Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

70
ПРОЕКТ
аталады. 
ОСВ
үшбұрышынан (Ай орнында кез келген Күн жүйесінің 
денесі болуы мүмкін) Күн жүйесінің денесіне дейінгі қашықтық мына 
формула бойынша анықталады:
D
R
p
=
⊕
sin
,
(2.7)
мұндағы: R
⊕
= 6378 км – Жер радиусы.
Ай Жерге ең жақын орналасқан 
аспан денесі болғандықтан, оның па-
раллаксы ең үлкен шама 
р
= 57
′ ≈
1
°
.
Параллакс нәтижесінде Айдың 
шығуы мен батуына байланысты ке-
лесі салдар туындайды. Сурет 2.19-
ға сәйкес экватордың 
А
нүктесінде-
гі бақылаушы Айдың шығуын, ал
В
нүктесіндегі бақылаушы осы сәт-
те Айдың батуын көреді. Әрі 
А
нүк-
тесіндегі бақылаушы 
В
нүктесіндегі 
бақылаушымен салыстырғанда Ай-дың жұлдыздарға қатысты шамамен 
«солға» қарай 2
°
-қа ығысқанын көреді. Сондықтан астрономиялық 
жылнамаларда 
көрсетілген 
уақытпен 
салыстырғанда 
параллакс 
нәтижесінде Ай 2 мин-тай кеш шығып, сон-шама уақыт ерте батады.
2. Күн жүйесінен өте алыс емес жұлдыздарға дейінгі қашықтықты 
анықтау үшін оларды Жер орбитасының қарама-қарсы екі нүктесінен 
бақылау қажет.
Аспан денесінен қарағанда көру бағытына перпендикуляр орналас-
қан Жер орбитасының радиусы көрінетін бұрыштық 
жылдық параллакс
(

) деп атайды (сурет 2.20). Олай болса, жұлдызға дейінгі қашықтық 
мына формуламен анықталады:
Алыстағы жұлдыздар
Сурет 2.20
Жақындағы 
жұлдыздар
R

а
Күн
Жер
Сурет 2.19
Жер
Ай
О
D
A
C
B
p
A
1
C
1
B
1
Аспан сферасы
D

71
ПРОЕКТ
R
a
=
sin
π
. (2.8)
Мысалы, жылдық параллаксы 1
′′
болатын жұлдыз Жерден
R
=
1a.á.
sin1
′′
= 206265 а.б. = 3,086 · 10
13
км
қашықтықта орналасады. Бұл қашықтық 
парсек
(«параллакс» және 
«секунд» сөздерінен құралған, таңбалануы 
пк
) деп аталады. Жұлдыз-
ға дейінгі қашықтықты парсекпен өлшейтін болсақ, оны 
R
=
1
π
форму-
ласымен анықтауға болады.
Жерге ең жақын жұлдыз – Центаврдың Проксимасы. Оның жыл-
дық параллаксы 0,76
′′
. Оған дейінгі қашықтық 
R
=
=
1
0 76
1 3
,
,
.
ïê
3. Күн жүйесі денелерінің бұрыштық өлшемдерін, яғни олардың 
Жер бетіндегі бақылаушыға қандай бұрышпен көретінін, әдетте, ар-
наулы телескоптық бақылау көмегімен анықтайды. Аспан шырағының 

бұрыштық радиусын және оған дейін-
гі 
D
қашықтықты біле отырып, оның 
R
радиусын есептеп шығаруға болады (су-
рет 2.21). 
R
= 
D
sin 

. Шыраққа дейін-
гі қашықтық 
D
R
p
=
⊕
sin
формуласымен 
анықталатынын ескерсек, онда
R
= 
D
sin 

= 
R
R
p
=
⊕
sin
sin
ρ
болады.
Ал 

және 
р
бұрыштары өте кіші болғандықтан, синус функция-
ларының мәндері бұрыштардың мәндеріне тең болады:
R
R
p
=
⊕
ρ
.
(2.9)
Есеп. 
Күннің бұрыштық радиусы 16
′
болса, онда оның сызықтық ра-
диусы Жердің радиусынан неше есе артық? Күннің көкжиектік парал-
лаксы 
p
= 8,88
′′
.
Берілгені:
 
Шешуі:

= 16
′
R
R
p
R
R
R
⊕
⊕
⊕
⊕
⊕
=
=
(
)
ρ
′′
′′
;
·
,
.
16 60
8 8
109
C
p
= 8,8
′′
Т/к: 
R
⊕
– ?
Жауабы: R
⊕
≈
109 
R
⊕
R
Ай
Жер
D
R
⊕

р
Сурет 2.21

72
ПРОЕКТ

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: