Өзбекстан республикасы жоқАРҒы жəне орта арнаулы бiлiм министрлiгi

 

 

- 29 -

 

 

“ылыми шығармалар мен ресми документтерде фразеологизмдер мұндай мəнерлілік 

қызмет атқара алмайды. Өйткені олар көбінесе терминдік сипатта болып келеді де белгілі 

бір заттың не ұғымның аты ретінде ғана жұмсалады.  

Бірақ  бұл  стильдерде  фразеологизмдердің  қолданылу  тəсілі  бірдей  емес.  Стильдің 

бір  түрінде  тұрақты  сөз  тіркестері  жалпы  халықтық  формада  қолданылса,  ал  екінші  бір 

түрінде  олар  кейбір  өзгеріспен  жаңа  экспрессивті  стильдік  сипатта  қолданылады. 

Мəселен, сөйлеу тілінде көбінесе жалпы халықтық форма өзгертілмей сақталады. Көркем 

шығарма мен публицистикадан фразеологизмдерді қолданудың екі тəсілін де кездестіруге 

болады.  

Сонымен қорыта айтқанда, фразеологизмдерді қолданудың екі түрлі тəсілі бар.  

1. Фразеологизмдердің жалпы халықтық формада қолданылуы.  

2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы.  

Фразеологизмдерді  жалпы  халықтық  формада  қолдану-жалпыға  танылған  белгілі 

тəсіл.  Мұнда  айтылып  не  жазылып  жеткізілетін  ойға  көркемдік  сипат  беру  мақсаты 

көзделеді.  

Мысалы` «№арагөз 32-ақ  жаста.  №аралы  жаулық  салынып,  қызулы  базар  есігін 

жапқанына  алты  жыл  болды...  Одан  бұрын  №арагөз  тіршілік  базарында  ерікін  жұзіп 

жүрген еркемін дейтін» (М.Əуезов). Немесе, «Бұл өзі (жорға Нұрым) жеті атасынан бері 

уызы  арылмаған,  бағы  таймаған,  қолынан  ұры  кетпеген,  бір  жақсылық  етпеген,  басы 

сəждеге  тимеген,  жамандықтан  басқаны  сүймеген,  бірді-бірге  атастырып,  елді  қан 

жылатумен  шынжыр  балақ,  шұбар  төс,  қанды  ауыз  атанған  бір  жауыз  еді». 

(С.Торайғыров).  

Бұл  келтірілген  мысалдардағы  қаралы  жаулық,  тіршілік  базары,  жеті  ата,  уызы 

арылмаған,  бағы  таймаған,  шынжыр  балақ,  шұбар  төс  сияқты  фразеологизмдер 

қолданылған. Оларда жалпы халықтық сипат сақталып, автор тілінде бейнелегішт мəнерлі 

құрал  ретінде  пайдаланылған.  Осындай  мəнерлілік  қасиет  əсіресе  фразеологиялық 

синонимдерді  қолданудан  баса  сезіледі.  Мысалы`Дереу  пышағымды  қайық  қылып, 

құрығымды  ескек  қылып,  түсе  қалғанымда,  кірпік  қаққанша  зыр  етіп,  теңізден  өте 

шықтым.  Жирен  құлынға  міне  салып  қайтадан  теңізге  түсе  қалғанымда  шым  батып 

барамын.  Дереу  инемді  қайық  етіп,  құлынды  өңгеріп  түсе  қалғанымда-көзді - ашып - 

жұмғанша,  теңіздің  бетімен  де  емес,  түбімен  де  емес,  ортасымен  де  емес  зыр  етіп  өте 

шықтым. (№ырық өтірік)  

Бердібай  бақсы  арқасы  қозып,  мүлде  көтеріліп-көтеріліп  қояды.  Жақып  Бегайдар 

аруағын шақырғанда, басқалар түгіл, ауылнай Байболдың да делебесі қозып тұрды.  

Осындағы арқасы қозу мен делебесі қозу - варианттар. №алғандары фразеологиялық 

синонимдер. Бұл фразеологиялық синонимдер арқылы мазмұны жағынан біртектес ой əр 

түрлі  сөйлем  үлгісінде  түрленіп  берілген.  Бірақ  фразеологизмдердің  негізгі  мағынасы 

сақталып жалпы халықтық формада қолданылған.  

Ал  мағынасы  күңгірт,  түсініксіз  кейбір  тұрақты  сөз  тіркестеріне  авторлар  түсінік 

беріп кететін жайлар да байқалады. Мысалы, «өкіл күйеу» дегеннің мағынасын қазір кез 

келген адам біле бермейді. Сондықтан бұл сөз ұғыныңқы болу үшін М.Əуезов оны былай 

түсіндіреді` «Өкіл  күйеу  тамырлық  құрбылас  кісінің  арасында  болады.  Ал  жасы  үлкен 

кісімен жас жігіт тамырласым десе, кейде осылайша өкіл күйеу боп аталады».  

Фразеологизмдер құрамы жағынан бір текті емес. Идиом, мақал-мəтел жəне қанатты 

сөздердің бəрі де тұрақты сөз тіркестері болып саналатыны туралы жолғарыда айтылды. 

Бірақ  олардың  қолданулары  əр  түрлі.  Мысалы,  идиомдарды  алатын  болсақ,  олар  жеке 

сөздердің  орнына  жұмсала  береді.  Өйткені  идиомдар  жеке  сөздермен  синонидес  келеді. 

(Тез-қас  пен  көздің  арасында).  Ал  мақалдар  өзара  синоним  болады. (Тау  мен  тасты  тас 

бұзар,  адамзатты  сөз  бұзар  мен  қотыр  қолдан  жұғады,  пəле  тілден  жұғады  синонимдес) 

мақалдардың  тағы  бір  ерекшелігі    олар  идиомдардай    жеке  сөздердің  орнына 

жұмсалмайды. Мақалда тиянақты, қорытынды ой болғандықтан көбінесе сөйлем түрінде 

 

 

- 30 -

 

 

келеді.  Аңдамай  сөйлеген  ауырмай  өледі.  Шебердің  қолы  ортақ,  шешеннің  сөзі  ортақ. 

Сондықтан мақалдар тырнақшаға алынып, көркем цитат ретінде пайдаланылады.  

Фразеологизмдер  тек  жалпы  халықтық  формада  ғана  қолданылмайды.  Сонымен 

қатар өзгертіліп, өңделіп те жұмсалады, бұл тəсіл- көбінесе ақын-жазушыларға тəн.  

Жалпы  халықтық  қордағы,  тұрақты  сөз  тіркестерін  көркемдік  мақсатта  өңдеп 

пайдаланудың мына төмендегідей жолдары бар` 

1. Фразеологизмдердің мағынасы кеңейіп, экспрессивті бояуы айқындала түседі.  

  Бар жазам- күштілермен жарысқаным.  

  Жыртқаным сорлы жұрттың намыстарын.  

Немесе` 

  Сол күресте сен дағы 

  Тобыңмен сойыл соғасың 

  Ойыңа алған жеріңе 

  Жалықпай ертең жетесің.  

болып  бұрыннан  белігілі  «жыртысын  жырту», «сойылын  соғу»  сияқты  қарапайым 

тұрақты сөз тіркестерінің мағыналары кеңінен əлеуметтік мəнде қолданылған.  

 2. Жалпы халықтық формадағы тұрақты сөз тіркесін өзгертіп қолдану арқылы жаңа 

мағына беріледі. Мысалы, «берекелі болса ел, жағасы жайлау ол бір көл» деген мақалдың 

желісі былай пайдаланылған.  

Абайда` 

    Кең жайлау-жалғыз бесік жас балаға 

    Алла асыраған пендесі аш бола ма

?  

    Ер жеткен соң симайсың кең дүниеге 

    Тыныштық пен зар боларсың баспанаға.  

М. Əуезовта` 

     Көлбай жатқан бел ме, бұл күтіп тұрған жағасы жайлау жақсы дүние ме 

? Əйтеуір 

алдында енді мақсат ететін өріс бардай.  

Бұл  мысалдарда  əр  автор  өзінің  суреттеп  отырған  құбылысына  беретін  бағасына 

қарай  «жағасы  жайлау»  сөз  тіркесіне  əр  түрлі  рең  беріп,  түрлендіре  ажарландырады, 

мағыналылығын арттырады.  

3.  Тұрақты  сөз  тіркесінің  құрылысы  өзгертіліп  қолданылады.  Мысалы`  Абай` «Бір 

асқанға бір тосқан» деген мəтелге сүйеніп өлеңді былай құрған` 

    Бір ғылымнан басқаның 

    Кеселі көп асқанға.  

    Одан үміт кім қылар,  

    Жол табар деп сасқанда.  

    Сөйтіп асқан жолығар 

    Кешікпей-ақ тосқанға...  

C.Мұқанов «Есектің күші-адал, еті-арам» деген халық мақалын былай пайдаланады` 

    Күшің адал болса да,  

    Тұрмысыңда кем болдың.  

Мұнда  фразеологизмдердің  эмоционалды  бояуын  арттырып,  суреттелетін  затты, 

құбылысты əсерлі түрде бейнелейтіні айқын сезіледі.  

4.  Жалпы  халықтық  тұрақты  сөз  орамы  шешендік  сөз  үлгісінде  құрылып,  оның 

бұрынғы мағынасы толықтырылып дамытылады. Бұл тəсіл көбінесе М.Əуезовтың стиліне 

тəн. Оған мынадай мысалдар дəлел` 

«Арыстан айға шауып мерт болғанмен, артынан жортқан баласы арыстандық етпей 

қоймас. Ақ сұңқар ауға шырмалғанмен, ұясынан ұшқан балапан сұңқарлық етпей қоймас»  

 5. Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп, жаңа мазмұнда қолданылады` 

     Дүние кірін жуынып 

     Көрініп ойға сөз салар.  

Мұндағы «дүние кірі» жаңа дүниені, жаңа өмірді аңсау мағынасын білдіреді.  

 

 

- 31 -

 

 

 6. Ақын-жазушылардың стиліне тəн тағы бір ерекшелік- бұрыннан белгілі тұрақты 

сөз  тіркесінің  үлгісімен  жаңа  сөз  орамдарын  қалыптастыру.  Мысалы` «Сырты 

жалтырауықтың  іші  қалтырауық» -деген  мəтелдің  үлгісімен  төмендегідей  сөз  орамдары 

жасалған` 

    1... Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда,  

    Көбінің сырты бүтін, іші тұтін.  

    2. Ішім өлген сыртым сау 

     Көрінгенге деймін-ау 

     Бүгінгі дос-ертей жау 

     Мен не қылдым япырмау ? 

 Ақын  -жазушылардық  қаламына  тəн  осындай  сөз  орамдарының  бірқатары  халық 

арасында кең тарап, қанатты сөзге айналған.  

    1. Жасымда ғылым бар деп ескермедім.  

    2. Тіл өнері дертпен тең.  

    3. Досыңа достық қарыз іс т. б. (Абай).  

    1. Өнер-білім бəрі де 

    Оқуменен табылған.  

    2. Аурудан-аяған күштірек. (Ы.Алтынсарин) 

    1. Өлікке оқ атпас болар (“.Мүсірепов).  

 Мұндай  сөз  ұлгілері  көркем  шығармада  көп  кездеседі.  Сөйтіп  фразеологизмдер  əр 

түрлі  жолмен  жасалады.  Кейде  жалпы  халықтық  форма  авторлық  өңдеумен  өзгеріп  те 

қолданылады.  Фразеологизмдерді  қолданудағы  бұл  тəсілдер  əр  түрлі  стильдік  мақсатты 

көздейді.  Сонымен  қатар  əр  ақын-жазушы  да  тұрақты  сөз  тіркесінің  жаңа  үлгісін  жасап, 

фразеологиялық қорды байытуда өздерінің үлесін қосады.    

 

Сұрақтар мен тапсырмалар. 

1. Фразеологизмдердің негізгі ерекшелігі қандай 

2. Фразеологизмдерді қолданудың қандай тəсілдері бар 

3. Фразеологизмдердің жалпы халықтық формада қолданылуына мысал келтіріңдер. 

 

Пайдаланылған əдебиеттер` 

1.  М.  Балақаев,  М.  Томанов,  Е.  Жанпейісов,  Б.  Манасбаев.  №азақ  тілінің 

стилистикасы. Алматы, Мектеп, 1ou4 ж.  

2. Жазушы жəне сөз мəдениеті. Алматы. 1oi4 ж.  

3. Ы.Маманов. Тіл мəдениеті. 1oi5 ж.  

4. М.Балақаев. №азақ тілі мəдениетінің мəселелері. Алматы, 1ou5 ж.  

5. Р.Сыздықова. Сөз сазы. Алматы, 1oi3 ж. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

- 32 -

 

 

 

 

 

 

Грамматикалық стилистика   

 

Жоспары : 

1. Грамматикалық стилистика туралы жалпы түсінік    

2. Морфологиялық құрылыстың негізгі стильдік белгілері    

3. Көптік, септік категорияларының стиль жүйесіндегі қолданылу ерекшеліктері.  

 

Тірек  сөздер:  грамматикалық  стилистика,  морфологиялық  құрылыстың  стилі, 

көптік, септік категорияларының стиль жүйесіндегі қолданылуы, т.б.  

 

 Грамматикалық  стилистиканың  басты  міндеті-грамматикалық  категориялар  мен 

синтаксистік конструкциялардың мəні мен мағынасы айқындау, сол мəн-мағынаның туу, 

пайда  болу  тəсілдерін  көрсету  жəне  жеке  тұлғалар  мен  шумақтардың  қолданылу  жүйесі 

мен  сферасын  белгілеу.  Осы  міндеттер  тұрғысынан  келгенде,  стилистиканың 

грамматикалық саласының маңызы аса ден қоярлық . Өйткені оған мына тəріздес себептер 

бар. Грамматикалық тұлғалар мен синтаксистік конструкциялардың жеке сөздер тəріздес 

стильдік салаларға жіктеліп, қалыптасуы кең таралған құбылыс емес. Белгілі бір тұлғалар 

мен шумақтардың қолданылу заңдылықтары олардың мəн-мағынасы мен грамматикалық 

табиғатына тəуелді болады.  

 Стилистика сөзге қосымша жалғаудың тілімізде қаоыптасқан нормаларын айқындау 

мəселерін де қарастырады. Сөз мағынасы қажет етпейтін жағдайда, қандай қосымшаның 

болсын,  жалғанып  қолданылуы  тілдің  қалыптасқан  нормасын,  сыпатын  бұзады.  №азіргі 

уақытта  күнделікті  баспасөз  бетінде  жиі  ұшырайтын  кіші  пейілділік  мінез,  балалар 

дəрігерлері,  өндірістік  технологиялық  процесс  тəрізді  тұлғалануды  мағыналық 

қажеттіктен  туған  деуге  болмайды.  Қазақ  тілінде  зат  есімнің  анықтауышы  қызметінде 

жұмсалған  сын  есімге  тағы  басқа  бір  қосымша  жалғанбайды.  Өйткені  мағыналық 

тұрғыдан  ешбір  қажеттілігі  жоқ.  Сондықтан  кіші  пейілділік  мінез  емес  кіші  пейіл  мінез 

болу керек.  

Қолдануда  ұқыптылықты  қажет  ететін  қосымшалардың  бірі- (лар)  көптік  жалғауы. 

Əдетте,  қазақ  тілінің  нормасы  бойынша  екі  зат  есім  тіркесіп  жұмсалғанда  көптік  жалғау 

тек  соңғысына  ғана  жалғанады  да,  алдыңғысына  жалғанбайды.  Сондықтан  ғылым 

академиясы, оқу орындары деп жазып жүрміз. Ал балалар дəрігерлері тəрізді қолданыстар 

құлаққа тосаң естіледі.  

Тілдің  синтаксистік  құрылысы,  морфологиялық  категорияларға  қарағанда,  стильдік 

қолданылуға  біршама  бейімірек  болады.  Сөйлем  ішінде  сөздердің  орын  тəртібінің 

өзгеруінен туатын вариарттардың, əр түрлі қалыптасқан шумақтардың т. б. бір ғана стиль 

жүйесінде,  соның  сөз  саптау  тəсілі  есебінде  қолданылуын  жиі  кездестіруге  болатыны 

мəлім. Іс қағаздарындағы стандартқа айналған синтаксистік шумақтардың қолданылуын, 

публицистикалық  стиль  құрамында  жиі  кездесетін  сұраулы  сөйлемдер  мен  лепті  сөйлем 

түрлерін алуға болар еді. Олардың сол салаларда қолданылу иіні мен сипаты əдеби тілдің 

басқа  ыңғайында  кездесе  бермейді,  сол  стиль  топтарын  басқалардан  ерекшелейтін  сипат 

есебінде көзге түседі.  

Морфологиялық  құрылыс  стильдік  қолданыс  тұрғысынан  сөздік  қормен 

салыстырғанда біршама бейтарап екені айқын. Өйткені морфологиялық құрылыс стильдік 

топтардың қай саласына да бірдей, барлығына да тəн. Сондықтан сөз таптарының немесе 

сөз  тудырушы  аффикстер  мен  сөз  өзгерту  тəсілдерінің  бір-бірінен  оқшау  қолданылу 

сырлары  анық  байқала  бермейді.  Солай  бола  тұрса  да  тілдің  морфологиялық 

тұлғаларының  стильдік  қолданылу  жүйесі  мен  заңдылықтары  бар.  Оны  мына 

өзгешеліктерден  де  байқауға  болады.  Алдымен  стилистика  тілдегі  синонимдік 

 

 

- 33 -

 

 

құбылыстармен  ұштасып  жатады.  Ал  біздің  тіліміздің  морфологиялық  құрылысында 

мұндай да мұндай синонимдік қатарлар кездеседі.  

Əрине,  сөз  өзгертуші,  сөз  жасаушы  қосымшалардың  синонимдік  қатарларын 

айқындау,  жіктеу  тілдің  лексикалық  қорымен  салыстырғанда  əлдеқайда  қиын  жұмыс. 

Тіпті  сөз  қолдану  тəжірибесінде  белгілі  бір  аффикстің  қай  аффикспен  синонимдігі 

барлығын  ажырату  мүмкін  де  бола  бермейді.  Оған  себеп`біріншіден  қандай  бір  аффикс 

болмасын  өзі  жалғанған  түбірге  қосылып,  оның  өз  мəні  айқын  жіктеліп  тұрмайды. 

Екіншіден  тілдің  грамматикалық  құрылысында  кез-келген  аффикс  абстрактылану 

процесіне  ұшырайды.  Соның  салдарынан  оның  өзіне  ғана  тəн  мəн-мəнер  бірте  -бірте 

көмескіленіп өшуге айналады. №азіргі тіліміздегі бұршік, талшық, келіншек т. б. сөздерді 

осы  сипатында  осы  күйінше  тұтас  ұғынамыз,  оны  түбір  мен  қосымшаға  жіктеу  былай 

тұрсын, -шік, -шық, -шек  аффикстерінің  бір  кезгі  кішірейту  мəнерін  де  байқамаймыз. 

Бірақ түйіншек, інішек, төбешік сөздерінің құрамында бұлардың кішірейту мəнері айқын 

сезіледі. Соңғы сөздер құрамындағы -шық, -шақ ұзынша, сұрша сөздері құрамындағы -ша 

аффиксімен  мəндес  болғанымен,  алдыңғы  сөздер  құрамындағы  (бүршік,  талшық, 

келіншек)  сондай  аффикстермен  мəндес  деп  есептелмейді.  Осылар  тəріздес  жеке  сөздер 

ыңғайында, бір-бірінен мəнерлік айырмасы бар, бірақ орайлас мағыналы сөздер жасайтын 

қосымшалар қатарына сын есім жасайтын -ғыш пен -шақ, -қыр мен -ғыш, -шыл мен -қай, -

шыл жəне -паз, -хор қосымшаларын жатқызуға болады. Осылар арқылы жасалған сөзшең 

мен  сөйлегіш,  тапқыр  мен  тапқыш,  сауықшыл  мен  сауыққой,  шайшыл  мен  шайхор, 

ойынпаз, ойыншыл тəрізді сөздер орайлас мағыналы, бірақ бір мəнерлі емес. Осы ыңғайда 

аталған аффикстердің синонимдік қатар құрай алатынын көруге болады.  

Сөз өзгертуші қосымшалар ішінде де контекстік қолданыста бір-біріне синонимдес 

қолданылатындары  бар.  Мысал  үшін  М.  Əуезовтың  «Абай  жолы»  романында  кездесетін 

мына  сөйлемдерге  назар  аударайық`Ауыл  шаппақ,  жылқыға  тимек,  тұрысатын  жерін 

айтысып бөліспек... Шырағым, Абай мұны істемек болса, ол құпияның ісі емес, əшкеренің 

ісі  ғой...  Абай  асықпай  киініп  боп,  енді  үйге  қайтпаққа  артына  бұрылып  еді.  Осы 

сөйлемдер  құрамындағы  -мақ  тұлғасымен  келгенсөздерді,  егер  авторлық  қолданысты 

ескермесек  өзгертіп  айтуға  да  болар  еді.  Ауылшауып,  жылқыға  тиіп,  тұрысатын  жерін 

айтысып  бөліспек.. -Шырағым,  Абай  мұны  істейтін  болса,  ол  құпияның  ісі  емес, 

əшкеренің  ісі  ғой.  Абай  асықпай  киініп  боп,  енді  үйіне  қайтуға  артына  бұрылып  еді. 

Сөйтіп  бұл  жерде - мақ  қосымшасының  -а, -й, -у  тұлғаларының  орнына 

қолданылғандығын  көруге  болады.  Сол  сияқты  Абай  өлеңдерінде  мынадай  қолданыстар 

да  кездеседі:  Мал  жияды  мақтанын  білдірмекке,  көзге  шұқып  малменен  күйдірмекке... 

Жүректе қайрат болмаса, ұйықтаған ойды кім түртпек. Мұнда да    -мақ қосымшасының 

басқа тұлғалар орнына қолданылғандығы байқалады.  

Жеке сөз таптарының өздеріне ғана тəн категорияларының ішінде сөз қоолданыстың 

белгілі  бір  заңдылығы  қалыптасқан.  Осы  ретте  көптік  жалғауларының  қолданылу 

заңдылығын еске алу қажет болады.  

Қазақ  тілінде  кей  сөздер  сол  күйінде  қосымшасыз-ақ  көптік  мағына  бере  алады. 

Бұлар  көбінесе  топталған,  жинақталған  заттардың  атауы  болады.  Мысалы`  шаш,  қас, 

сақал, жүн, бидай, шөп, өсімдік т.б. Бұл сөздерге мағыналық тұрғыдан көптік жалғаудың 

ешбір  қажеті  жоқ.  Бірақ  кейде  жазушы  не  басқа  автор  өз  ойын  тұспалдап  жеткізу  үшін 

жинақты зат атауларына көптік жалғау жалғап та қолданады. Бұндай ретте зат атаулары 

өзінің  тура  мəнінде  емес,  ауыспалы  мəнде  айтылады,  көп  жағдайда  жансыз  зат  жанды 

затқа  айналады.  Көптік  жалғау  осындай  мəнді  туғызудың  тəсілі  болады.  Мысалы`Күн 

көзінің  алтын  кірпіктері  аласа  үйлерден  асып,  биік  үйлердің  терезелерін  шам  жаққандай 

жарқырата бастады. Жазушы кірпік сөзін көптік жалғауынсыз да қолдана алар еді, бірақ 

онда  заттық  мəн  айқын  болмас  еді.  Көп  бастар  шұлғысып,  көп  сақалдар  шошаңдасап 

қалды.  

Кейде көптік жалғау заттың көптігін білдіру ұшін емес, оның көп кісіге ортақтығын, 

теңдігін,  қатыстылығын  білдіру  үшін  де  айтылады.  Ондай  зат  атауы  көбіне  сөйлемнің 

 

 

- 34 -

 

 

толықтауышы, яғни істің обьектісі қызметінде тұрады. Сонан кейін шетіңнен ұрысыңдар, 

қожаларыңды сыйламайсыңдар деп барлығына да жағалай ұрсып, аяңдап өзінің бөлмесіне 

қарай  тартты.  Сөйлем  құрамындағы  ұрысыңдар,  қожаларыңды  сөздері  көптік  жалғаулы 

болғанмен, мағынасы  жағынан бірдей емес. Алдыңғы ұрысыңдар көп кісіні білдіреді де, 

соңғы  қожаларыңды  сөзі  қожаның  көптігін  білдірмей,  оның  біреу  болғанмен  көп  кісіге 

ортақтығын, көп кісіге қатыстылығын білдіреді.  

Қазақ  сөйлемінде  қалыптасқан  норманың  бірі-  көптік  жалғау  бір-бірімен 

синтаксистік  қатынасқа  түскен,  бірі  екіншісіне  тікелей  қатысты  екі  есім  сөздің  соңғы 

айтылған қосарына жалғанады. Мысалы: қазіргі жастар шетінен білімді. Дегенмен стиль 

айқындығы үшін, əрқайсысының  жеке-жеке қатыстылығын баса көрсету керек болғанда, 

жоғарғы сөйлем құрамындағы шетінен сөзіне көптік жалғау жалғанады. Мысалы: Қазіргі 

жастар  шеттерінен  білімді.  Соңғы  сөзге  көптік  жалғауының  жалғануы  сөзге  логикалық 

екпін түсіріп, əрқайсысын даралай айтуға мүмкіндік береді.  

Көптік  жалғауының  тағы  да  мынадай  екі  түрлі  қызметін  атаған  жөн.  Егер  көптік 

жалғауы  сын  есім  мен  мезгіл  үстеуіне  жалғанса,  ол  көптік  мағына  бермей,  долбарлы, 

шамамен  алғандағы  мөлшерді,  мерзімді  білдіреді.  Мысалы,  Əкелері  Тұяқбай  ерте  өлген, 

шешелері  Ұлберген  шаруадан  қалмаған,  жасы  қырық  бестердегі  кісі.  Мұрат  ертеңдері 

келіп  қалар.  Мұндай  сөз  қолданыс  əрине,  ресми  қаулы-қарарлар,  анықтамалар  мен 

ақпарлар,  куəліктер  тіліне  тəн  емес.  Көптік  жалғауларының  бұл  қызметі  көркем  əдебиет 

тілінің ерекшелігі.  

Көптік жалғау жалғанған Оспандар, Омарлар, Мараттар сияқты жалқы есімдер есім 

иесінің  көптігін  білдірмей,  сол  жəне  соның  айналасындағылар,  қасындағылар  дейтін 

ұғымды  білдіреді.  Мұндай  сөз  қолданыстың  басты  мақсаты-оның  жинақы  болуын  жəне 

аты аталған кісіні оның айналасындағылардан, қасындағылардан бөлектеп, даралау.  

Сөз жүйесінде септік жалғаулары да айрықша көңіл аударуды қажет етеді. Өйткені 

олар  тек  сөз  бен  сөзді  байланыстырып  қоймайды,  жалғанған  сөзіне  қосымша  мəн  де 

үстейді.  

Айрықша  көңіл  аударуды  қажет  ететін  септік  жалғаудың  бірі-  ілік  септігі.  Оның 

жалғаулары бірде айтылады да, бірде айтылмайды. Бұл тек грамматикалық құбылыс ғана 

емес,  сөз  қолданыспен  ұштасып  жататын  ерекшелік.  Ілік  септік  жалғаулары  мынадай 

реттерде түсіріліп айтылуы мүмкін: 

1.  Ілік  септіктегі  сөз  конкрет  меншікті,  тəнділікті  білдірмей,  абстрактылы  немесе 

коллективтік  қатынасты  білдірген  жағдайда:  ауыл  малы,  товар  айналымы,  мемлекет 

қаржысы т. б. Бұл əсəресе жазба тілде қалыптасып келе жатқан салт. Дегенмен, логикалық 

екпін  түскенде  немесе  тəуелдік  жалғаулы  сөздің  білдіретін  мағынасының  нендей 

құбылысқа, затқа, кісіге қатыстылығын білдіру ниеті көзделгенде, ілік жалғауы түсірілмей 

айтылады.  Мысалы:  Дүние  жүзінің  халықтары  бейбітшілік  пен  бақыт  жолындағы 

қозғалысты  қолдай  алады.  Бұл  жердегі  ілік  жалғаулы  конструкция  нақтылы  мақсатпен 

айтылған.  

2.  Кейде  жалпының  жалқыға,  бүтіннің  бөлшекке  қатысын  білдіретін  реттерде  ілік 

жалғауы  түсіріліп  айтуға  бейім  тұрады.  Мысалы:  гүл  иісі,  тауық  сорпасы,  қой  еті  деп 

қолдану əрі жинақы, əрі қалыптасып қалған норма тəрізді болып көрінеді. Дегенмен кейде 

ілік  жалғауын  түсірмей  қолдану  да  қажет  болады.  Мына  сөйлемге  назар  аударайық. 

Сондықтан маған тауықтың еті мен сорпасы жұғын да болған жоқ. Жігіттің түсін айтпа, 

ісін айт. Осы сөйлемдер құрамындағы ілік жалғауын түсіріп айтса, сөйлем қиыспайды.  

3. Мəн-мағынасы жағынан айқын анықтауды керек етпейтін жағдайда ілік жалғаулы 

сөз  бен  көмекші  есімдерден  құралған  тіркестердің  құрамындағы  ілік  жалғауы  түсіріліп 

айтылады. Мысалы:  бірде  кітап   стол үстінде жатыр, бірде кітап столдың үстінде жатыр 

деп  айтуға  əбден  болады.  Бірақ  екі  сөйлемнің  айтылу  мақсаты  бірдей  емес. 

Алдыңғысында кітаптың бар екендігі ғана хабарланып тұр, сондықтан стол сөзі жалғаусыз 

қолданылған.  Əдетте  іс-қимылдың  болған,  болатын,  болып  жатқан  мекені  айрықша 

 

 

жүктеу/скачать 423,35 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: