Өзін-өзі тексеруге арналған бақылау сұрақтары

---

17
2-ТАРАУ
НОТАРИАТТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДА ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Нотариаттың қалыптасу жəне даму тарихи
1.2 Егеменді Қазақстанның нотариатының даму кезендері
1.3 Қазіргі жағдайлардағы нотариат жəне оның рөлі
2.1 Нотариаттың қалыптасу жəне даму тарихи
Ежелгi Римде нотариустардың үлгiлері жəне жаршылары көшір-
меші болды. Нотариус – латыншадан «көшірмеші» деп аударылуы
текке емес. Олардың мiндетiнде жолдаулар жəне өтiнулердi əртүрлi
тектiң құрастыруы ғана емес, түрлi мəмiлелердiң құрастыруы
да кiрдi, мемлекеттік қызметте тұрғандары (scribae) жəне жеке
тұлғалардың қарамағындағылар (exceptores et notarii), сияқты екi
дəрежесi болды.
Мемлекеттiк қызметтерде тұрғандары магистратпен өмiр бойына
римдік азаматтардан сайланды, сонымен бірге азаматтық-құқықтық
абыройынан айырылмады. Олар ашық құжаттар даярлады, қоғамдық
есепшоттар жүргізді, көшірмелер жасады жəне құжаттардың
көшірмелерін берді, сонымен бiрге декреттер жəне магистраттың
ұйғарымдарын əзiрледi жəне оларды сақталды. Преторлық соттық
процестерде олар соттық журнал жүргізді. Жеке тұлғаларда
қызметте тұрған көшірмеші қалыпты ережеге сай еріктілер, жалда-
нушылар жəне құлдар болды. Олар өз қожайынының қарастыруы
бойынша хатшылық қызметтерді орындады.
Дегенмен, үшінші ерекше дəрежедегі, құқықтық құжаттар мен
материалдарды ресiмдейтін тұлғалар болды. Бұл – табеллиондар.
Олар мемлекеттік қызмет пен жеке тұлғаларда тұрмаған, азат адам-
дар болды. Табеллиондар сыйақы үшін мемлекеттік бақылауда бо-
лып, баршаға заңдық жəне нормативтік актілер жазды.
Олар өз қызметтерін тек қана кеңселерде жасады. Табеллион
жасаған құжатқа ашық актінің сипатын беру үшін оны сот хатта-
масына енгізу керек болды, кейін бұл актінің заңдылығы туралы
сұрақтар пайда болмаған. Табеллиондар құқықтық білімі бар, та-
беллиондар корпорациясына қабылданған, қала профектісімен
қызметке бекітілген еркiн римдiк азамат бола алды, қағаздар дайын-
даумен айналысты, мемлекет бақылауында болды.
2–221

---

18
Табеллиондар нотариаттың «атасы» болды. Еуропалық елдерде
нотариат əрдайым қоғамдағы құрметті орынды алды. Мысал ретінде
Францияны келтіруге болады. Бонапарт азаматтық кодексті енгізуді
ойға алғанда ол маңызды құқықтық актіні іске асыратын құрылымды
құрастыруды қажет деп білді. Бұл құрылым нотариат болды.
Император кеңесшiсi Реаль нотариатты енгiзудi былай
негiздедi: «Тарапты келiстiруге жəне дауды шешуге шақырылған
шенеуніктерден тысқары, тыныштықты, екіжақтық тараптары
үшiн кеңесшілер болып табылатын, сонымен бiрге олардың ерiк
бiлдiрулерiнiң нақты редакторлары болатын:
- əр тараптың келісімшартта қабылдайтын мiндеттемелерін
толығымен түсiндiретін;
- шарттардың мiндеттемелерін анық баяндайтын;
- куəландырылған жəне нақты шешімі шыққан мінездеме беретін;
- үлесiн дұрыс жəне мəңгi есте сақтайтын басқа шенеуніктер бо-
лып келеді.
Олар адал адамдардың арасындағы даулардың пайда болуы-
на жол бермейдi, пайдақор адамдарды əдiлетсiз дауды қоздыруда
жетістікке жету үмітінен айырады. Бұлар алаламайтын кеңесшiлер,
нақты редакторлар, ерiктi судьялардың бұл тегi əр тараптың
келісімшарттарын атқаратындар, – олар нотариустар, бұл мекеме-
лер – нотариаттар».
Нотариат институтын енгiзгеннен кейiн Реаль «Нақтылық сезiм»
тəн Бонапарт француз құқығын жөнге келтіруді, оны халықтың пай-
дасына iске асыратын құзырлы заңгерлердiң тартуларынсыз елесте-
те алмады», – деді.
Қазақстан аумағындағы нотариаттың заң шығаруын реттеуiнің
қалыптасу тарихы Ресейдегi нотариаттың даму жəне қалыптасу та-
рихымен үздiксiз жалғасқан.
Ресей мен Қазақстан Республикасында нотариат институтының
пайда болуы Романовтар əулетінің патшалық ету кезеңімен байла-
нысты.
1649 жылы Земстволық шіркеу Шіркеу жинағын қабылдады, өз
кезегінде ол нотариалдық институттың дамуындағы дəуiрдi құрды.
Ол оған дейін пайда болған жеке үзбелi жарлықтарды ретке салып
жүйеледi, 1832 жылғы заңда қабылданған мүліктік құқыққа қатаң
тəртіп күшейту негізін қалады.
Бірінші Петр кезеңінде барлық нотариалдық қызметтерді
өткiзуді ықшамдауға бағытталған реформалар жүргізілді, дегенмен,

---

19
олар іске аспады.Сол уақытта заңдық алқа мекемелері пайда болды,
оларға бас кеңселердің қызметін қадағалайтын мүмкіндікті бекітті.
Нотариаттың қалыптасуының келесi кезеңі ІІ Екатеринаның
патшалық етуімен байланысты. 1775 жылы əділеттік алқаларды
қысқартуға байланысты, бірлескен əділет департаменті жəне
вотчиналық алқа болып табылатын басыбайлы актілердi iске асыру
азаматтық соттың палатасына тапсырылды.
1781 жылдан тек қана сауда мəмiлесi жəне делдалдықтардың
əртүрлi тегi үшiн делдалдар жəне нотариустар бекітілді. ІІ Ека-
теринаның басқару кезеңінде Жаңа жинаққа сəйкес əртүрлi
жеке құқықтық актілердiң дұрыс жəне заңды iске асыруын,
құжаттардың құрастыруын, ауыртпашылықтан босатылған
бақылаушы өкілдер үшін басыбайлы реттің іске асырылуын
қадағалайтын нотариалдық сипаттық үкiмет мекемелерi көптеп
пайда болды.
ІІ Александрдың Ресейдің қоғамдық жəне мемлекеттік өмірінің
барлық салаларын қамтыған реформалық кезеңінде нотариалдық
іс те өзгертілді. ІІ Александр патшаның жаңа Сот жарғыларымен
бiрге, нотариалдық абырой туралы ереже құрастырылды, оған Ба-
тыс Еуропаның үш нотариалдық: 1813 жылғы француздық, 1845
жылғы австриялық жəне 1861 жылғы бавариялық заңнамасы негізге
алынды.
Ал Қазақстанда, бұл кезеңде əдет-ғұрыптық құқықтық норма-
лар мен ережелер жойылып, би соттары қолданыстан алынып, жаңа
басқару жүйесі қалыптаса бастады.
XIX ғасырдың ортасына дейін империяның көптеген аймақта-
рында нотариаттық қызметті заңдық реттеу мен ұйым дастыру
мəселелері өзекті болып табылмады. Бұл сол кезеңдегі азаматтық
айналымдағы істердің шынайы мəмілелермен шектелгендіктен,
ерек ше заңдық рəсімдеуді қажет етпеуімен байланысты болды. Аза-
маттық айналым барысында азаматтар арасында туындауы мүмкін
даулар көп уақыт бойы дəстүрлі жолмен шешім тауып, бұл əрекет
барысында қолданылған заңдық шешім нысандарымен жасалды.
Алайда, XIX ғасырдың 70 жылдарында Түркістан өлкесі айма-
ғында азаматтық айналым барысында туындаған қатынастар ерекше
реттеуді қажет етті. Оған империя аймағының шеткері жақтарында
азаматтық-құқықтық мəмілелерге қатысушыларды құқықтық
қорғауға қатысты бірыңғай ережелер қалаптаса бастауы себеп бол-
ды. Бұл үдеріске жергілікті халық өкілдері де барған сайын көбірек

---

20
қатыса бастады. Оған өндірістің дамуы, көші-қон үдерістері, шаруа
халықтың басым бөлігінің қоныс аударуы, сауданың дамуы да себеп
болды. Бұл үдерістердің барлығы қоғамдық қатынастардың ішінде
барлық уақытта маңызды болып келген меншік қатынастарын
қалыптастыруға ықпал етті.
Октябрь төңкерісінің (1917 ж.) алғашқы кезеңінде уездер-
де бітімгер судьяларға нотариаттық қызмет көрсету уəкілеттігі
берілді. Нотариаттық əрекеттерді жүзеге асыру бойынша олардың
қызметтері барлық уездік қалалар мен ауылдарға таралды, ал но-
тариустар болмаған жағдайда аға нотариус міндеттерін соттың бір
мүшесі атқарды.
XIX ғасырдың 60-жылдарынан басталған патшалық Ресейдегі
нотариаттық қызметтерге байланысты реформалар ұлттық, гео-
графиялық жəне өзге ерекшеліктеріне орай бір мезгілде аяқ талмады.
Олар мемлекеттік қазынадан белгілі бір қаржылық шы ғын дарды,
əдеттегі жағдайдан ерекше, жаңа жағдайда жұмыс істеуге дайын
білікті заңгерлерді қажет етті. Осының барлығы патша əкімшілігін
болашаққа бағытталған ұзақ жəне мақсатты жұмыс істеуге
мəжбүрледі.
Кеңестік кезеңде нотариаттың жаңа кезеңі басталды. Отандық
нотариат тарихына қатысты еңбегінде К. Исламова келесі тарихи
хронологияны келтіреді.
1921 жылы «Нотариат туралы» Ережені енгізу Декреті мен
нотариаттық столдарды тарату туралы Декрет қабылданды, бірақ
1923 жылы «Мемлекеттік нотариат туралы» Ереже енгізілді де,
«Нотариаттық кеңселерді тарату туралы» Декрет алынып тастал-
ды. Ұзақ уақыт бойы бұл Ереженің осы баптарына өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп жүрді.
1936 жылдың 10 маусым күні РСФСР БОАК жəне ХККҒ
«Нотариаттық органдарды қайта құру туралы» қаулысымен қалалық
жəне кеңестік, сондай-ақ аудандық атқару комитеттерінің қарауынан
нотариаттық қызметтер алынып, олар нотариаттық кеңселерге топ-
тастырылды.
Барлық аудандық, қалалық орталықтарда нотариустар бас қара-
тын мемлекеттік нотариаттық кеңселер ұйымдастырылды. «КСРО,
одақтас жəне автономды республикалардағы соттық құрылымдар
туралы» Заң жарық көргенге дейін, яғни нотариаттық органдар
жоқ жерлерде, ол қызметтер халықтық соттарға жүктелді.
Қазақ КСР Кеңестік Халық Комиссарлар Комитетінің 1940

---

21
жылғы 20 сəуірдегі «Нотариаттық кеңселер жүйесін бекіту туралы»
қаулысымен 1940 жылға 120 қалалық жəне аудандық нотариаттық
кеңселер тізімі нормативтік негізде анықталды.
1974 жылы 13 тамызда Қазақ КСР-нің «Мемлекеттік нотари-
ат туралы» Заңы қабылданды. Ол барынша орталықтандырылған
деңгейдегі алғашқы нормативтік акт еді, себебі бірыңғай одақтас
мемлекет құрамында болған республиканың заңы болатын.
Оның
қолданыстағы
мерзімінде
Қазақстанның
барлық
аймақтарында осы саланы маман заңгерлермен қамтамасыз ету ісі
тəртіпке келтірілді, нотариаттық тəжірибе жəне оны қалыптастыруға
мемлекеттік бақылау жүргізілді. Нотариаттық органдарға қатысты
ұйымдастыру жəне басқару қызметтері Əділет министрлігі мен
оның жергілікті органдарында заңды негізде бекітілді.

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: