Оқулық физика 9 проект башарұлы Р. т б

81
ПРОЕКТ
F
0 1 2 3 4 5
H
F

F
y
N
s

s

mg

F
F
x
=
s
 
а
) 
ә)
Сурет 3.6: 
а
) динамометр-градуирленген серіппе,
ә
) тірек-үстел мен денеге түскен күштер
F
c
F
ó.
үйк
2. Механикалық күштердің біразын 7-сыныпта қарастырғанбыз. Олар-
ға төменде көрсетілген күштер жатады. 
Ауырлық күші: 
F
а
 = mg,
(3.1)
мұндағы: 
m
– 
дененің массасы
, 
g
– 
дененің еркін түсу үдеуі
. 
Үйкеліс күші: 
F
үйк
 
=
 
μ
N
, (3.2)
мұндағы: 
μ
 
– 
үйкеліс коэффициенті
, 
N
– 
тіректің
(немесе 
аспаның
) 
де-
неге түсіретін нормаль реакция күші
. 
Серпімділік күші: 
F
с
=
 
k
|
∆
l
| 
=
 
k
|
x
|,  (3.3)
мұндағы: 
k
– 
серпімділік
(немесе 
қатаңдық
) 
коэффициенті
, 
∆
l
= 
l
– 
l
0
=
 
= 
x
– 
cеріппенің 
(
тростың
)
 ұзаруы
.
Бұл күштер Ньютон заңдарының салдарлары болып табылады. 
Сондықтан Ньютонның барлық заңдарын қарастыра отырып, оларды 
бірте-бірте тереңірек меңгеретін боламыз.
3.
д
енеге бір мезгілде әртүрлі күштер (сурет 3.6, 
ә
) әрекет етуі мүмкін. 
Міне, осындай жағдайларда берілген есептерді шығарып немесе басқа да 
бір практикалық тапсырмаларды орындау үшін денеге түсірілген күш-
тердің 
теңәрекетті
күшін
және олардың 
координаталар
өстеріндегі 
проекцияларын
табудың маңызы зор.
Теңәрекетті күш
деп денеге әрекет ететін барлық күштердің әре-
кетін алмастыра алатын жалғыз күшті айтады.
Мысалы:
д
енеге үш 
F
1
; 
F
2
және 
F
3
 
күштері әрекет етсе, онда олар-
дың 
F
теңәрекетті күші осы күштердің векторлық қосындысы бойынша 
табылады:
F
F
F
F
=
+
+
1
2
3
.
Бір түзудің бойында жататын күштердің теңәрекетті күшін қалай 
табуды 7-сынып физикасында қарастырғанбыз (§3 және §21). Әртүрлі 

82
ПРОЕКТ
орналасқан күштердің теңәрекетті күші векторларды қосу ережесі бо-
йынша анықталады (қара § 2). Төменде әртүрлі екі түзудің бойында жат-
қан 
F
1
және 
F
2
күштердің теңәрекетті 
F
күшін 
үшбұрыш
және 
парал-
лелограмм ережелерімен
анықтау көрсетілген (сурет 3.7).
F
1
F
2
F
F
F
=
+
1
2
Сурет 3.7. Күштерді үшбұрыш (
а
) және параллелограмм (
ә
) ережелерімен қосу
F
F
F
=
+
1
2
F
1
F
2
a
)
ә
)
4. Есептер шығарып, практикалық тапсырмалар орындағанда век-
торлардың (солардың қатарында күш векторларының да) координата-
лар өстеріндегі проекцияларын табу маңызды орын алады. Төменде 
F
векторының 
Ох
(қысқаша 
х
) және 
Оу
(қысқаша 
у
) өстеріндегі проекция-
ларын қалай салуға болатыны көрсетілген (сурет 3.8). Ол үшін, §2-де 
айтқанымыздай, берілген вектордың бастапқы нүктесінен және ұшынан 
координаталар өстеріне перпендикуляр сызықтар түсіріледі. Әрбір өстегі 
перпендикуляр сызықтардың арасы берілген 
F
вектордың сол өстердегі 
F
х
немесе 
F
у
проекциясы болып табылады.
у
x
x
x
F
F
F
F
x
F
x
> 0
F
x
< 0
а
)
ә
)
б
)
Сурет 3.8. Вектордың координаталар өстеріндегі проекциялары және олардың 
бағыттары
F
у
+
+
+
–
5. Төменде үлгі ретінде масштаб бойынша күш векторларының коор-
динаталар өстеріндегі проекцияларын салу және олардың модульдерін 
табу мысалдары келтірілген.

83
ПРОЕКТ
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
–5
–10
–15
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x
F
x
F
F
y
–25
F
x
= –6 H
F
y
= –25 H
F
≈
25,7 H
y
14
12
10
8
6
4
0
–2
–4
–6
–8
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x
F
x
F
y
–6 – 6 = –12
F
y
F
x
= 7 H
F
y
= –12 H
F
≈
13,9 H
Сурет 3.9 Сурет 3.10
F
F
F
x
y
=
+
2
2
F
F
F
x
y
=
+
2
2
Сурет 3.11 Сурет 3.12
7
6
5
4
3
2
1
0
–1
–2
–3
–3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 6 7
x
F
y
1 – 6 = 5
F
y
F
x 
= 
0
F
x
= 0 H
F
y
= –5 H
F
=
|
F
y
|
=
5 H
F
F
x
y
F
=
+
7
6
5
4
3
2
1
0
–1
–2
–3
–3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 6 7
x
F
y
 = 0
F
y
–2 – 5 = –7
F
x
F
x
= –7 H
F
y
= 0 H
F
=
|
F
x
|
=
7 H
F
F
F
x
y
=
+
1. Күш деп қандай физикалық шаманы айтады? Қандай бірлікпен өлше-
неді?
2. Қандай механикалық күштерді білесіңдер? Олар қандай формулалармен 
өрнектеледі?
3. Теңәрекетті күш деп қандай күшті айтады? Екі күштің тең әрекетті 
күшін үшбұрыш ережесімен қалай табуға болады?
4. Күш векторының координаталар өстеріндегі проекциялары қалай салы-
нады? Олардың «оң» және «теріс» таңбалары қалай анықталады?
1. Параллелограмм ережесі бойынша екі векторды қосқанда, олардың 
теңәрекетті күшінің сан мәні біреуінің модуліне тең бола ала ма?
Сұрақтар
?
Жаттығу 3.2

84
ПРОЕКТ
2. Параллелограмм ережесі бойынша екі векторды қосқанда, олардың тең-
әрекетті векторы қосылғыш векторлардың ең кішісінен кем бола ала ма?
3. Денеге модульдері өз қалауларың бойынша алынған әртүрлі екі күш 
әрекет етеді. Осы күштердің теңәрекетті векторының модулі мен ба-
ғыттарын мына шарттарға сәйкес анықтап, суреттерін салып көрсе-
тіңдер: 1) күштердің бағыттары бірдей; 2) күштер қарама-қарсы ба-
ғытталған; 3) әр күштер бір-біріне перпендикуляр бағытталған.
4. И.А. Крыловтың «Ал жүк әлі де орнында!» де-
ген мысқылындағы әр жаққа тартқан аққу мен 
шаянның және шортанның тарту күштерінің 
(сурет 3.13) теңәрекетті күшінің нөлге тең бо-
латын жағдайын координаталар өстеріндегі про-
екцияларын салып көрсетіңдер.
5. Көрсетілген денелерге қарап (суреттер 3.14–
3.16), әр сурет үшін мына сұрақтарға сапалы 
жауап жазыңдар: 1) денеге қанша және қандай 
күштер түскен? 2) дене қалай қозғалады? 3) тең-
әрекетті күш қалай бағытталған? Неге?

жүктеу/скачать 5,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: