Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
жүктеу/скачать 0,84 Mb.
|
Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері-emirsaba.org
| текше - куб, ішкі үйкеліс (внутреннее трение), аяқдоп (футбол),
бөлшек сауда (розничная торговля), сезгіштік табалдырғыш (порог чувствительности), кәдімгі сәуле (обыкновенный луч) т.б. Кейбір шеттілдік терминдер суреттеме тәсілімен беріліп жүр: аффидевит - ант соңынан жазбаша дерек беру, диверсификация - әр түрлі, жан-жақты даму, комитент - басқа адамға тапсырма, реэмиграция - шетелге кеткендердің қайта оралуы т.б. Кейде қазақша бір сөз бірнеше ұғымдарға атау болып жүргені де кездеседі: аферист/мошенник - алаяқ, құбыр - труба/ трубопровод, тежеуіш - супрессор/тормоз, саралау - анализ, экспертиза, тоқбасар - дессерт/закусочная, үрдіс - процесс/ тенденция т.б. Кейінгі кезде көнерген сөздерге айналып, таяу уақытқа дейін елеусіз болып қалтарыста қалып қойған сөз тұлғасы мерзімді баспасөз беттерінде қолданылып жүр: зонд - сүңгі, барабан - дабыл, гвардия - сахаба, бассейн - һауыз, гардероб - адалбақан, климат - ықылым, устав - жарғы, киллер - жендет т.б. Бұндай қайта жаңғырған сөздерге мердігер, лайқат, әмбебап, сірне, наубай, айлақ, сүдігер, сарбаз, мехнат, лұғат, тәржіме т.б. сөздер жатады. Қазіргі қазақ тілінде кездесетін дублет сөздердің көпшілігі жергілікті сөйленістерде қолданылатын сөздер: қонақ үй/ мейманхана, қала/шаһар, төреші/қазы, поселок/кент, үлгі/ ғибрат, маңдай/пешене, хабаршы /жаршы, атақты/мәшһұр, ақын/шайыр т.б. Сәтті аудармалар да бар: заказ - тапсырыс, заявка - сұраным, компромисс - ымыра, консенсус - бәтуа, символика - рәміз, консерватор - керітартпа, шантаж - бопса, спонсор - демеуші, тормоз - тежеуіш, таможня - кеден, цитата - дәйексөз, хелпер - жәрдемші, фасций - шандыр, репатриант - оралман т.б. Бұлардың ішінде бірден айналымға еніп, қазір жаппай қолданыста жүрген делдал, бағам, көлік, өтем, өркениет, әмбебап, сұхбат, зейнетақы, ардагер, жарғы сияқты сөздер бар. Ал сазгер (композитор), күйсандық (пианино) сияқтылар әлі сіңісе алмай келеді. Ре по зи то ри й К ар ГУ 200
толығып келеді деген бұрынғы түсініктен арылып, лексикамызды молайтуда тілдің өз ішкі мүмкіндіктерін пайдаланып термин жасау үрдісі кең орын алуда. Өмірге толассыз еніп жатқан жаңа ұғымдарға жаңа баламалар іздеу, бұл жолда олардың бірнеше варианттарын ұсынып, кейін оның біреуін таңдап алу тәжірибесі етек алуда. Мұндай тәжірибе тіліміздің тарихында бұрын да болған. Сонау 1920 жылдарда, яғни қазақ тілі орыс тілімен қатар мемлекеттік тіл болып жарияланған кезеңде жаңа кіріп жатқан ұғымдарға ана тілінен балама іздеу үрдісінде де осындай варианттылық жиі кездескен еді. Бұл – заңды құбылыс. Бұл жағдайда балама ретінде бұрын тілімізде болып, қолданыстан шығып қалған немесе жергілікті қолданыс аясындағы сөздерді қайта тірілту әрекеті де байқалды. Тілші қауымның алдындағы міндет – осы жаңа сөз тасқынын лингвистикалық тұрғыдан сараптап, өмірге икемді, тіл заңына сай келетіндерін тіліміздің лексикалық қорына енгізіп, сөздіктерде көрсету. Лексиканың алғы шебінде жүретін терминологияны заман ағымына сай түпкілікті жетілдіріп, бір ғасырлық тарихы бар термин шаруашылығын бүгінгі күн талабына сай реттеу мемлекеттік міндет ретінде қаралуы керек. Бұл ыңғайда үкімет мемлекеттік тілдегі терминдерді тездетіп әрі сапалы етіп қабылдауға мүдделік танытып отыр. Ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі жанынан Терминологиялық сөздіктер бас редакциясы құрылды. Ол сөздіктер сериясын шығарудың рет-жүйесін анықтап, термин сөздіктерінің компьютерлік қорын жасауға мұрындық болуда. 1998-2000 жылдарда ғылым салалары бойынша 31 том сөздік шығару жоспарланған еді. Алғашқы кітаптары жарық та көрді. 1999 жылы Мемлекеттік терминология комиссиясының жаңа құрамы мен ережесі бекітілді. Бағдарламаның ғылыми-лингвистикалық саласы бойынша да көрсетілген жұмыстар негізінен орындалды. «Қазақ тілінің академиялық грамматикасы» 3 кітап), «Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХХ ғасыр)», «Тіл мәдениетінің негіздері» атты монографиялар, қазақ тілінің орфографиялық және орфоэпиялық сөздігі, орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктер жарыққа Ре по зи то ри й К ар ГУ 201
мақсатында қазақ тілінің 15 томдық түсіндірме сөздік түзіліп жатыр. Бүгінгі күні оның алғашқы 4 томы жарық көрді. Мемлекеттік тілдің қоғам өмірінің барлық саласында қолданылмай келе жатқанының бір себебі – демографиялық ортаның бұзылуы. “Тілімізді қорғап, сақтап, дамыта алатын бірден-бір құдіретті күш, -дейді белгілі демограф ғалым М.Тәтімов, - халқымыздың демографиялық өсімін көтеру. Тіл туралы заңды жүзеге асыру үшін алдымен демографиялық базаны нығайтып алу керек... Қазақтар аз тұратын аймақтарда қазақтардың арасалмағы кем дегенде төрттен бір болмай кез- келген заң – өлі заң”. Академик Ә.Т.Қайдаровтың “Тіл өміріне ауадай қажетті тілдік ортаның қаыптасуына шешуші рөл атқаратын факторлардың бірі – жеке адамдар мен белгілі әлеуметтік топтардың тілге деген көзқарасы, жауапкершілігі, оған қосқан нақтылы үлесі. Дәл осы орайда қоғам қайраткерлерінің, әр дәрежедегі мемлекеттік қызметкерлердің және басқа да зиялы қауым өкілдерінің жеке басының үлгісін, ана тілі алдындағы азаматтық парызы мен перзенттік борышын сезіне білуін парасаттылық пен мәдениеттіліктің, адамгершіліктің нышаны деп таныған жөн” деген пікірін қолдау қажет. Қазіргі уақыттағы терминжасамда мамандардың арасында бірнеше пікір орын алғаны белгілі. Бір топ ғалымдар ана тіліміздің мүмкіндігін сарқа пайдалану керек, енді бірі мүмкін болғанынша бұрынғы терминдерді, жалпы шетелдік термин емес сөздерді де "естілуінше, айтылуынша жазу" керек, ал үшінші біреулері бұрыннан тілімізде қалыптасып қалған жалпы халыққа түсінікті сөздерді сол қалпында қалдырған дұрыс деген пікірлер айтады. Бұл мәселе туралы Ө.Айтбаевтың: "Тіл дамуында, терминжасам процесінде көрініс беріп отырған бұл әрекеттерді, негізінен, қуаттай отырып, интернационалдық терминдердің кез келгенін ретті-ретсіз аударуға әуестенушіліктің барлық уақытта бірдей тиімді бола бермейтінін ескертеміз. Әрине, ана тілімізден мағынасы дөп түсіп жатқан баламасы табылған жердің бәрінде бұл принципті ұстанып отыру лазым. Ал халқымыздың тұрмыс, тіршілігінде, іс-әрекетінде, жазу-сызу дағдысында болмаған терминдік ұғымдарды сол бастапқы қалпында қабылдаған жөн" - Ре по зи то ри й К ар ГУ 202
Ғасырлар тоғысында ғаламдану үдерісі басталғалы әлем халықтарының тілін ортақ жүйеге, ортақ үлгіге келтіру үдерісі бірте-бірте өрістеп келе жатқаны белгілі. Кейінгі кезде тілдерде ортақ сөз қоры қалыптасуы мүмкін деген пікір орнығуда. Сондықтан ғаламдану үдерісінен бері тілімізде кірме сөздер, интернационалдық терминдердің саны өсе бастағаны байқалады. Өйткені кез келген ұлт тарихтың қай кезеңінде болсын дүниежүзілік қоғамдық даму үдерісінен бөлек өмір сүре алмайтыны белгілі. Күнделікті ауызекі тілімізде, баспасөз беттерінде, жарнамаларда, дүкендердің маңдайшаларында көпшілік қауымға түсініксіз кірме сөздер (дені ағылшын сөздері) қолданылып жүр. Мысалы: секьюрити, консалтинг, паркинг, провайдер, ревю, жүктеу/скачать 0,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|