ОҚулық г • г ! Л иіі нитп І • 'эдь щ щ 0щ ш я09*Я0*ащ яц ілюршііи т. ~ • « 4 ш атмніу. Г»



Pdf көрінісі
бет3/15
Дата03.03.2017
өлшемі14,07 Mb.
#6703
түріОқулық
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

24

өиткені  отынды  жеткізу  немесе  электр  оершісінщ  желілерін  төсеу 
үлкен қаржылық шығынды қажет етеді.
Ірі 
жел 
электростансаларының 
(ЖЭС) 
қүрылысы 
үшін 
қолданыстағы  93  алаңқайдан  болашағы  бар  он  бесі  таңдап  алын- 
ды.  Солардың  сегізінде  Қазақстанның  жел  атласы  жасалды.  Ол 
әр  алаңқайдың  жел  потенңиалын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  ҚР 
бірқатар  жерлеріндегі  жел  потенциалының  тығыздығы  бір  шаршы 
километрге  10 МВт қүрайды. Қазақстанның «Қазселэнергожобалау» 
ҒЗИ  деректері  бойынша,  республика  халықтың  жан  басына 
шаққанда жел энергетикалық ресурстардың көлемі бойынша әлемде 
бірінші орын алады.
Жалпы  алғанда,  ҚР  табиғи-климаттық  жағдайларын  сараптау, 
аумақтың тек 2-3% желдің орташа жылдық жылдамдығы 5 м/с аста- 
мын  қүрайтынын  көрсетгі.  Яғни,  Қазақстанның  көпшілік  бөлігінде 
(аумақтың 90-95%) желдің жүмыстық жылдамдығы  12-15  м/с қажет 
болатын ЖЭҚ пайдалану тиімді емес [27,28].
2.2-кесте
ЖЭС салу қүрылысына зерттелген аумақтар

Аумактың атауы
Жел жылдамдығы, м/с 
(80 м жоғары)
ЖЭС Қуаты, мВт
1
Жоңгар қақпасы
10,1
50-250
2
Шелек қақпасы
8,01
50-300
3
Кордай
6,06
20
4
Жүзімдік-Шаян
7,61
50-350
5
Астана
7,25
20
6
Ерейментау
8,09
50-500
7
Қарқаралы
5,91
10
8
Аркалық
7,52
10-50
9
Атырау
7,88
50-100
10 Форт-Шевченко
8,43
50
Еліміздің  көпшілік  бөлігі  үшін  (аумақгың  80-85%)  жел  жылдам- 
дығының  өнімді  жүмысы  2,5-3,0  м/с  болғанда,  ал  желдің  жүмыстық 
жылдамдығы 7-9 м/с аспайтын ЖЭҚ пайдалану тиімді болмақ.
25

ІіввіІ
м
«М
ИПШ
^
|?Р?Ш  М» 
'М?4 
■  Й
  %«М» 
***__  
_
і ,  
•'
Ш Б - ■£—_ 
' —« " Д .  Г "   г - і
ь»

 
1
*ИІІЯІ^|: 
Ш
у 
кти
Щ
 :\\ .  Лгщудьт
»
ч
й к
ГЧ ЗДТіі 
ят
 

\ 1
Ң \Ц   ^  
4
Л   «К Ы4!/
ттт»
 и м в ш д о
\ І-І  А
 Л  
пвпвт
2.1-сурет. Жел электр стансаларын  орналастыру
сұлбасының картасы
Қазақстанда  қашықта  орналасқан  елді  мекендер  көптеп  сана- 
латын  жағдайда,  солардың  көпшілігінде  электр  берілісі  желісінің 
жоқтығы,  орталықтан  жеткізушіге  экономикалық тұрғьщан  алыста- 
ғы  шаруашылықтарды,  қыстақгарды  жэне  теміржол  разъездерін, 
жолы қиын жерлерде орналасқан елді мекендерді, шағын фермалар- 
ды, шопандар тұрағын, кэмпингтерді жэне т.б. электр энергиясымен
жабдықтау тиімді емес.
Бұл  мәселені  шешудің  тиімді  тэсілі  нарыққа  электр  энергиясы- 
ның конструкциясы желдің 45 м/с жэне одан асатын жылдамдығына 
төтеп беретін жергілікті көздерін қолжетімді бағамен жеткізу болып 
табылады. 
;
Геотермалды энергетика
Қазақстанның 
геотермалды 
элеуеті 
өте 
үлкен. 
Үңгіме 
сағасындағы  көптеген  арынды  коздердегі  судың температурасы 40- 
100°С. Олардың республика аумағындағы сұйытьшған қоры шартты 
отынның 100 млрд. тоннасын құрайды, бұл елдің мұнай мен газының 
жинақгы қорынан асып түседі.
Геотермалды  көздердің  көпшілігі  негізінен  Батыс  Қазақстанда 
(75,9%),  Оңтүстік  Қазақстанда  (15,6%)  жэне  Орталық  Қазақстанда 
(5,3%) орналасқан  [6,9,  11]. 
‘ 
Л ч ж

Орналаскан  жері  бойынша  геотермалды  сулар  Іле  ойпатында, 
Сырдария, Ертіс, Маңғышлақ-Үстірт, Шу-Сарысу, Келес жэне Зайсан 
артезнан бассейндерінде ашьшған.  Іле ойпаты аясында өнеркәсіптік 
болашағы  бар,  сонымен  қатар  Алматы  жэне  Жаркенттік  артезиан 
бассейндерін  атауға  болады.  Сол  бассейндердің  арынды,  минерал- 
дануы төмен суларының температурасы 40-100°С,  бұл электр энер- 
гиясын  ондіру мен  жылумен жабдықтаудағы өзінің  артықшылығын 
тағы  бір  рет  көрсетеді.  Бассейндердің  қоры  сэйкесінше  106,5  жэне 
216 млрд. текше м, бұл шартты отынның, шамамен  1,8 млрд. тонна- 
сына эквивалентті [8,48].
Сырдария  артезиан  бассейнінің  энергетикалық  потенңналы 
ауқымды, қоры 470,3  млрд. текше м.  жэне арынды сулардың темпе- 
ратурасы 30-75°С жэне одан жоғары.
Қазақстанның оңтүстік өңірін жылу жэне энергиямен жабдықтау 
мәселелерін  шешуде  Келес  артезиан  бассейнінің  болашағы  зор, 
оның  қоры  120,5  млрд.  текше.  м.  жэне  арынды  сулардың  темпера- 
турасы  40-85°С  [1,  44].  Әртүрлі  экономикалық  себептерге  байла- 
нысты  еліміздің  геотермалды  ресурстары  энергия  көздері  ретінде 
эзірше  жүмылдырыла  қойған  жоқ.  Шағын  көлемде  олар  бальнео- 
логияда жэне бақшалық дақылдарды суаруда қолданылады.  Алайда 
өздерінің  потенциалды  мүмкіндіктеріне  қарай  олардың  болашағы 
керемет, өйткені олар міндетті түрде Батыс жэне Оңтүстік Қазақстан 
энергиясының негізгі көздері болатыны анық.
Электр  энергиясын  жэне  жылуды  геотермалды  көздерден  алу 
мүмкіндігі  элі  күнге  әлемде  кең  жариялана  қоймаған,  таулы  орта- 
да жасанды баламасын алу бойынша жаңа идеясын  өмірге  келтірді. 
Егер  шикізаттың  энергия  көзіне  айналу  сатысын  ескерсек,  онда 
мүнайды, газды жэне көмірді өндіру мен өңдеу, уранды ыдырату тек 
қана жылу жэне атом электр станңияларының турбиналарын айнал- 
дырып, электр энергиясын шығаратын аса қызған бу түріндегі соңғы 
өнімді алу үшін ғана өндіріледі.  Бірақ оларды өндірмесе де болады, 
ал  аса  қызған  буды  дайын  күйінде  жер  асты  жасанды  геотермалды 
көздерден алуға болады.
Жердің жылуы
Қазақстан  жағдайындағы  энергияның  басқа  көздеріне  Жер  жы- 
луын  пайдалану  жатады.  Сонымен  70°С  жылу  алу,  Қазақстанның 
көптеген  аумағында  түрғын  үй  нысанасын  жылыту  үшін  жылу
27

сорғыларын  қолданса  жеткілікті,  бұлар  жылудың  сол  шамадағы 
көлемін алу 3 еседей төмен энергияны қажет етеді  [6,4,27].
Биоэнергетика 
'
Биомассаның  энергиясы  -   бұл  энергетикалық  мақсагга 
биогаз  жэне  органикалық  таза  тыңайтқыштарды 
алумен, 
ауылшаруашылык  қалдықтарын  пайдаға  асыру  болып  табы- 
лады. 
Қазақстанның 
ауыл 
шаруашылығында 
органикалық 
қалдықтардың  жылдык  шығымы  шамамен  40  миллион  тонна- 
ны  қүрайды.  Осы  қалдықтарды  биогазды  технологиялар  бой- 
ынша  өңдеу  шамамен  18  миллиард  текше  метр  биогаз  алуға 
мүмкіндік  береді,  бүл  шартты  отынның  14-15  млн.  тоннасына
эквивалентті.  Осы  ресурстарды  жартылай  пайдаға  асыру  ауылға 
және  қашықтағы  тұтынушыларға  алыстан  әкслінстін  отынды 
орталықтан  жеткізуге  деген  сұранысты  азайтып,  сондай-ақ жылу 
мақсатындағы электр энергиясының шығынын айтарлықтай азай-
тар еді  [11,  17, 20,  28]. 
Н  )
Қазакстандағы  энергия  өндірісі  үшін  биомассаның  түрақты  көзі 
мал  шаруашылығы  өнімдерінің  қалдығы  болып  табылады.  Мап 
және  қүс  шаруашылығы  қалдықтарының  жылдық  шығымы  қүрғақ 
салмағы  бойынша — 22,1  млн.  тонна  немесе  8,6  млрд.  текше.  м.  газ 
(ірі қара малдың -13 млн. тонна, қой -  6,2 млн.тонна, жылқы - 1   млн. 
тонна), өсімдік қалдықгары -   17,7  млн.тонна (бидай — 12 млн.тонна, 
а р п а -6  млн. немесе 8,9 млрд. текше м.), бүл шартты отынның  14-15 
млн.  тоннасына  эквивалентті,  мазуттың  12,4  млн.  тоннасы  немесе 
өндірілетін мүнай көлемінің жартысынан көбі  [10, 20].
Оларды  өңдеудің  арқасында  шамамен  2  млн.  т.ш.о./жыл,  биогаз 
алуға  болады.  Осы  газды  электрогаз  генераторларында  өңдеу  жыл 
сайын 35  млрд.  кВт/сағ (энергияны жалпы түгынудьщ жартысы,  ауыл 
шаруашылығы үшін қажеттілік  19 млрд.  қүрағанда) және сонымен бір 
мезетге 44 млн. Г кал жылу энергиясын алуға мүмкіндік береді.
Егер  биогазды  электр  энергиясының  өндірісі  үшін  пайдаланса, 
оның өзіндік қүны  кВт/сағ үшін бар болғаны  0,025-0,075  доллар, ал 
дәстүрлі  көздерден  алынатын  электр  энергиясы  кВт/сағ  үшін  0,1-
0,15 доллар қүрайды. Сөйтіп биогаз 2-4 есе үнемдірек [27,41].
Биогазды  технологиялар  —  бүл  өңдеудің  барынша  тиімді, 
экологиялық  таза,  қалдықсыз  тәсілі,  тазарту,  эртүрлі  өсімдік  және 
жануартекті органикалық қалдықтарды жою жэне зиянсыз ету.
28

Қазіргі  кезде  әлемнің  барлық  дамыған  жэне  даму  жолындағы 
елдері  биомасса  ерекшелігінің  барын  ескере  отырып,  биоэта- 
нол  өндірісінің  өзіндік  бағдарламаларын  жасауда,  соның  ішінде 
Қазақстанның жақын көршілері Ресей мен Қытай да бар.
Қазақстан  бұл  бағытта  да  алдыңғы  қатардан  көріне  алады: 
Қазақстан  өсімдік  шаруашылығының  өнімдерін  ең  алдымен, 
«қатты»  бидайды  көптеп  шығарады.  Бірақ  бізде  жыл  сайын  ауыл 
шаруашылығы  қалдықтары  — сабандар,  күнбағыс  қауыздары  көп 
мөлшерде  еш  мәнсіз  өртеледі,  бұларды  биоэтанол  өндірісі  үшін
паидалануға оолатын еді.
Солтүстік  Қазақстан  облысында  «Баско»  компаниясы  биоэта- 
нол  өндірісі  бойынша  зауытты  салды  — бұл  «Биохим»  өндірістік 
кешені.  Сондай-ақ,  энергетикадағы  элемдік  үдерістерді  ескеріп, 
Степногорскіде  бар  қуатты  өндірістік  базаны  жэне  биоэтанол 
өндірісіне арналған инфрақұрылымды пайдалануға да болады.
Биоотын
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтары энергия 
өндірісіне арналған биомассаның тұрақты көзі болып табылады.
Оларды өңдеудің аркасында шамамен 2 млн. т.ш.о./жыл биоотын 
алуға болады.
Орман өнеркәсібінің қалдықтары да энергияның жаңғыртылатын 
көздері 
тұрғысынан 
қызығушылық 
тудырады. 
Қазақстан 
Республикасының орман қорының жалпы өрісі 23,4 млн. га құрайды, 
солардың  ішінде  орман  алып  жатқан  алқап  шамамен  12  млн.  га, 
құрайды,  бұл  республика  аумағының  4,5%  Ресей  жэне  Түркиядан 
кейінгі  Орталық  жэне  Шығыс  Еуропа  елдерінің  ішінде  үшінші 
орында.
Қазақстанның  орманы  үшін  олардың  біртекті  таралмауы  тэн. 
Ағаш  қорының  шамамен  80%-ы  елдің  солтүстік  жэне  солтүстік- 
шығыс бөлігіне келеді жэне бұл қордың жартысы Шығыс Қазақстан 
облысының  қылқан  жапырақты  ормандары  (Шығыс  Қазақстан  -  
47%, Солтүстік Қазақстан -   18,6%, Ақмола -   11%) [16, 20,41].
Сонымен  қатар,  биоэнергетика  үшін  шикізат  ретінде  өсімдік 
шаруашылығының  ресурстарын  да  қолдануға  болады.  Қазақстан- 
дағы  егістік  алаң  2007  жылы  18,95  млн.  га  кұраған.  Қазакстандағы 
өңделетін  алаңның  негізгі  бөлігін  (80,1%)  астықты  жэне  дәнді- 
бұршақты, негізінен бидай дақылдары алып жатыр.
29

Энергияның  жаңартылатын  көздерінің  шикізатын  алу  үшін 
мал  шаруашылығының  элеуеті  де  айтарлықтай.  Қазақстанның 
мал  жайылымының  жалпы  өрісі  188,9  млн.  га  құрайды,  соның 
ішінде  184,1  млн.  га  жақсартылмаған  жайылым  жэне  4,8  млн. 
га  жақсартьілған  (2,5%).  Жайылымды  жерлердің  өрісі  бойынша
Қазақстан элемде бесінші орында тұр.
Ірі  қара мал  5,7  млн.  басты  құраиды,  қоилар  мен  ешкілер — 13,4 
млн.  бас (76%).  Ірі  қара мал (3,7  млн.  астам  ірі  қара жэне  12,4 млн. 
қой)  климаты  құрғақ  куаңды  жерлерде  өсіріледі,  ол  Қазақстанның 
табиғи азықгық жерінің 84%-ын астамын алып жатыр.
Гидроэнергетика
Қазақстанның  гидроәлеуеті  айтарлықтай  ауқымды  жэне  жылы- 
на шамамен  170  ТВт құрайды,  солардан  бүгіндері  жылына тек 23.5 
ГВт  өндіріледі  (30)%.  Жалпы  көлемде  гидроэлектроэнергетиканың 
аздаған бірлікгерінің ғана маңызы бар, олардың қуаттылығы  10 МВт 
кем.  Зерттеулердің  қазіргі  нэтижелері  негізінде  бүгіндері  жалпы 
өндіру  қуаттылығы  1868  МВт  жэне  электр  энергиясын  өндірудің 
орташа  жылдық  қуаттылығы  8510  ГВт  болатын,  кем  дегенде  480 
шағын гидроэлектростансалардың әлеуетті жобалары бар.
Қазақстанның  негізгі  гидроэнергетикалық  ресурстары  респуб- 
ликаның  Шығыс  жэне  Оңтүстік-Шығыс  өңірлерінде  шоғырланған. 
Көптеген  көлдеуіт  оң  жағалық  сағалары  бар  Ертіс  өзені, 
Бүқгырма,  Уба,  Үлбі  жэне  және  басқалары  Шығыс  Қазақстанның 
гидрографиялық желісінің негізін құрайды.  Осы  өзендер  базасында 
республиканың негізгі гидроэлектростансалары салынған.
Оңтүстік-Шығыс  Қазақстанның  гидроэнергетикалық  ресурста- 
рын 2 бассейнге бөлуге болады:  Іле өзені жэне Балқаш жэне Алакөл 
көлдерінің шығыс жағалауы. Солардың бірінің өзендері Іле Алатауы- 
нан, ал екіншісі -  Жоңғар Алатауынан жэне Тарбағатайдан ағады.
Оңтүстік-Шығыс  Қазақстан  өзендерінің  жалпы  көлемінің  (874) 
тек 66 немесе 7,6% гидроэлектростанция құрылыс үшін пайдалануға 
болады.  Соның  ішінде  Іле  өзенінің  бассейні  бойынша  379-дан  25 
(6,6%) өзен, ал бассейннің шығыс  болігі  бойынша Балқаш көлі  мен 
Алакөл ойпатындағы 495  өзеннің 41  (8,3%)  [4, 25].
Айтарлықтай қуаттылықгағы гидроэнергетикалық құрылыс үшін 
өңірдің келесідей өзендерінің болашағы бар деп саналады:  Іле, Ша- 
рын,  Шелек,  Қаратал,  Көксу,  Тентек,  Хоргос,  Текес,  Талғар,  Үлкен 
жэне Кіші Алматы, Өсек, Ақсу жэне Лепсі.
30

Іле өзеніңде ірі Қапшағай ГЭС-і (364 МВт) салынған, Үлкен жэне 
Кіші  Алматы  өзендерінде  қуаттылығы  61  МВт  ГЭС  сарқырамасы 
жұмыс істеп тұр [6,31,32].
Оңтүстік  Қазақстан  аумағында  үш  өзен  жүйесінің  ағысы 
орналасқан:  Сырдария,  Талас  жэне  Шу.  Өлкенің  жинақты  потен- 
циалды  энерғетикалық ресурстары  23,2  млрд.  кВт/сағ  көлемде  деп 
анықталған, олардан Сырдария өзені сағасының үлесіне 43% немесе 
10 млрд. кВт/с келеді екен.
Алайда  Оңтүстік  Қазақстанның  барлық  су  ағыстарының  респу- 
блика аясында энерғетикалық маңызы  жоқ,  олардың  су ресурстары 
суландыру мен сумен жабдықтау үшін қолданылады.
Солтүстік 
жэне 
Орталық 
Қазақстанда 
су-энерғетикалық 
ресурстардың  минимумы  бар,  олардың  үлесіне  барлығы  ша- 
мамен  3  млрд.  кВт/сағ.  немесе  республиканың  потенциалды 
ғидроэнерғетикалық ресурстарының  1,7%-ы тиесілі.
Солтүстік  Қазақстандағы  ғидроэнерғетикалық  ресурстардың 
неғізғі  үлесі  Ишим  өзені  бассейніне  келеді  -   950  млн.  кВт/сағ, 
Орталық  Қазақстанда  -   Торғай  үстіртіндегі  өзендер  тобына  -  
656  млн.  кВт/сағ  жэне  Теңіз  және  Қарасор  өзендері  бассейніне
-   478  млн.  кВт/сағ.  Бүл  аумақтағы  өзендердің  энергетикалық  по- 
тенциалы төмен болғандықтан, онда Сергеев су қоймасы базасында 
салынған ГЭС сияқгы жалпы шаруашылық мақсаттағы гидро торап- 
тар  қүрамындағы  қуаттылығы  шағын  ГЭС  құрылысын  ғана  салуға 
болады.  Батыс  Қазақстанға  Каспий  теңізіне  құятын  өзендер  кіреді 
(Орал,  Өзен,  Ембі  жэне  басқалары),  олардың  су-энергетикалық 
әлеуеті  2,8  млрд.  кВт/сағ  деп  бағалануда  жэне  олар  негізінен 
өнеркәсіптік-сумен  жабдықгау,  суландыру,  балық  шаруашылығы 
жэне кеме қатынасы үшін қолданылады [18,21, 28].
Жалпы  алғанда,  Қазақстандағы  қазіргі  күні жұмыс  істейтін  ГЭС 
куаттылығы  2068  МВт  құрайды,  электр  энергиясының  жылдық 
өндірілуі 8,32 млрд. кВт/сағ.
Болашақта  жаңа  гидрокұрылыстың  нақты  нысандары  Капшағай 
ГЭС  контррегуляторы  ретінде  пайдаланылатын,  Шарын  өзеніндегі 
Мойнақ ГЭС (300 МВт) жэне Іле өзеніндегі Кербұлақ ГЭС (50 МВт) 
болып  табылады.  Сол  ГЭС  құрылысының  мүмкіндігі  мен  мерзімі 
Оңтүстік  Қазақстанның  электр  энергиясы  бойынша  дефицитін 
900 млн.  кВт/сағ азайтуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның  дефицитгі  аумақтарында  гидроресурстарды  пай-
31

даланатын  электр  энергиясынын  жаңа  көздерінің  кұрылысы  осы 
аудандарды  энергетикалык  тұрғыдан  орнығуына  жэне  олардың 
энергиясы артык баска аумактардан тэуелділігін азайтуға мүмкіндік
береді.
Елдің  оңтүстік  аудандарында,  ағыссыз  оипаттарда  минерал- 
дануы  жоғары  жер  асты  сулары  көп  мөлшерде  жиналады.  Осы 
табиғи  резервуарлардың  суларын,  оларды  концентрацияның 
биіктігі  бойымен  тұзды  ерітіндінің  белгілі  бір  таралуы  есебінен 
сұйықтык конвенциясы жойылған күн энергиясын  кабылдау үшін 
пайдаланып,  сондай-ак  тұзды  кэріз  суларын  тұщыландырудың 
келешегі  бар.  Ұсталған  күн  радиациясы  электр  энергиясын 
шығарады  жэне  жылумен  жабдықтау  үшін  төмен  потенци- 
алды  жылу  шығарады. 
Отын-энергетикалық  ресурстармен 
салыстырғандағы  гидроэнергетикалық  ресурстардың  маңызды 
ерекшелігі |  олардың үздіксіз жаңғыртылатыны. ГЭС үшін отынга 
қажеттіліктің  болмауы  ГЭС  өндіретін  электр  энергиясының 
төменгі  өзіндік  құнын  анықтаиды.  Сондықтан  ГЭС  құрылысына, 
орнатылған  қуаттылықтың  1  кВт  айтарлықтай  қаржы  салымына 
жэне  құрылыс  мерзімінің  ұзақтығына  қарамастан,  аса  үлкен  мэн 
берілуде  жэне  беріліп  келеді,  әсіресе  бұл  электр  сыйымдылықты
өндірісті орналастырумен байланысты болса.
Алайда  ГЭС  пайдалану  тәжірибесі  олардың  теріс  жақтарын  да 
ашып берді.  Су қоймалары өзендердің су алмасуына жэне өздігінен 
тазаруына әсер етеді.  Плотиналар суда мекендеушілердің тіршілігін 
бұзады.  Су  ағысының  режимінің  өзгеруі  дэстүрлі  жайылымдык 
шабындыктардың жойылуына әкеп соғады, плотинаның суды тежеуі 
жақын  маңдағы  аумақгың су басып  қалу  қаупін тудырады.  Осының 
барлығы  сол  аумақтардың  экожүйелеріне  эсер  етері  сөзсіз.  Қазіргі 
кезде  ГЭС-ке  байланысты  жасанды  су  қоймаларынын  қысымының 
жер  қыртысының  қабатында  өтіп  жатқан  геологиялык  үрдістерге 
эсері де зерттелуде.
Электр  стансалардың  басқа  типтерімен  салыстырғандағы  ГЭС- 
тің  кең танымал  артықшылықтары:  энергоресурстардың шығынсыз 
ұдайы  жаңғыртылуы,  жылдамдығының  жоғарылығы,  атмосфераны 
ластайтын шығарындьшардың жоқтығы жэне отынның шығынының 
үнемділігі. 
:  ..ч  .
Нарықгық  экономикаға  өту  отынның  өзіндік  құнын  күрт  өсіріп 
жіберді,  соның  салдарынан  электр  энергиясының  тарифі  де  артты.
32

Осының  барлығы  энергияның  жергілікті  жаңғыртылатын  көздерін 
кеңінен  пайдалануға,  атап  айтқанда  бұрыннан  бар  шағын  ГЭС-ті 
қалпына келтіру мен жаңасын салуға деген ұмтылысты ынталанды- 
рады.
Бақы лау сұрақтары:
1.  Жаңғыртылатын  энергия  көздерінің  түрлері  жэне  олар  басқа 
қандай түрлерге жіктеледі?
2. Қазақстан аймағына түсетін күн энергиясының жылдық элеуеті 
қандай мөлшерде?
3.  Жердің  бетіне  түсетін  күн  энергиясының  қанша  пайызы 
адамдардың тіршілігін қамтамасыз етуге жеткілікті деп саналады?
4.  Қазақстанның  географиялық  орналасуы  жэне  климаттық 
жағдайы  қандай  жэне  Қазақстан  қандай  географиялық  ендікте 
орналасқан?
33

3. КҮН ЭНЕРГИЯСЫ. КҮН СӘУЛЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

]  Күн жүйесі. Күн энергиясының табиғаты
жүйесі
Күн  жүйесі
қүрамы
жүппичпы  айналатын  тоғыз  планетадан
тұрады. Күн жүйесінің пданеталары өз кезегінде алып
планеталарға,  планеталардың
түрлі
жақындап түрады 
Күн жүйесінде
Халықаралық
26-шы Ассамблеясында қабылданған. 
'  ;  •
Планеталардың  арасында  ғаламшардың  ақьш-есті  өкілдері
түратын жүйеде болуы тиісті тэртіп орнады.
Күн жүйесін зерттеу өте үзаққа созьшатын шаруа.  Күн жүйесінің 
қанша қүпиясы бар екендігін, қаншама жаңалықтар ашьшатындығын 
ешкім толық айта білмейді. Қүпиялардың тағы бірі элі үзақ уақыттай 
ашылмай қала бермек, қалай дегенмен де Күн жүиесіндегі Жер пла- 
нетасында тіршілік қалай пайда болған, басқа планеталарда тіршілік 
атаүлы болды ма? Өлі күнге дейін бүл жонінде тек теориялар ғана.
0
Нептүп
\
ран
*
Маре
Сатурп
%
Жер
Шолпаи
Юпитер
Іеркуриіі
3.1-сурет.  Күн жүйесі -  оның қүрамы
Күн қатты қызған газ тэрізді заттан түратын, Жерден ~ 1.5* 10® км 
қашықтағы  космостық дене болып табылады.
34

Күн  радиациясы -  бұл  экологиялық таза энергияның  сарқылмас 
жаңғыртылатын көзі.
Күн  сәулесі  ағынының  қуаты  4-Ю23  кВт  құрайды.  Күннің 
химиялық құрамы:  81,76% сутегі,  18,14% гелий жэне 0.1% азог. Күн 
затының орташа тығыздығы  1400 кг/м3 тең, ал ортасында ол 76 000 
кг/м3жетеді. Оның массасы (2,1030кг) Жер массасынан 333 мың есеге 
артьщ, көлемі Жер көлемінен  1,3 млн. есеге көп [4, 8,25].
3.2-сурет. Күннің сыртқы көрінісі
Күннің ішінде үздіксіз термоядролық реакция жүріп жатады жэне 
эр  секунд  сайын  4  млрд.  кг  материя  космостық  кеңістікке  эртүрлі 
жиіліктегі электромагнитті толқын түріндегі энергиясын таратады.
Элементтердің  барлық  атомдары  дерлік  иондалған,  плазма 
күйінде болады.
Плазма
 -  газ, иондалған атом мен молекулалардан  10% кем емес. 
Яғни,  плазма  иондардың,  электрондар  мен  бейтарап  атомдардың 
немесе  молекулалардың  қоспасы  болып  табылады.  Газдың  мұндай 
күйі,  яғни  плазмалық  күйі  Цельсий  бойынша  ондаған  мың  немесе 
одан да жоғары температурада пайда болады.
Термоядролық  реащиялар,
  Күн  қойнауының  жоғары  темпе- 
ратурасында  өтетін  ядролық  реакцияларды  солай  атаймыз,  олар 
қарқындылығы  жоғары  гравитациялық  күштермен  ұсталатын, 
сутекті-гелилі плазма ортасында өтеді.
35

Жер  жағдайында  плазмадағы  термоядролық  реакцияларды  алу 
үшін ғалымдар  күші  жеткілікгі болатын  мағнитгі өрістің көмегімен
шағын көлемде ұстауға бар күштерін жұмсауда.
Орталык аймағында сутекгің тығыздығы  100 г/см \ ал температу-
расы 
Т=\3-10*К
 болатын Күн жағдайында ядролық синтез есебінен,
накгы  айтқанда,  төрт  протонның  Н  гелийге  4Не2,  екі  позитрон  мен
екі нейтриноға түрлену есебінен энергия бөлінуі.
Энергияның  90%  (0-0,23)К  аймағында  бөлінеді,  мұнда  1 1 Күн 
радиусы  онда Күн массасының 40% шоғырланған. Орталықтан 0,7К 
қашыктықга  температура -   130000К  дейін,  ал  тығыздығы  -   70  кг/ 
М3  дейін 
төмендейді,  мұнда  конвективті  үдерістер  маңызды  болып 
табылады,  сондықган  (0,7-1)Я  аймағы 
конвективті  аймақ
  ретінде 
белгілі. Осы аймакгың шегінде температура 5000 К дейін төмендейді, 
ал тығы здығы -  10'5 кг/м3. Конвективті аймақгың жоғары қабаты 
фо-
тосфера
 
д е п  
аталады  [19,24, 25]. 

Күннің сұлбалық құрьшымы 3.3-суретте көрсетілген. 
Фотосфераның 
шекаралары 
тығыздығының 
төмендігіне 
^Ю*4  теңіз  деңгейіндегі  ауаның  тығыздығы)  қарамастан  нақты 
айқындалған.  Ол  айтарлықтай  мөлдір  емес,  өйткені  оны  құрайтын 
газдар  қатты  иондалған  және  үздіксіз  спектрде  сәулеленуді  жұіуға
және шығаруға қабілетті. 
Щ
Фотосфера  көбінесе  күн  сәулесін  шығару  көзі  болып  табылады.
Фотосферадан  тысқары  Күн  атмосферасы  мөлдір  деуге  болады
және  оны толық күн тұтылу  кезінде  немесе  күн дискін  көлегейлей-
тін  арнайы  құралдар  арқылы  бақылауға  болады.  Фотосфераның
үстіңгі  жағында 
қайтымды  қабат
  аталатын,  қалыңдығы  бірнеше
жүздеген  километрге  созылған  барынша  салқын  газ  қабаты  бар.
Одан  жоғарырақ  ~ 10000  км.  қалыңдықтағы 
хромосфера
  аталатын
қабат орналасқан.  Бұл газ тәрізді  қабат, температурасы фотосфераға
қарағанда  элденеше  есе  жоғары  және  тығыздығы  біршама  төмен.
Орталықтан  әріректе тығыздығы  өте төмен  және (10б К) температу-
расы жоғары 
тэж
 орналасқан.
Күннің ішінде секундына 4  млрд/кг  материяны  энергияға айнал- 
дырып отыратын, және сутегін гелийге айналдыратын термоядролық
в І  

*
тектесулер  жүреді.  Ондағы  атомдық  элменттердің  көпішлігі 
иондалған  күйде, ал күннің заттектері плазма күйінде болады.
Плазма -  ол молекулалары мен атомдары  10% кем емес шамадағы 
иондалған  газ.  Демек,  плазма -  иондардың, электрондардың, бейта-

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет