түбір морфема құрылысы жағыпан да, мағы-

178
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
морфема жаңа сөз жасаудың ұйтқысы болып та- 
былады, түбір морфемасыз сөз жасалмайды. Қан- 
дай да жаңа сөз болмасын, оның мағынасы түбір 
морфемада білдіретін м ағы нам ен байланысты, 
соған қатысты болып отырады. Түбір морфема 
қазақ тілінде әдетте сөздің бас позициясы нда 
болады. Қ азақ тілінде префикс деген тұлға жоқ, 
беймаза, бейшара, бейбак, бейкам, бейкүнә, наразы,
накүрыс
т.б. сияқты иран тілдерінен сол күйінде 
енген сөздердегі 
б е й /б и /, на-
сияқты бөлшектер 
қазақ тілінде грам м атикалы қ тұлға дәрежесіне 
котеріле алмай қалып қойды.
Міне осындай ерекшеліктердің негізінде кей- 
де түбір морфема мен сөз сәйкес келе береді. Ал 
осы түбір морфемаларсыз қосымша морфемалар 
өз алдына біреуі болсын, бірнешеуі болсын я жеке 
тұрып еш бір м ағы н а бере алмайды, немесе өз 
бетімен қолданылмайды: 
ойла, ойлы, тасты, та-
стардың, үйшік
сияқты сөздердің -
л а , -лы, -ты,
-т арды ң,-іиік
бөлігінде еш мән жоқ. Осы жа- 
ғынан қарағанда, түбір морфемалар ең негізгі 
морфема болып саналады. Олар жеке тұры п-ақ 
белгілі бір м ағы на бере алатындықтан, ешбір 
қосымш а м орф ем аларсы з-ақ кейде сөйлеу про- 
цесінде (сөйлем ішінде) қолдыныла береді, белгіпі 
синтаксистік қызмет те атқара алады.
Түбір морфеманы ң қазақ тілінде, сондай-ақ 
жалпы түркі тілдерінде, бір ж ағы нан, мағыналы 
(лексикалы қ м ағы на білдіре алатыны) болуы, 
екінші жағынан, соның арқасында сөйлемде жеке 
дара қолданыла алуы, сойтіп, белгілі қызмет ат- 
қара алуы көрсетіліп жүргені белгілі. Бірақ бұл 
жерде мына мэселені ескерген жөн. Грамматика- 
лы қ түлғалары мол, әсіресе байланыстыруш ы 
тұлғаларға бай сөз таптары көбіне түбір күйінде 
қолданылмайды немесе ерекше мәнде қолданы- 
лады. Сондай сөз таптары - зат есім мен етістік. 
Ал сөз байланыстырушы, сөз түрлендіруші пара- 
дигмалы қ жүйелері ж оқ немесе дам ы м аған соз 
таптары сөйлеу прөцесінде түбір тұлғаларында 
қөлданыла береді. М ысалы, сын есім, сан есім, 
үстеулер көбіне түбір тұлғасындажұмсалады (тіпті 
туынды түбір тұлғасында бөлса да). Мысалы:
Арканың кербез сүлу Көкиіетауы
(Сейфул- 
лин). 
Ерте туып, кеш ка лға н
сияқты сөйлем- 
дерде 
кербез, сүлу
сын есімі, 
ерте, кеш
үстеуі әздері 
қатысты (анықтап, пысықтап тұрған) сөздермен 
(Көкшетау, туып, калған)
түбір тұлғада тікелей 
өрын тәртібі арқы лы қабыса байланы сқан. Ал 
зат есім мен етістік түбірлердің жайы басқаш а. 
Зат есім сөйлемде таза заттық мағынада (заттың 
аты мәнінде) түбіртұлғада қөлданылмайды, өзі
тіркескен екінші бір зат есіммен (тас жөл, ағаш
үй) тіркесіп, өның сындық сипатын, көмекші ет- 
істікпен, септеулік шылаулармен тіркесіп, заттың 
қим ы лға ауысу прөцесін (мысалы, 
дос болу, сөз
етті, әңгіме кылдыт.6.),
сөн дай -ақ м ақсатты қ, 
себептік, құралдық, мекен-мезгілдік т.б. мәндерді 
(мысалы, 
ауыл сайын, бала үшін, радио аркычы
т.б.) 
білдіреді. Оның өзінде де бұл сипатты бүгінгі күн 
тұрғысынан қарап айтамыз. Тарихи тұрғыдан кел- 
генде өл зат есімдер басқа бір белгілі тұлғада тұрып 
қөлданылып, өны ң грамматикалық көрсеткіш і 
түсіп қалып, білдіретін грамматикалық м ағы на- 
сы күңгірттеніп, бірте-бірте бүтіндей жөйы лы п, 
түбір тұлға ретінде қалыптасуы әбден мүмкін. 
М ысалы, 
бала үшін, үй жонінде
тәрізді қөлданыс- 
тардабдля, 
үй
деген зат есімдер қазір түбір тұлға 
деп таны лады, ал көне 
т ілт үш ін
шылауы есім- 
діктермен ілік септік тұлғасында 
(менің үшін, оның
я аның үшін)
тіркесуі, сөндай-ақ 
жөнінде
деген 
сөздің бастапқы т ү б ір іж ш бөлып, өдан кейінгі - 
і
тәуелдік ж алғауы ны ң 3-жағы бөлуы, ал тәу- 
елдік жалғаулы сез ілік септіктегі сөзбен тіркесуі 
әбден мүмкін. Зат есім сөйлемде басқа сөздермен 
септік, тәуелдік, белгілі жағдайда ғана жіктік жал- 
ғау тұлғалары нда тұрып грамм атикалы қ байла- 
н ы сқа түсе алады. Ал етістік түбір, ж өғары да 
көрсетілгендей, тікелей жіктелмейді, таза грамма- 
ти калы қ (рай, ш ақ) тұлғалары үстеліп барып 
жіктеледі, сөнды қтан түбір тұлғасы нда басқа 
сөздермен тікелей фамматикалық байланысқа түсе 
алмай, сөл түбір күйінде сөйлемде қөлданыла а і-
майды. Түбір мөрфеманың өсындай ерекшелігі сөз 
табына қатысты бөлуы өлардың грамматикалық 
сипатыны ң бір көрінісі бөлып табылады.
Түбір мөрфема кейде дара дербес түрде де, 
сөйтіп, қөсымш а мөрфеманы жалғап та жұмсала 
береді. Осымен бірге түбір мөрфемалар қайгала- 
нып (қөра-қөра қөй, мая-мая шөп), қөсарланып 
(аяқ-табақ, жөл-ж өба), бірігіп те (желбеу, ашу- 
дас), бір-бірімен тіркесу арқылы күрделеніп те 
(өн жеті, қара төры, тас бақа, темір жөл) жеке сөз 
ретінде қөлданыла береді және өларға тілдің құры- 
лы м ды қ заңы шеңберінде кажетінше қөсымш а 
мөрфема үстеле алады.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: