап соңғы деміне дейін адамдық күйде түрып өзін тек өзі анықтауы мүмкін болса, ол оны ң дүниедегі тағдыры деуге болар еді. Ф ранцуз ф илосо фы әрі жазушысы Ж ан-П оль Сартр (XX г.), мысалы, осылай дейді4. Мүны экзистенциализм бағытындағы баска да ойшылдар костайды. Б ірак Сартрдың айтуынш а, адамның алдында үдайы жоғалмайтын сауалды шешу адам үшін бүлжымайтын зандылыктай. Адам оны калай да шешеді, шешпеуі мүмкін емес. Тіпті белгілі үйгарымға келмей, әрекетсіздікті арты қ көрген кісіге де тап осы оны ң таңдауы болып есептеледі. Яғни еркіндік бүл түрғыдан адамның мандайындағы жаз- мыш тың жазуындай. Ал еркіндік, біздіңше, онымен сиыспайды. Бірак онда еркіндіктің бүлжымайтын, бүлтартпас кажеттіліктен қандай ай- ырмашылығы бар? Еркіндік міндетті түрде іске асатын нәрсе болса, оны ң адамның өзіне тәуелділігі қайсы? Яғни ол адамның өзіне бай- ланыссы з, одан бүрын, немесе одан тыс ауқымда шешілетін түйін болғаны да. Онда ол еркіндік емес немесе басқаша айтсак, ол онда адамның еркіндігі емес. Баска бір күштің еркіндігі. Еркіндіктің ауқымы тек субъектінің өзі шешетін түйіндерінің ауқымымен шектеледі. Ол шексіз емес. Одан сырт нәрселердің бәрі қажеттіліктер дүниесі. Адам дүниедегі барлы қ проблемаларды шеше алмайды. Ол сонш алыкты күдіретті емес. Адамның үдайы шешетін түйіні әр сәтте, әр ахуалда адам болып калу немесе кала алмау, шын мәнділікті іздеу немесе одан ауытқу, қүндылыктарды қастерлеу, корғау немесе одан айрылу. Адамдар мәнділіктер мен күндылыктарды әртүрлі түсіне береді және де объективтік, жалпы ш ын мәнділік те, ақиқат мәнділік те болуға тиіс дегенбіз. Яғни, іздеу жолында олар көп жағдайда адасады екен. Тіпті философиядағы негізгі, қосалқы бағыттар мен ағымдардың өздері үдайы осы жөнінде айтысып келеді. О ның себебі бірден бір акикат мәнді табудағы ауыткушылықтар гана емес, сол еркіндіктін жолда- ры ны ң өзі де көп болатындығында ж әне тарихта өзгеріп, жаңарып отыруында. Көп түрлі мәнділіктердің бәрін қамтитын түпкілікті мән, ол - еркіндіктің өзі болуға тиіс. Яғни, әрбір адам өмірінде оны ң барлык жеке, накты талпыныс, кызметтерінің түпкі негізінде үнемі еркіндікке талпыныс жатуы тиіс. Еркіндіктің өзі - мәндердің мәні. Түптеп кел- генде адам өмірінің акырғы моні еркін өмір. Еркіндік қана адамды 4 Сартр Ж -П Экзистенциализм - это гуманизм. / / “Сумерки богов”. М. 1989 32 адам етеді. Адамдықты онсыз сақтау мүмкін емес. Тіпті сыртқы күшке мойынсүнған адамны ң өзі осы мойынсүнуға өзі үйғарған дедік. Яғни осыдан қүтылуға әрбір сәтті күтеді. Өз жанында ол түгел мойынсүнған жоқ. Ж еке адамның бүкіл тарихта да, осы кезде де толы қ мәнінде еркін болуы қияметтей қиын, ал күлш ылық оңай. Сондықган да адам- дардың көбінесе қүлш ылыққа ойыса салатыны. Сырттай қүлшылықты мойындаған адамдар да көбінесе өз жан әлемінде, пиғылдары мен армандарында еркіндікті аңсайды. Өз жан әлемінде тек өз “мендігінің” патшалығын түзеп жүреді. Еркіндіктен бас тарту, одан ауытқу адам үшін адамшылықты мансүқ ету, өзінің түпкі табиғатын, болмысын мансүқ ету, өз санасында ол осыны айқы н түсіне ме, түсінбей ме, бүл оған тәуелсіз. Көбінесе олар осы ақиқатты санасында ан ы қ ажырата бермейді, тіпті ол туралы ойлана да бермейді, бірақ, сөз жоқ, сезінеді. Сол сияқгы айтылып отырған тандау, калаушылыктар да көбінесе саналы түрде іске асатын процестер емес. Оларды кейбір жағдайлар- да ғана адам ж аны ны ң қараңғы қалтарыстары нан сананы ң ж ары қ сахнасына шығарып, қатаң сарапқа салуы мүмкін. Сондықтан да ән - шейіндегі өзгерістерде адам ондай тандаулардың өз психикасы нда қалай іске асатынын білмейді. Болу мен болмаудың шекарасы ай- ры қш а қатал сынға түскенде ғана, өмір мен өлім соған байланысты болған кездер де ғана адамның саналы түрде өз талқы сы на түсері хақ. Ж айбарақат у а қ ы т т а олар біршама бейсаналы қ дәрежеде өтеді. Он- дайда бүрынғы қалыптасқан нормалар мен күндылықтар өзінің бағдар- лау ф ункциясы н сезімдік дәрежеде атқара алады. Адамдар әр сәтте оларды логиканы ң таразысына салып жатпайды. Сондықтан оларға оз рухани бағдарына сай бір нәрселер үнайды, екіншілері үнамайды, біреулеріне көңілі ауады, екіншілері жамандықтың ныш анындай эсер қалдырады. Осылардың бәрі де таңдаулар немесе талғаулар. Адамның дүниедегі айрықш а болмысынан оны ң жасаған дүни- есінің барлы қ ерекш е формалары туындайды. Егер адам о бастан еркіндік жағдайында қалыптасуға, өмір сүруге, душар болмаған бол са, адам қоғамы, қоғамды қ қатынастар, рухани мәдениеттің барлық салалары, мемлекет, оны ң зандары т. т. мүмкін болмас еді. М ысалы, қоғам ды қ қаты настар адамдар арасы нда да заман ауы сқан сайы н өзгеріп отыратындығы белгілі. Бір халықты қүрайтын адамдардың, кейде бір үрпақтың өмірінде сондай қатынастар түбірінен өзгереді. Осындай өзгерісті біз бір үрпақгы ң өзінде сонш алықты үлкен биоло- гиялы қ өзгеріс болғандықтан деп түсіндіре алар ма едік? Ғы лы мны ң айтуы бойынш а адамдар биолотиялық жағынан көп мындаған жыл- дар ішінде елеулі өзгерістерге үшырамаған. Олай болса қоғамдық қаты- настар адамны ң биологиялы қ табиғатынан тумайды. Сан мындаған жылдар өзгермеген адамның биологиялы қ табиғаты соңғы екі мың 3 - 361 33 жылда өзгерген қоғамдық күрылыстардың, қатынастардың себебі бола ала ма? Қ оғамды қ қатынастар онда адамның өзі тандайтын, өзі орна- татын қатынастары бола алмас еді. Тек өз болмысын өзі тандай ала- тын ерікті жандарда ғана қоғамды қ қатынастар, яғни қоғам бола ала ды. С онды қган да олар жануарларда жоқ. Қ оғамды қ қатынастарын адамдар әртүрлі өздері ойлап табатын праволық, моральдық-адам- гершілік ережелер мен төртіптер арқылы бекітеді. Ү зақ ғасырларда орны ққан адамгершілік талаптары бар. Соларды нығайту ж әне қорғау үшін әртүрлі институттар қүрады. Осы талаптар адамдардың жараты- лы сы нан тума қасиеттері болса, оларды ойлап тауып, орнықгырудың қажеттілігі болар ма еді? Биологиялы қ жаратылысында бар занды- лы қ, одан шығатын үмтылыстар жалпы алғанда іске асуы, көрінуі үшін айры қш а институттарды қажет етпейді. Олар өзінен өзі бола тын нәрселер. Қ оғамды қ өмір, яғни адамдық өмір жаратылысынан дүниеде болу жолы мен тәсілі алдын ала анықталмаған жандарда ғана пайда болады. Болмыс дегеніміз әрбір күбылыстың дүниенің күрылы- жүктеу/скачать 8,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|