Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

210
ПРОЕКТ
лады. Материя формасының екінші түрі зат екенін біз 7-сыныптан 
білеміз.
2. Электр зарядтары айнымалы қозғалыс (мысалы, тербеліс) жаса-
ғанда, олардың туғызатын айнымалы электрмагниттік өрісі барлық 
бағытта тарайды (сурет 5.36, 
ә
).
E
E
E
E
E
B
B
B
v

у
x
v
z
0
 
 
а
) 
ә
)
Сурет 5.36: 
а
) өзара байланысқан айнымалы электрмагниттік өріс;
ә
) электрмагниттік өрістің таралуы
B
Айнымалы электрмагниттік өрістің кеңістікте таралуын 
электрмагниттік толқын
 деп атайды.
Электрмагниттік толқынның пайда болуы туралы Максвеллдің бол-
жамын кейінірек эксперимент дәлелдеді. 1887–1888 жж. Г. Герц жаса-
ған тәжірибелер айнымалы электрмагниттік өрістің кеңістікте толқын 
түрінде тарайтынын көрсетті.
3. Электрмагниттік толқын мен механикалық толқындардың ұқсас-
тықтары да, өзгешеліктері де бар. Солардың негізгілерін атап өтейік.
1) 
Электрмагниттік толқын әртүрлі заттарда да, затсыз ортада 
да (вакуумде де) тарай алады. 
Ал механикалық толқындар тек заттар-
дың бөлшектері қатысатын орталарда ғана (қатты денеде, сұйықта және 
газда) тарайды. Механикалық толқында ортаны құрайтын заттардың 
бөлшектері тербеледі. Ал электрмагниттік толқында өрістің 
E
және 
B
векторларының бағыттары мен шамалары тербеледі. Міне, сондықтан 
электрмагниттік тербеліс вакуумде де толқын түрінде тарай алады.
2) 
Электрмагниттік толқындар
тек көлденең толқындар болып 
табылады. Шынында да, 
B
индукция және 
E
кернеулік векторлары 
бір-біріне перпендикуляр бағытта тербеледі. Ал механикалық толқындар 
көлденең толқындар да, бойлық толқындар да бола алады.
3) Максвеллдің теориялық 
есептеулері бойынша вакуумдегі электр-
магниттік толқынның таралу жылдамдығы с 
= 2,99792458 · 10
8
м/с = 
= 3 · 10
8
м/с тұрақты шама.
Электрмагниттік толқынның таралу жылдамдығы (
c

векторы) кер-
неулік 
E
және индукция 
B
векторына перпендикуляр болады (сурет 
5.35).

211
ПРОЕКТ
Максвелл көрінетін ақ жарықты 
с
= 3 · 10
8
м/с жылдамдықпен та-
райтын электрмагниттік толқын деп жорыды. Кейінірек, жарықтың та-
ралу жылдамдығы эксперимент жүзінде үлкен дәлдікпен өлшенген соң, 
Максвеллдің бұл болжамы да шындыққа айналды. Тәжірибеде өлшенген 
жарықтың таралу жылдамдығы Максвеллдің теорияда анықтаған жыл-
дамдығымен дәлмедәл келіп, оның 

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: