П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2 0 0
СӨЗЖАСАМ негізгі түбірлердің бәрі де туынды сөздердің жа- салуында ерекш е қы змет атқарған , туынды сөз ж асауға қаты спайты н негізгі түбір сөзді тілде кездестіру қиын. Рас, олардың өнімділігі бірдей емес: кісі, бдсдеген сөздерді алсақ, олардың ту- ынды сөз жасаудағы нәтижесі әр түрлі, кісі де- ген сөз 16-17 туынды сөз ж асаған, бас деген сөзден 140-тан астам туынды сөз ж асалған. Ал жел деген негізгі түбірден 110 туынды сөз, күн деген негізгі түбірден 68 туынды сөз, түп деген негізгі түбірден 55 туынды сөз, бел деген негізгі түбірден 49 туынды сөз ж асалған. М ұнда тек м орф ологиялы қ тәсіл арқылы ж асалған туынды сөз ғана есепке алынды. Сөз таптарының да сөзжасамға қатысу қабі- леті әр түрлі. Зат есім, сын есім, етістіктер сөзжа- сам ісіне басқа сөз таптары нан әлдеқайда бел- сенді түрде қатысады. Зат есімнен етістіктің, сын есімнің жасалуы, керісінше етістіктен зат есімнің жасалуы, сын есімнен етістіктің, зат есімнің жа- салуы ертеден ақ байқалы п, барлы қ оқулықтар- да, сөзжасамдық зерттеулерде дәлелденіп жүрген мәселе екені белгілі. Сол сияқты есімдіктен, сан есім нен, үстеуден басқа сөз таптары ны ң жаса- луы ғалымдар назары нан тыс қалған емес. Тек үстеудің басқа сөз табы нан жасалуы сирек кез- дескенімен, есімдіктің, сан есімнің басқа сөзтап - тары нан жасалуы туралы ғылы ми дерек кездес- пейді. Бұл келтірілген деректер сөз таптары ны ң сөзж асам ға қатысу белсенділігінің түрлі екенін көрсетеді. Соз таптары ны ң созж асам ға қатысы бір сөз табы ндағы сөздің екінш і сөз табына ауысып, көш іп оты раты ны на дәлел. Бір сөз та- бының сөзі өз ішінде ғана емес, басқа сөз тапта- ры ны ң да жасалуына негіз болып, олар бірінен- біріне ауысып жатады. Түбір сөздер сөзжасам- ды қ тәсілдердің барлы қ түріне де қатысады. Тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздер бас- қаш а тұрғы да да қы змет атқарады, оны жаңа сөздің синтаксистік тәсіл арқы лы жасалуынан көруге болады. Синтаксистіктәсіл бойынша жаңа сөз ең кемі екі түбір сөзден жасалады, я ғн и бұл тәсілдің сөзжасамдық нұсқалары - түбір создер. Мысалы: үш бүрыш, қызыл ала, он жеті, алып кел, келіп кет т.б. Мысалдардан көрінгендеи синтак- систік тәсіл арқылы жаңа атаудың жасалуына лексикалық мағыналы түбір сөздер ғана қатыса- ды. Бұл тәсіл арқы лы жаңа сөздің жасалуына түбір сөздерден басқа ешбір тілдік нұсқа қатыс- пайды. Мұнд^ жаңа сөздің м ағы насы оны ң жа- салымына қатысқан толық мағыналы сөздердің мағынасы негізінде жасалады. Мысалы, қара ала, торы ала, көк ала деген сындық атаулар түстің түрлілігін білдіруде ол түрлі түсте бел алып тұрған түсті де атап тұр, бірінде қара қатысса екіншісін- де торы, үшіншісінде көк қосылған ала түс екенін олар білдіріп тұр. Сол сияқты төрт бүрыш, үш бүрыш деген тер- миндерден олардың бұрыш саны көрінгенімен, ол сол белгідегі геометриялық ұғы м ны ң аты болып тұр. Ал осыларды ң бәрінде жаңа ұғы м ны ң атау- ын жасауға толық мағыналы дербес сөздер қаты- сқан. Толық мағыналы дербес сөздер тек қосым- ша арқылы жасалған туынды сөзге ғана негіз бо- лып қалмай, синтаксистік тәсіл арқылы жасалған күрделі сөзде де сөз жасаушы нұсқа ретінде негізгі орын алады. Түбір сөздің сөзжасамдық қызметі мұнымен аяқталмайды. Ол семантикалық тәсіл арқылы жаңа сөздің жасалымына негізгі нұсқа ретінде қатыса- ды. Мысалы қазақ т і л ін д е т у ^ деген сөз өсімдікке байланысты қолданылады. Ал тіл білімінде/иуб//? - мүлдем басқа м ағы надағы термин. Сол сияқты ақ - түс, ақ -сүттен жасалған тағам (айран, сүт т.б.) б ек- мықты, бек-э кім, бос - іші бос, бос - ақысыз, бос - әлсіз, бір - сан, бір - белгісіздік есімдік, біреу- сан есім, біреу - белгісіздік есімдік, жас - он жаста, жас - жас бала түрінде бір сөздің бірнеше м ағы наға ие болып, бірнеше сөздің қыз- метін атқаруы арқы лы жаңа ұғы м ны ң аталуына да түбір сөздер қатысқан. Сөйтіп, сем антикалы қ тәсілде де сөзжасам- ды қ нұсқа тек қана түбір сөз екенін (түбір, буын, күн т.б.) қоссақ, тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздердің қандай орын алатыны аны қ көрінеді. Тек созжасам ж үйесінің өзінде түбір сөздердің атқаратын қызметі орасан зор. Бұл жалпы алған- да, ал нақты лы әр негізгі түбір туралы сөз етсек, олардың сөзжасамдық қабілеті түрлі екенін көру- ге б о л а д ы . Н е гізгі тү б ір с ө зд е р д ің б асы м көпшілігінің сөзжасамдық қабілеті күшті екені - ешбір талассы з мәселе. бірақ олардың ішінде де өнімсіз, сөзж асам ды қ қабілеті өте томен сөздер кездеседі. Әр соз табы ны ң сөзжасамдық қабілетінің әртүрлі екенін былай қойғанда, бір сөз табының ішіндегі негізгі түбірлердің қабілеті де -түрлі екені сөзсіз. Тілде бірсыпыра негізгі түбірлер өте күрделі сөзж асамдық ұялар жасаса, ал кейбіреулері екі ғана туынды түбірден тұратын сөзжасамдық ұя жасаған. Бұған мысалдар: бір буынды есім сөздер негізіндегі сөзжасамдық ұялар бойынш а “ Қазақ тіліндегі сөзж асамдық ұялар сөздігі” атты екі |